Kapella

gwiazda w gwiazdozbiorze Woźnicy

Kapella (Alfa Aurigae, α Aur) – najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Woźnicy i zarazem szósta pod względem jasności gwiazda na nocnym niebie. Jest oddalona od Słońca o około 43 lata świetlne.

Alfa Aurigae
α Aur
Ilustracja
Kapella na nocnym niebie wyróżnia się dużą jasnością
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Woźnica

Rektascensja

05h 16m 41,359s[1]

Deklinacja

+45° 59′ 52,77″[1]

Paralaksa (π)

0,07620 ± 0,00046[1]

Odległość

42,80 ± 0,26 ly
13,123 ± 0,080 pc

Wielkość obserwowana

0,08m (cały układ)[1]
(0,76 / 0,91)m[2]

Ruch własny (RA)

75,25 ± 0,54 mas/rok[1]

Ruch własny (DEC)

−426,89 ± 0,28 mas/rok[1]

Prędkość radialna

29,19 ± 0,07 km/s[1]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

spektroskopowo podwójna: żółte olbrzymy

Typ widmowy

G8 III / G0 III[2]

Masa

2,573 ± 0,009 M /
2,488 ± 0,008 M[3]

Promień

11,87 ± 0,56 R /
8,75 ± 0,32 R[3]

Metaliczność [Fe/H]

−0,27[4]

Wielkość absolutna

−0,48m (cały układ)
(0,14 / 0,29)m

Jasność

79,5 ± 4,8 L /
72,1 ± 3,6 L[3]

Wiek

400 mln lat[2]

Temperatura

4920 ± 70 K /
5680 ± 70[3]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

Centrum Galaktyki

Półoś wielka

7528 pc

Mimośród

0,1057

Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 13 Aur
2MASS: J05164138+4559525
Bonner Durchmusterung: BD +45°1077
Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 193
Boss General Catalogue: GC 6427
Katalog Gliesego: GJ 194
Katalog Henry’ego Drapera: HD 34029
Katalog Hipparcosa: HIP 24608
Katalog jasnych gwiazd: HR 1708
SAO Star Catalog: SAO 40186
Kapella, Capella, Koza

Nazwa edytuj

Gwiazda nosi tradycyjną nazwę Kapella, która wywodzi się od łacińskiego Capella, oznaczającego ‘kózkę’. Nazwa ta występuje już w pismach Maniliusza, Owidiusza i Pliniusza[2][5]. Rzymianie określali tę gwiazdę także imieniem Amaltei, mitycznej kozy (lub nimfy), która wykarmiła Jowisza. Termin stgr. Ἄιξ Aix (‘koza’) występujący u Ptolemeusza prawdopodobnie stał się źródłem arabskiego ‏العيوق‎ al ʽayyūḳ; stąd wywodzą się nazwy takie jak Alhajoth. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Kapella dla określenia składnika Aa tej gwiazdy[6].

Charakterystyka obserwacyjna edytuj

 
Położenie w gwiazdozbiorze Woźnicy

Kapella jest interesującym obiektem jako jedna z najlepiej poznanych niezaćmieniowych gwiazd spektroskopowo podwójnych (składniki oznaczone są Alfa Aurigae Aa i Ab)[1][2]. Jasna Kapella ma też wielu wizualnych (pozornych) towarzyszy, gwiazd przypadkowo sąsiadujących z nią na niebie[7]. Są one oznaczone literami od B do R, jednak para słabych gwiazd Alfa Aurigae H i L jest rzeczywiście z nią związana grawitacyjnie[8][9].

Ruch własny edytuj

Ruch własny Kapelli jest równoległy do ruchu jądra niedalekiej gromady otwartej Hiad. Także wiek tych gwiazd, oceniany na podstawie modeli ewolucji, wskazuje na ich wspólne pochodzenie[9].

Kapella oddala się od Słońca w ruchu wokół Centrum Galaktyki. Według pomiarów sondy Hipparcos, w okresie od 210 do 160 tysięcy lat p.n.e. była najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba. Największą jasność (−0,82m) miała 240 tysięcy lat p.n.e., gdy była oddalona od Słońca o 27,9 roku świetlnego, jednak wtedy jaśniejszy był Aldebaran[10].

Charakterystyka fizyczna edytuj

 
Porównanie wielkości Słońca i składników systemu gwiezdnego Kapelli

Alfa Aurigae A edytuj

Widoczną gołym okiem Kapellę tworzą dwa bardzo podobne żółte olbrzymy należące do typu widmowego G[2]. Ich jasności przekraczają jasność Słońca około 80-krotnie, mają one także kilkakrotnie większe rozmiary[3]. Obiegają wspólny środek masy w odległości nieco większej od 100 milionów kilometrów (0,72 au) z okresem orbitalnym równym 104 dni[2].

