Wikipedia

Karol Frycz

polski malarz, scenograf i reżyser teatralny

Karol Frycz (ur. 29 marca 1877 w Cieszkowach, zm. 30 sierpnia 1963 w Krakowie) – polski malarz, scenograf i reżyser teatralny, grafik, historyk sztuki, reformator i współtwórca nowoczesnej polskiej scenografii, autor wielu prac z zakresu dekoracji wnętrz. Był wychowawcą i mistrzem dla wielu polskich scenografów.

Karol Frycz
Ilustracja
Karol Frycz (1938)
Data i miejsce urodzenia

29 marca 1877
Cieszkowy

Data i miejsce śmierci

30 sierpnia 1963
Kraków

Alma Mater

• Technische Universität München, • Szkoła Sztuk Pięknych w Krakowie,
• Uniwersytet Jagielloński,
• Cesarsko-Królewska Szkoła Rzemiosła Artystycznego w Wiedniu,
• Académie Julian w Paryżu,
• szkoła Williama Morissa w Londynie

Dziedzina sztuki

malarstwo, scenografia, reżyseria

Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy Order Sztandaru Pracy II klasy Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi Medal 10-lecia Polski Ludowej Złoty Wawrzyn Akademicki
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Obraz Kazimierza Sichulskiego Kabaret szalony. W prawej górnej części autor ulokował sylwetkę Karola Frycza z wielkimi nożycami
Wnętrze Cukierni Lwowskiej (Jama Michalika) w Krakowie, ul. Floriańska 45, według projektu Karola Frycza. Stan z 1911

Życiorys

edytuj

Edukacja

edytuj

Pochodził ze spolonizowanej rodziny von Fritsch wyznania kalwińskiego, pochodzącej z Saksonii, osiadłej w XVIII w. na Śląsku. Był synem powstańca styczniowego i pamiętnikarza Kazimierza Frycza oraz Heleny Trzetrzewińskiej[1]. Uczył się w gimnazjum św. Anny w Krakowie[2], a maturę zdał w Bochni[3][2]. Studiował architekturę w Technische Universität München (1896–1898). W 1902 roku ukończył ze złotym medalem wydział malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Był uczniem m.in. wybitnych artystów polskiego modernizmu: Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera i Leona Wyczółkowskiego. Równolegle studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1902–1904 uczył się w Cesarsko-Królewskiej Szkole Rzemiosła Artystycznego (k.k. Kunstgewerbeschule) w Wiedniu pod kierunkiem Alfreda Rollera. W latach 1904–1905 kontynuował naukę w Académie Julian w Paryżu i w szkole Williama Morissa w Londynie. W okresie 1905–1912 uczestniczył w pracach Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana[2][4], a w latach 1905–1912 był członkiem kierownictwa tego towarzystwa[4].

„Wystrzyganki”

edytuj

Jedną z technik plastycznych, których Frycz nauczył się podczas nauki w wiedeńskiej Kunstgewerbeschule, była wycinanka. Technika ta była przez Frycza stosowana niezależnie od znanej wcześniej wycinanki ludowej. Artysta tworzył obrazy dekoracyjne z kolorowych papierów i wzorzystych wyklejek. Najstarszą znaną pracą Frycza w tej technice był (wykonany z fragmentów kolorowych papierów introligatorskich − głównie marmurków − w tonacjach granatowo-brązowo-fioletowych) obraz „Kwoka z pisklętami”, sygnowany i datowany: K. Frycz, Wiedeń 17 I V [1]903. Frycz stosował więc tę technikę już około 9 lat przed wprowadzeniem kolażu do malarstwa przez kubistów. Artysta chętnie sięgał po tę technikę już od początku swojej krakowskiej działalności malarskiej, którą rozpoczął w 1904. Teofil Trzciński wspominał, że Karol „bawił się komponowaniem obrazków, wykonanych bez użycia jakichkolwiek farb”. Także Marian Turwid wspominał swoje zaskoczenie efektem, jaki dawała ta technika: „W pierwszym lokalu Polskiej Sztuki Stosowanej, u Jerzego Warchałowskiego przy ul. Wolskiej wisiały swego czasu obrazy Frycza, których kształt i świetna barwa okazywały się przy obejrzeniu z bliska... skrawkami kolorowego papieru”[5].

