Kapusta

Kapusta
	; Kapusta czarna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	Kapusta
	Nazwa systematyczna
	Brassica L.; Sp. Pl. 666. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Brassica oleracea L.
Synonimy
	Agrosinapis Fourr.; Bonannia C.Presl; Brassica-napus A.Vilm.; Brassicaria Pomel; Brassicastrum Link; Crucifera E.H.L.Krause; Erussica G.H.Loos; Guenthera Andrz. ex Besser; Melanosinapis K.F.Schimp. & Spenn.; Micropodium Rchb.; Mutarda Bernh.; Napus Mill.; Rapa Mill.; Rapum Hill; Sinabraca G.H.Loos;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kapusta (Brassica L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny kapustowatych. Wyróżnianych jest w jego obrębie od ok. 35^[5] do 44^[4] gatunków. Pierwotny zasięg obejmował Europę, Azję i północną Afrykę, ale rośliny te zostały rozprzestrzenione na wszystkie kontynenty (z wyjątkiem Antarktydy)^[4]. W Polsce rosną jako rośliny uprawiane i zdziczałe^[6].

Różne odmiany kapusty warzywnej

Kapusta warzywna głowiasta

Formy dziko rosnące zasiedlają siedliska ruderalne i piaszczyste, często na terenach nadmorskich. Liczne gatunki, mieszańce, odmiany i kultywary są uprawiane jako warzywa w różnych regionach świata^[7]. Do tego rodzaju należą najważniejsze rośliny warzywne i olejodajne z rodziny kapustowatych^[8]. Rośliny uprawiane są już od starożytności – Pliniusz Starszy wymieniał już 12 różnych odmian^[9]. Kluczowym ośrodkiem pochodzenia i upraw warzyw z tego rodzaju były Chiny^[8]. Większość odmian uprawnych pochodzi od czterech gatunków i ich mieszańców: kapusty czarnej B. nigra, warzywnej B. oleracea, sitowatej B. juncea i właściwej B. rapa^[9]^[8].

Rozmieszczenie geograficzneEdytuj

Kapusta kreteńska

Kapusta sitowata

Zasięg rodzaju obejmuje Europę i Azję (z wyjątkiem północnych części tych kontynentów), na wschodzie sięgając po Mongolię i środkowe Chiny, oraz północną Afrykę (kraje śródziemnomorskie i Rogu Afryki)^[4]. Największe zróżnicowanie gatunków znajduje się w basenie Morza Śródziemnego. W Europie występują 22 gatunki^[9]. Gatunki z tego rodzaju rozprzestrzenione zostały szeroko na różnych kontynentach^[4].

W Polsce uprawianych jest ok. 10 gatunków, cztery spotykane są w stanie dzikim, z czego trzy zadomowione, a jeden dziczejący przejściowo^[6].

Gatunki flory Polski^[6]

Ujęcie taksonomiczne i nazwa naukowa według Vascular plants of Poland, na drugim miejscu podana jest nazwa naukowa (synonim) według Plants of the World online^[4].

kapusta chińska Brassica chinensis L. ≡ B. rapa L. – gatunek uprawiany
kapusta chrzanolistna Brassica elongata Ehrh. – antropofit zadomowiony
kapusta czarna, k. gorczyca Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch – antropofit zadomowiony
kapusta kreteńska Brassica cretica Lam. – gatunek uprawiany
kapusta pekińska Brassica pekinensis (Lour.) Rupr. ≡ B. rapa L. – gatunek uprawiany
kapusta rzepak Brassica napus L. – gatunek uprawiany
kapusta sitowata Brassica juncea (L.) Czern. – efemerofit
kapusta skalna Brassica rupestris Raf. – gatunek uprawiany
kapusta warzywna Brassica oleracea L. – gatunek uprawiany
kapusta właściwa, rzepa Brassica rapa L. – antropofit zadomowiony

Morfologia i biologiaEdytuj

Pokrój: Rośliny jednoroczne, dwuletnie i półkrzewy^[10]. Osiągają do 2 m wysokości^[7]. Pędy zwykle pachykauliczne – o grubiejącej łodydze i słabo rozgałęzione^[9], często sine, nagie lub owłosione, z włoskami prostymi^[8].
Liście: Mięsiste, pojedyncze lub pierzasto albo lirowato podzielone^[7]^[8]. Często skupione tylko u nasady pędu. Dolne liście zwykle ogonkowe, górne ogonkowe lub siedzące, często o nasadzie w różny sposób obejmującej łodygę, uszkowatej lub strzałkowatej^[8].
Kwiaty: Zebrane w grona silnie wydłużające się w czasie owocowania^[8]. Promieniste, 4-krotne, drobne. Działki kielicha nieco woreczkowato rozdęte. Płatki barwy żółtawej, białej lub czerwono nabiegłe, u nasady długo zwężające się z zielonymi miodnikami. Pręcików 6 czterosilnych; 4 wewnętrzne dłuższe od 2 zewnętrznych. Zalążnia górna z krótką zwykle szyjką słupka zwieńczoną główkowatym znamieniem^[7].
Owoce: Łuszczyny długie, wąskie, nieco spłaszczone, walcowate lub nieco czterokanciaste^[7]^[8], zawierające od kilku do blisko 50 nasion^[8].

