Krzyżnik (dawniej niem. Kreuzberg, po 1945 r. również Góra Krzyżatka) – góra ze szczytem na wysokości 701 m n.p.m. znajdująca się w Masywie Śnieżnika w Sudetach w pobliżu Stronia Śląskiego[1].

Krzyżnik
Ilustracja
Krzyżnik od wschodu
Państwo

 Polska

Pasmo

Sudety
Masyw Śnieżnika

Wysokość

701[1] m n.p.m.

Pierwsze wejście

w czasach przedhistorycznych

Położenie na mapie Sudetów
Mapa konturowa Sudetów, blisko centrum na prawo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Krzyżnik”
Ziemia50°16′46″N 16°51′58″E/50,279444 16,866111
Krzyżnik od południowego wschodu
Zalew w Starej Morawie u stóp Krzyżnika
Krzyżnik od południa

Geografia

edytuj

Góra stanowi ostatnie wzniesienie w grzbiecie odchodzącym na północny wschód od Żmijowca i kończącym się Krzyżnikiem w pobliżu Stronia Śląskiego[1]. Pomiędzy Żmijowcem a Krzyżnikiem wznoszą się Rudka i Janowiec[1]. Grzbiet ten rozdziela dwie doliny rzek: Morawki i Siennej Wody[1].

Geologia

edytuj

Krzyżnik zbudowany jest z neoprotozoiczno-górnokambryjskich łupków łyszczykowych (główny masyw wzgórza), łupków amfibolitowo-hornblendowych(inne języki), amfibolitów (stosunkowo niewielkie soczewki)[2] i gnejsów z wkładkami (soczewami) z wapieni krystalicznych (marmurów) serii strońskiej[1]. W masywie Krzyżnika występują także erlany zoisytowe[3].

Z minerałów, w skałach na Krzyżniku można spotkać również granaty o średnicy do kilku milimetrów, zawierające w swoim składzie 75% almandynu, 12% andradytu, 8% spessartynu i 4% piropu (występujące w obrębie lamin lub w innym położeniu w łupkach łyszczykowych; drobne, bez wartości jubilerskiej, choć łącznie stanowią 2-7% skały, miejscami maksymalnie 18%; układ nagromadzeń granatów — np. "w postaci ślimakowych fragmentów, albo w postaci pełnych idioblastów obfitujących we wrostki różnych minerałów" — świadczy o niejednokrotnie "parakinetycznym" ich wzroście tj. w warunkach ciągłych naprężeń i ruchów tektonicznych, w temperaturach do ok. 400-450°C), diopsyd oraz różne postacie kalcytu. Występuje tu też staurolit (stanowi na ogół 1-3% skały, miejscami maksymalnie do 14%, najczęściej w laminach łyszczykowych) oraz rzadki chlorytoid[4].

Eksploatacja marmuru

edytuj

Złoże na Krzyżniku to drobno- lub średnioziarniste marmury charakteryzujące się bardzo wysoką, sięgającą 90%, zawartością czystego węglanu wapnia oraz niską, poniżej 1% zawartością MgO[1]. Część tutejszego złoża posiada brunatne lub szarawo-niebieskie wkładki łupków łyszczykowych. Złoże białych marmurów oceniane było na ok. 0,8 mln t[1]. Wartość dekoracyjną białych marmurów porównywano do sławnych marmurów karraryjskich[potrzebny przypis].

Złoża te znane były od dawna. Na zachodnim stoku od 1839[5] r. eksploatowane jest złoże marmuru nazywanego Biała Marianna od imienia Marianny Orańskiej, dawnej właścicielki okolicznych dóbr. Na szerszą skalę do eksploatacji przystąpiono jednak dopiero od 1920 r.[1]

Po 1954 r. przystąpiono do eksploatacji na północny zachód od szczytu, ponad zabudowaniami Stronie-Wieś i drogą do Siennej. Kamień pozyskiwany stąd nazywany Zielona Marianna i Różowa Marianna posiada szaro-zielonkawe i różowe wtrącenia od minerałów kontaktowych i związków żelaza. Najnowsze wyrobisko założono później na południowy wschód od szczytu. Marmur z Krzyżnika przerabiały Strońskie Zakłady Kamienia Budowlanego w zakładach położonych u stóp góry na terenie wsi Stronie Wieś oraz w pobliskim Kletnie. Ze względu na silne spękanie produkowano najwięcej grysu, ale również płyty okładzinowe i bloki. Marmur z tego złoża dekorują m.in. reprezentacyjne gmachy w Warszawie: Pałac Kultury i Nauki, Sejm, Filharmonię Narodową, Teatr Wielki i Dworzec Centralny[1].

Obecnie kamieniołomy na Krzyżniku nie są eksploatowane już od wielu lat.

Przyroda

edytuj

Tereny góry posiadają bogatą i różnorodną przyrodę, na którą składają się m.in[6][7].