O upodobaniu Frycza wzmiankował tekst pierwszego programu kabaretu Zielony Balonik (7 października 1905). W recytacji Jana Stanisławskiego znalazła się żartobliwa aluzja do prac Frycza[5]:

Jeden z papierków lepi łabędzie,
Pawie, kasztany, grzyby i dropie −
Czyś ty zwariował, przeklęty chłopie?

Tadeusz Boy-Żeleński, O Krakowie[6].

Aluzje do tego rodzaju prac Frycza znajdowały się wielokrotnie w tekstach następnych programów (5 grudnia 1905 − piosenka o odnawianiu Wawelu; w kuplecie Noskowskiego zatytułowanym „Nie widział kto Karola Frycza gdzie?” (w programie z 17 listopada 1906) zauważano: „...spiesząc ku drzwiom coś pilnie strzygł”). Na obrazie Sichulskiego Kabaret szalony, na którym przedstawił on twórców kabaretu z charakterystycznymi dla nich atrybutami, można zauważyć Frycza biegnącego z potężnymi nożycami. Tadeusz Boy-Żeleński z uznaniem pisał o Fryczu: „Mistrz wszelakiej «wystrzyganki»”[5]. „Wystrzyganki” Frycza zdobiły także ściany lokalu Michalika[7]. Po 1907 nie odnotowano żadnej wystrzyganki w twórczości Frycza[5].

Zachowane w zasobach Muzeum Narodowego w Krakowie obrazy Frycza, wykonane techniką wystrzyganek, są prezentowane na ważnych wystawach. Perliczki w ogrodzie pokazano w Sukiennicach z okazji jubileuszu 150-lecia Akademii Sztuk Pięknych, a Kwokę z pisklętami na brukselskiej wystawie Art Nouveau polonais w 1997. Obydwa dzieła były prezentowane na ekspozycji Polska-Japonia 1919−1999 (pokazywanej w Tokio, Osace, Warszawie i Krakowie w latach 1999−2000)[5].

„Teka Melpomeny”

edytuj

W 1904, wspólnie z Kazimierzem Sichulskim, Witoldem Wojtkiewiczem[8], Stanisławem Kuczborskim, Antonim Procajłowiczem, Stanisławem Rzeckim[9], podczas spotkań w krakowskiej Cukierni Lwowskiej stworzył zbiór karykatur aktorów „Teka Melpomeny”[8][4]. Frycz był także autorem plakatu reklamującego to wydawnictwo[4]. Dochód ze sprzedaży egzemplarzy zbioru został przeznaczony na zasilenie aktorskiej kasy emerytalnej[9].

 
Jama Michalika: Odrzwia lokalu oraz polichromie (fot. 1910−1911) wg projektu Karola Frycza

Jama Michalika i Zielony Balonik

edytuj

Od 1905 Karol Frycz związał się z kabaretem Zielony Balonik, który powstał w cukierni należącej do Apolinarego Jana Michalika[4]. W związku z tym, że lokal ów nie posiadał okien, artyści nadali mu nazwę Jama Michalika[10]. Pierwszym większym cyklem przedstawień była „Restauracja Wawelu” Witolda Noskowskiego z rysunkami Karola Frycza[11]. Podczas programów kabaretu prezentowano specjalnie na tę okazję przygotowywane satyryczne obrazki, które żartobliwie komentowano. Głównymi ich autorami byli Kazimierz Sichulski i Karol Frycz. Frycz pełnił w „Zielonym Baloniku” także funkcje aktora i literata[12]. Gdy w pierwszych latach istnienia kabaretu artyści postanowili zorganizować teatrzyk kukiełkowy – Szopkę krakowską, Frycz był jej współtwórcą[8].