Kapella jest źródłem promieniowania rentgenowskiego powstającego prawdopodobnie w wyniku aktywności magnetycznej na powierzchni jednej z gwiazd (lub obu)[2]. Kapella była pierwszą gwiazdą sfotografowaną z wykorzystaniem optycznej interferometrii wielkobazowej, podczas obserwacji prowadzonych przez COAST (Cambridge Optical Aperture Synthesis Telescope) w 1995 roku[11].

Alfa Aurigae HL edytuj

Alfa Aurigae jest gwiazdą poczwórną – główną parę obiega w odległości około 11 000 au (jednej szóstej roku świetlnego) drugi układ podwójny, złożony ze słabych czerwonych karłów. Mają one obserwowaną wielkość gwiazdową odpowiednio 10,2 i 13,7m i typ widmowy M2 i M4. Ich jasność to odpowiednio 1,2% i 0,048% jasności Słońca, mają promienie 0,56 i 0,25 R i masy 0,3 i 0,1 M. Karły te noszą oznaczenia Alfa Aurigae H i L (lub Ha i Hb)[12][13].

Znaczenie kulturowe edytuj

Kapella tradycyjnie jest postrzegana jako lewe ramię Woźnicy lub też, jak sama nazwa wskazuje, powożona przez niego koza[5]. Zwracała uwagę ludzi jako najbliższa północnego bieguna niebieskiego z jasnych gwiazd (Gwiazda Polarna jest stosunkowo słaba)[2]. W Starożytnym Egipcie wiązano ją z bogiem Ptahem; według Lockyera co najmniej pięć egipskich świątyń było zorientowanych w kierunku, którym zachodziła Kapella. Akadyjczycy nazywali tę gwiazdę Dil-gan I-ku, „Posłaniec światła”, lub Dil-gan Babili, „Opiekuńcza gwiazda Babilonu”. Była ona ważna dla wielu kultur także spoza kręgu bliskowschodniego i śródziemnomorskiego. Hindusi nazywali ją Brahma Ridaya, „Serce Brahmy”. Dla Inków była to Colca[5]. W astrologii ma przynosić cywilne i wojskowe zaszczyty oraz bogactwo. Rzymianie wiązali ją z deszczami i sezonem sztormów na Morzu Śródziemnym[5].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f g h Kapella w bazie SIMBAD (ang.)
  2. a b c d e f g h i Jim Kaler: Capella (Alpha Aurigae). [w:] Stars [on-line]. 2008-10-03. [dostęp 2016-06-28]. (ang.).
  3. a b c d e E. Huby et al.. FIRST, a fibered aperture masking instrument II. Spectroscopy of the Capella binary system at the diffraction limit. „Astronomy & Astrophysics”. 560 (A113), grudzień 2013. DOI: 10.1051/0004-6361/201321894. (ang.). 
  4. E. Anderson, C. Francis: HIP 24608. [w:] Extended Hipparcos Compilation (XHIP) [on-line]. VizieR, 2012. [dostęp 2017-06-21]. (ang.).
  5. a b c d Allen, Richard Hinckley: Star Names: Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications, 1963, s. 83–90. ISBN 0-486-21079-0.
  6. Naming Stars. Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 2017-02-01. [dostęp 2017-06-28].
  7. Robert Burnham: Burnham’s Celestial Handbook: An Observer's Guide to the Universe Beyond the Solar System. T. 1. Courier Dover Publications, 1978, s. 264. ISBN 0-486-23567-X.
  8. Mason et al.: WDS J05167+4600A. [w:] The Washington Double Star Catalog [on-line]. VizieR, 2014.
  9. a b Capella HL. W: Thomas R. Ayres: Cool Stars, Stellar Systems, and the Sun. T. 193. 1984, s. 202, seria: Lecture Notes in Physics. DOI: 10.1007/3-540-12907-3_204. ISBN 978-3-540-12907-3. (ang.).
  10. Jocelyn Tomkin. Once and Future Celestial Kings. „Sky and Telescope”. 95 (4), s. 59–63, kwiecień 1998. Bibcode1998S&T....95d..59T. 
  11. Baldwin, J.E., Boysen, R.C., Burns, D. i inni. The first images from an optical aperture synthesis array: mapping of Capella with COAST at two epochs. „Astronomy and Astrophysics”. 306, s. L13 – L16, 1996. Bibcode1996A&A...306L..13B. (ang.). 
  12. Big and Giant Stars: Capella. Jumk.de. [dostęp 2012-06-27]. (ang.).
  13. ST 3 w bazie SIMBAD (ang.)