SystematykaEdytuj

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) z plemienia Brassiceae^[11]. Niejasne są relacje z innymi blisko spokrewnionymi rodzajami, które prawdopodobnie są zagnieżdżone w obrębie tego rodzaju: rokietta Eruca, rzodkiew Raphanus i gorczyca Sinapis^[9].

Wykaz gatunków^[4]

Długa historia uprawy pozwoliła uzyskać bardzo zróżnicowane odmiany, których klasyfikacja przysparza problemów taksonomicznych – u różnych autorów rośliny mają różną rangę taksonomiczną. Analizy molekularne i cytologiczne oraz doświadczenia z krzyżowaniem roślin pozwoliły już w XXI wieku ustalić, że opisywanych dawniej 25 osobnych gatunków uprawianych w istocie reprezentuje cztery gatunki: kapustę czarną B. nigra, warzywną B. oleracea, sitowatą B. juncea i właściwą B. rapa^[9]^[8].

Brassica assyriaca Mouterde
Brassica aucheri Boiss.
Brassica baldensis (Prosser & Bertolli) Prosser & Bertolli
Brassica balearica Pers.
Brassica barrelieri (L.) Janka
Brassica beytepeensis Yild.
Brassica bourgeaui (Webb ex Christ) Kuntze
Brassica cadmea Heldr. ex O.E.Schulz
Brassica carinata A.Braun
Brassica cretica Lam. – kapusta kreteńska
Brassica deflexa Boiss.
Brassica deserti Danin & Hedge
Brassica desnottesii Emb. & Maire
Brassica dimorpha Coss. & Durieu
Brassica elongata Ehrh. – kapusta chrzanolistna
Brassica fruticulosa Cirillo
Brassica gravinae Ten.
Brassica hilarionis Post
Brassica incana Ten.
Brassica insularis Moris
Brassica juncea (L.) Czern. – kapusta sitowata
Brassica loncholoma Pomel
Brassica macrocarpa Guss.
Brassica maurorum Durieu
Brassica montana Pourr.
Brassica napus L. – kapusta rzepak
Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch – kapusta czarna
Brassica nivalis Boiss. & Heldr.
Brassica oleracea L. – kapusta warzywna
Brassica oxyrrhina Coss.
Brassica procumbens (Poir.) O.E.Schulz
Brassica raimondoi Sciandr., C.Brullo, Brullo, Giusso, Miniss. & Salmeri
Brassica rapa L. – kapusta właściwa, rzepa
Brassica repanda (Willd.) DC. – kapusta wygięta^[12]
Brassica rupestris Raf. – kapusta skalna
Brassica setulosa (Boiss. & Reut.) Coss.
Brassica somalensis Hedge & A.G.Mill.
Brassica souliei (Batt.) Batt.
Brassica spinescens Pomel
Brassica tardarae Ilardi, Geraci & Troìa
Brassica taurica (Tzvelev) Tzvelev
Brassica trichocarpa C.Brullo, Brullo, Giusso & Ilardi
Brassica tyrrhena Giotta, Piccitto & Arrigoni
Brassica villosa Biv.

ZastosowanieEdytuj

Warzywa – wiele spośród uprawianych gatunków, mieszańców i odmian to rośliny jadalne uprawiane na całym niemal świecie.
Niektóre odmiany (rzepak) są uprawiane dla nasion, z których wytwarza się olej jadalny i biodiesel.
Niektóre gatunki i odmiany są uprawiane jako rośliny pastewne.
Kwiaciarstwo – niektóre kultywary o ozdobnych liściach używane są w kwiaciarstwie.

EtymologiaEdytuj

Nazwa kapusta trafiła do polszczyzny jako zapożyczenie z łaciny, od słowa caputium (główka)^[13].

PrzypisyEdytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Brassica L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-07].
↑ Suzanne I. Warwick: Brassica Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-07].
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 43–44, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 171. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Brassica Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-07].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 129–130. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Genus Brassica L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-07].
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 41. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Jerzy Ciechanowicz: Medea i czereśnie. Rozmowy o starożytności. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen/Wydawnictwo Krąg, 1994, s. 97. ISBN 83-85199-23-3.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].

[powo-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Brassica L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-07].

[america-5] Suzanne I. Warwick: Brassica Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-07].

[checklist-6] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 43–44, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[philips-7] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 171. ISBN 0-333-74890-5.

[china-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Brassica Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-07].

[mabb-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 129–130. ISBN 978-1-107-11502-6.

[E-10] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[grin-11] Genus Brassica L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-07].

[gawrys-12] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 41. ISBN 978-83-925110-5-2.

[13] Jerzy Ciechanowicz: Medea i czereśnie. Rozmowy o starożytności. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen/Wydawnictwo Krąg, 1994, s. 97. ISBN 83-85199-23-3.

[5]

[4]

[6]

[1]

[2]

[3]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]