Karola Frycza – jako jednego z mistrzów satyry – wspominał Adam Grzymała-Siedlecki[13]:

[...] Jak skra żywy, jak skra błyskotliwy, w rozmowie dowcipny, pełen świetnych określeń, zawsze wyśmiewanych jak jego karykatury. W sposobie bycia fantasta, zawsze wesół, zawsze wartki lekkoduch. Naczelną cechą tego dynamicznego umysłu był wyostrzony krytycyzm, kierujący się ku humorystycznemu przedstawieniu ludzi i rzeczy. Mniejsze czy większe ziarenko komizmu umiał dostrzegać tam, gdzie niedostrzegalne bywało ono dla innych, nawet dość bystrych inteligencji. [...] Nietrudno się domyśleć, czym dla Zielonego Balonika było takie ucieleśnienie ciętego dowcipu. Zażyły, zaprzyjaźniony z twórcami zielonobalonikowego repertuaru, niejeden raz umiał im przynieść temat i niejedno wyborne naświetlenie. Nigdy nie wymieniany, zawsze dyskretnie anonimowy, rzetelnie a radośnie spełniał rolę cichego wspólnika w niejednym z programów.

Adam Grzymała-Siedlecki, Dymek z papierosa azyli wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach[13]

Podczas zleconej przez cukiernika przebudowy lokalu (1910−1911) Frycz wykonał projekt aranżacji[4] i koncepcji wykończenia wnętrz. Zaprojektował meble, drzwi, witraże, lustro, kominek, zegar, lampy i kandelabry[14]. Wspólnie z Kazimierzem Sichulskim ozdobili wnętrze obrazami[8], a Frycz wykonał polichromie na ścianach. Karol Frycz wykonywał polichromie w innych kawiarniach, ale także kościołach i pałacach[15], m.in. w kościele św. Marii Magdaleny w Szczucinie (1908)[16] i dworze Jana Hupki w Niwiskach (1912)[17].

Lata 20. i 30. XX wieku

edytuj

W 1906 Karol Frycz debiutował jako scenograf w teatrze krakowskim. Zaprojektował dekoracje do Peleasa i Melisandy[2]. W 1907 był organizatorem i autorem oprawy plastycznej ceremonii pogrzebowej Stanisława Wyspiańskiego[4]. Z tej okazji Frycz zaprojektował ozdoby krypty na Skałce i dekoracje miasta[2].

Gdy w 1906/1907 Arnold Szyfman (późniejszy dyrektor warszawskiego Teatru Polskiego) tworzył w Krakowie własny teatrzyk kabaretowy pod nazwą „Figliki”, Frycz dołączył do twórców[4]. Frycz wykonał dekorację sali teatralnej w tym teatrze oraz dekoracje m.in. do Księcia Niezłomnego, Beatryks Cenci, Ślubów panieńskich[2]. Przedsięwzięcie jednak szybko zbankrutowało[18]. Od 1907 był sekretarzem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”[2].

W latach 1908–1912 Frycz wykonał wiele prac z zakresu dekoracji wnętrz, polichromii – w kościołach, pałacach, kawiarniach. W roku 1912 przebywał w Afryce[2]. W 1913 pracował w Warszawie. Realizował scenografie dla Teatru Polskiego[2] (w latach 1913–1931[15] wykonał opracowania plastyczne Irydiona [premiera 29 stycznia 1913], Balladyny, Burzy Williama Shakespeare’a, Grzegorza Dyndały, Lekarza mimo woli[2]) oraz Teatru Małego[4]. We wrześniu 1913 wyjechał do Afryki i przebywał tam do lutego 1914. Podczas I wojny światowej zajmował się renowacją zabytków Sandomierza[2].

W okresie 1919–1921 pełnił funkcje dyplomatyczne na Dalekim Wschodzie. Był radcą kulturalnym polskiego poselstwa w Tokio, a także attaché kulturalnym przy komisarzu RP na Syberii. Był wówczas wykładowcą na wyższych uczelniach: w Tokio, Kioto i Osace. W 1921 powrócił do kraju i podjął współpracę z Teatrem Polskim i Teatrem Małym w Warszawie. Debiutem reżyserskim Frycza była Ziemia nieludzka (1923). W 1926 wykonał opracowanie plastyczne dla dwóch sztuk granych w Théâtre Ambigu w Paryżu[2].

 
Karol Frycz (1937)

Od 1930 był profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych[4]. W latach 1931–1933 współpracował także z Teatrem Narodowym[2], a w 1933 przeprowadził się na stałe do Krakowa[4], gdzie w okresie 1933−1935 był scenografem w Teatrze im. Słowackiego[2]. W krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych utworzył Katedrę Sztuki Dekoracyjnej i Kostiumologii (jako pierwszą w Polsce)[4]. W latach 1935–1939 był dyrektorem Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie[4][15].