Ze względu na wysokie walory na terenie nieczynnych kamieniołomów powołano użytek ekologiczny „Biała Marianna” o powierzchni 46 ha[8].

Jaskinie

edytuj

W stoku Krzyżnika odkryto trzy jaskinie, z czego do dzisiaj istnieje tylko jedna[1].

  • Jaskinia Biała Marianna – odkryta w 1970 r. podczas eksploatacji kamieniołomu, o poziomym rozwinięciu korytarzy długości ok. 50 m, obecnie nieistniejąca,
  • Jaskinia Kozłowskiego – odkryta jeszcze na początku XX w. niewielka jaskinia naciekowa o długości ok. 22 m, zniszczona całkowicie w kwietniu 1957 r.,
  • Jaskinia Warszawiaków – odkryta w 1974 r. o rozbudowanym planie i korytarzach długości 76 m, otwór wejściowy w ścianie kamieniołomu[potrzebny przypis].

Historia

edytuj

Źródła historyczne podają, że szczyt Krzyżnika miał być miejscem kultu słowiańskiego Żywii, na którym odbywały się orgiastyczne obrzędy jeszcze w XVIII w. Nawet w XIX w. święcono tu kupalnockę. Z tych powodów w latach 1734–1735 u stóp góry wybudowano kaplicę pw. św. Onufrego, będącego m.in. patronem małżeństwa. Kaplicę wybudował Johann Olivier von Wallis za wstawiennictwem hr. Michaela Friedricha von Althanna, biskupa Vác (późniejszy wicekról Neapolu)[5]. Kaplica miała przeciwdziałać pogańskim obyczajom. Obecnie kaplica jest odrestaurowana. Na szczycie Krzyżnika do lat 80. XX w. stał stary drewniany krzyż z Chrystusem malowanym na blasze.

Góra była w latach 50. miejscem poszukiwań rud uranowych związanych z tajną radziecką kopalnią Kopaliny. Pozostała po nich pozioma sztolnia, długości około 50 m. wydrążona w północnym stoku. Obecnie jest częściowo zalana wodą i służy nietoperzom za miejsce zimowania[potrzebny przypis].

W latach 70. w Stroniu Śląskim zamierzano ulokować dużą inwestycję nazywaną Drugie Zakopane. Na stoku Krzyżnika wybudowano wyciąg orczykowy ulokowany na jego wschodnim stoku, o długości 620 m i różnicy wzniesień 63 m[1]. Budowa była chybiona, ponieważ zimą śnieg utrzymuje się tu bardzo słabo z powodu silnych wiatrów. Po szumnym otwarciu, wyciąg funkcjonował zaledwie kilka sezonów, po czym go zamknięto, pozostawiając niszczejące urządzenia bez opieki na kilkanaście lat. Przy wyciągu w okresie letnim funkcjonowało pole namiotowe[potrzebny przypis].

Turystyka

edytuj

Zboczem Krzyżnika prowadzi   żółty szlak turystyczny prowadzący ze Stronia Śląskiego do Kletna i Jaskini Niedźwiedziej[1]. Po pokonaniu dość ostrego podejścia, ze szlaku można oglądać szeroką panoramę na miasto i dolinę.

U stóp góry znajduje się niewielki zalew rekreacyjny w pobliżu Starej Morawy oraz efektowna tama suchego zbiornika. Po drugiej stronie góry na piargach kamieniołomu można zbierać okazy marmuru.

Obecnie na Krzyżniku powstaje wyciąg narciarski[potrzebny przypis].

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k l m Słownik geografii turystycznej Sudetów. redakcja Marek Staffa. T. 16: Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1993, s. 156. ISBN 83-7005-341-6.
  2. Cymerman Z., Arkusz Stronie Śląskie (934), t. 934, PIG-PIB, Warszawa 2020 (Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski), ISBN 978-83-66593-56-5 [dostęp 2024-03-13] (pol.).
  3. Smulikowski K., Ewolucja polimetamorficzna krystaliniku Śnieżnika Kłodzkiego i Gór Złotych w Sudetach, „Geologia Sudetica”, XIV (1), Instytut Nauk Geologicznych PAN i Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego, 1979, s. 25, ISSN 0072-100X [dostęp 2024-03-13].
  4. Smulikowski 1979 ↓, s. 15.
  5. a b Krzysztof R. Mazurski Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie.
  6. Biała Marianna – Przyroda Dolnego Śląska [online], przyrodniczo.pl [dostęp 2019-02-13] (pol.).
  7. Krzysztof Świerkosz, Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich. ex Weber & Mohr w Masywie Śnieżnika (Sudety Wschodnie), „Przyroda Sudetów”, 2017.
  8. Uchwała nr XLVIII/311/18 Rady Miejskiej Stronia Śląskiego z dnia 27 lutego 2018 r. w sprawie ustanowienia użytku ekologicznego „Biała Marianna”.

Bibliografia

edytuj