Lata 40 i 50. XX wieku

edytuj

II wojnę światową Frycz spędził w Krakowie, pracując w Muzeum Czapskich[2]. Od 1946 pracował jako scenograf, głównie w teatrach krakowskich, ale także w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Katowicach, Szczecinie i innych miastach polskich[2]

W latach 1945–1946 ponownie sprawował funkcję dyrektora Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie[4][15]. W 1957 – z okazji pięćdziesięciolecia pracy na scenach polskich – otrzymał godność honorowego dyrektora Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie[2].

U schyłku życia

edytuj

1 października 1960 przeszedł na emeryturę[2].

Zmarł 30 sierpnia 1963 w Krakowie[4], pochowany na cmentarzu Salwatorskim (sektor SC13-1-6)[19].

 
Grób Karola Frycza na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie

Pośmiertnie (1967) wydano tom jego artykułów o teatrze i sztuce[2]. Prace Karola Frycza znajdują się w zbiorach w Muzeum Narodowego oraz w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa.

Charakterystyka twórczości

edytuj

W pracach scenograficznych Frycz zrezygnował z wykorzystywania uniwersalnych dekoracji płóciennych[4]. Rozpoczął od stylu secesyjnego, przenosząc go na formy teatralne. Wprowadził do polskiego teatru nowy, niestosowany w XIX wieku rodzaj dekoracji trójwymiarowej. Typ ten rozpowszechnił się w polskim teatrze[2]. W swoich pracach umiejętnie operował oświetleniem i bogatą kolorystyką[4]. Polski teatr zawdzięcza Fryczowi także stylizowane historyczne kostiumy (szczególnie molierowskie)[4].

Był wysokiej kultury znawcą sztuki, jednym z pierwszych we współczesnym tego słowa znaczeniu scenografów w polskim teatrze. Był wychowawcą i mistrzem wielu polskich scenografów[2].

Realizacje scenograficzne

edytuj

W krakowskim teatrze opracował scenografię między innymi do spektakli[4]:

Do najciekawszych jego prac scenograficznych zaliczane są[2]:

  • Książę Niezłomny (1906),
  • Krakowiacy i Górale Jana Nepomucena Kamińskiego (1913),
  • Wyzwolenie (1916),
  • Pan de Pourceaugnac (1918),
  • Nie-Boska komedia (1919),
  • Hamlet (1922 i 1947),
  • Wesele Figara (1922 i 1937),
  • Pan Jowialski (1923),
  • Sen nocy letniej (1923),
  • Cyrano de Bergerac (1924),
  • Świętoszek (1925 i 1946),
  • Otello (1925),
  • Wariat i zakonnica (1926),
  • Sługa dwu panów (1927),
  • Juliusz Cezar (1928),
  • Wielki kram (1929),
  • Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego (1929),
  • Volpone (1930),
  • Wesele (1932),
  • Lilla Weneda (1935),
  • Wielki Fryderyk (1936),
  • Złota Czaszka (1936),
  • Tragedia o polskim Scylurusie (1936),
  • Mizantrop (1939),
  • Powrót syna marnotrawnego (1947),
  • Mazepa (1949).

Ostatnimi realizacjami scenograficznymi Frycza były opracowania do Pana Jowialskiego (1959) i baletu Giselle (1960)[2].

Ordery i odznaczenia

edytuj

Nagrody

edytuj
  • Nagroda Państwowa I stopnia za wybitne osiągnięcia w dziedzinie pracy scenicznej, szczególnie w dziedzinie scenografii, ze specjalnym uwzględnieniem scenografii do sztuki R. Brandstaettera Król i Aktor, wystawionej w Państwowym Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie oraz do baletu Gliera Czerwony Mak w Państwowej Operze we Wrocławiu (1952)[26]
  • Nagroda Miasta Krakowa (1960)[27]

Upamiętnienie

edytuj

Jedna z krakowskich ulic w dzielnicy Prądnik Biały została nazwana jego imieniem[4].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Lidia Kuchtówna, Fryczowie, „Przegląd Artystyczno-Literacki”, 8, 1992, s. 62, 68–71, ISBN 978-83-937573-0-5.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Karol Frycz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-02-01].
  3. ↑ Absolwenci: 1512-1896. I Liceum Ogólnokształcące im. Króla Kazimierza Wielkiego w Bochni. [dostęp 2021-02-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-07)]. (pol.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Karol Frycz. W: Encyklopedia Krakowa. red. nauk. Ryszard Burek. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 219. ISBN 83-01-13325-2.
  5. ↑ a b c d e Lidia Kuchtówna. O wystrzygankach Karola Frycza. „Biuletyn Historii Sztuki”. 67 (3−4), s. 293-299, 2005. Instytut Sztuki PAN, Stowarzyszenie Historyków Sztuki. ISSN 0006-3967. (pol.). 
  6. ↑ Tadeusz Boy-Żeleński: O Krakowie. Kraków: 1973, s. 523.
  7. ↑ Aureliusz „Zenon” Pruszyński: Jana Michalika. Lokal „Zielonego Balonika". Kraków: 1930, s. 21/33.
  8. ↑ a b c d Anna Grochowska. Jama Michalika. „Nowa Dekada Krakowska”, s. 48–53, 2014. Krakowska Fundacja Literatury. (pol.). 
  9. ↑ a b Teka Melpomeny. W: Encyklopedia Krakowa. red. nauk. Ryszard Burek. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 992. ISBN 83-01-13325-2.
  10. ↑ Artur Drożdżak: Kraków. Obrazy pozostaną w Jamie Michalika. Gazeta Krakowska, 2014-10-01. [dostęp 2021-01-31]. (pol.).
  11. ↑ Cencora 1985 ↓, s. 57.
  12. ↑ Bruno Miecugow. Jama Michalika. „Program spektaklu Sto lat kabaretu... Krakowskie kabarety XX wieku”, s. 7–8, 5 grudnia 2003. Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  13. ↑ a b Dymek z papierosa azyli wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach. REd. Kazimierz Rudzki. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1959, s. 65–66, seria: Biblioteka Stańczyka.
  14. ↑ Cencora 1985 ↓, s. 61.
  15. ↑ a b c d Frycz Karol, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-02-02].
  16. ↑ Historia kościoła. Kościół św. Marii Magdaleny w Szczucinie. [dostęp 2021-02-02]. (pol.).
  17. ↑ Dworek Hupki. Szkoła Muzyczna I stopnia w Niwiskach. [dostęp 2021-02-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-23)]. (pol.).
  18. ↑ Teatr Polski: Arnold Szyfman. Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie. [dostęp 2021-02-02]. (pol.).
  19. ↑ Cmentarz parafialny Kraków Salwator – wyszukiwarka osób pochowanych [online], krakowsalwator.artlookgallery.com [dostęp 2020-05-20].
  20. ↑ M.P. z 1955 r. nr 96, poz. 1298 „za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.
  21. ↑ M.P. z 1950 r. nr 6, poz. 58 „za zasługi położone dla Narodu i Państwa w dziedzinie kultury i sztuki”.
  22. ↑ M.P. z 1929 r. nr 276, poz. 638 „za zasługi na polu sztuki”.
  23. ↑ M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212 „za wybitne zasługi w dziedzinie Teatru i Sztuki na terenie całego kraju”.
  24. ↑ M.P. z 1955 r. nr 103, poz. 1410 – Uchwała Rady Państwa nr 0/245 – na wniosek Ministra Kultury i Sztuki, s. 1655.
  25. ↑ M.P. z 1935 r. nr 257, poz. 305 „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej”.
  26. ↑ Uchwała Prezydium Rządu w sprawie przyznania nagród za osiągnięcia w dziedzinie nauki, postępu technicznego, literatury i sztuki za rok 1952. „Trybuna Ludu”. Rok V, Nr 203 (1265), s. 6, 23 lipca 1952. Warszawa: KC PZPR. [dostęp 2024-08-02]. 
  27. ↑ Nagrody miasta Krakowa na 1960 r., „Życie Literackie (1951-1991)” (24), 24 czerwca 1960, s. 5.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Karol_Frycz&oldid=74490911”