Marek Koterski
Marek Koterski (ur. 3 czerwca 1942 w Krakowie) – polski reżyser filmowy i teatralny, scenarzysta, aktor, poeta, prozaik i dramatopisarz.
| ||
![]() Marek Koterski na festiwalu filmowym Kino na Granicy w Cieszynie 2019 | ||
Data i miejsce urodzenia | 3 czerwca 1942 Kraków | |
Zawód | reżyser, scenarzysta, poeta, prozaik, dramatopisarz | |
Współmałżonek | Małgorzata Bogdańska |
W 1972 roku ukończył reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi. Początkowo realizował filmy dokumentalne, jednak uznanie w kraju zdobył za sprawą autobiograficznej tragikomedii Dom wariatów (1984). Wprowadził w niej przewijającą się przez całą późniejszą twórczość fabularną postać Adasia Miauczyńskiego, neurotycznego inteligenta zmagającego się z samotnością, licznymi fobiami oraz nałogami, którego pierwowzorem był sam reżyser. Za spełnienie Koterskiego i kwintesencję całej jego kariery uchodzi nagrodzony Złotymi Lwami na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych Dzień świra (2002), w którym w rolę Miauczyńskiego wcielił się Marek Kondrat.
Do innych szczególnie nagradzanych filmów Koterskiego należą Życie wewnętrzne (1986, nagrodzony Srebrnymi Lwami Gdańskimi), Wszyscy jesteśmy Chrystusami (2006, nagroda za reżyserię na FPFF) oraz 7 uczuć (2018, Nagroda Specjalna Jury na FPFF). W tym ostatnim filmie główną rolę Miauczyńskiego odegrał syn Koterskiego, Michał. Miauczyńskiego dwukrotnie ucieleśniał również Cezary Pazura w mniej znanych filmach Nic śmiesznego (1995) oraz Ajlawju (1999). Twórczość Koterskiego stanowi kino osobne, podejmujące rozrachunek z polskim etosem romantycznym oraz ponurym życiem codziennym jednostek odizolowanych od społeczeństwa.
ŻyciorysEdytuj
Młodość i wykształcenieEdytuj
Marek Koterski urodził się 3 czerwca 1942 roku w Krakowie. Po zakończeniu II wojny światowej wraz z rodzicami i starszym bratem zamieszkał we Wrocławiu, gdzie ukończył liceum i podjął studia na Uniwersytecie Wrocławskim. Studiował tam jednocześnie filologię polską i historię sztuki. Ukończywszy polonistykę, rozważał karierę naukową (był asystentem na uczelni), ale w 1966 roku wyjechał do Warszawy, by studiować przez rok malarstwo na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych, w pracowni Eugeniusza Eibischa. W 1967 roku podjął studia reżyserskie w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, które ukończył w 1972 roku. Pięć lat później otrzymał dyplom z wyróżnieniem[1].
Twórczość dokumentalnaEdytuj
Początkowo specjalizował się w filmach dokumentalnych oraz edukacyjnych. W części z nich – na przykład Naprzód (1976), Teatr – reżyser i tworzywo (1978), Teatr – reżyser i aktor (1978 – poświęcony próbom do Snu srebrnego Salomei prowadzonym przez Adama Hanuszkiewicza), Na to wszystko trzeba popatrzeć z tej drugiej, pogodniejszej strony (1979, portret aktora Romana Kłosowskiego), znalazły się odniesienia do jego twórczości teatralnej w ramach eksperymentalnego Teatru Otwartej Sceny[1]. Oprócz nich reżyser zrealizował między innymi Lekką tkliwość (1975), Dziwny świat Thomasa Puckeya (1977, zapis sztuki angielskiego performera), Szczęście (1980) oraz Przyczyny narkomanii (1982)[2].
Twórczość fabularnaEdytuj
Przełomem w karierze reżysera stał się film Dom wariatów (1984), w którym Koterski zawarł bezpośrednie odniesienia do własnej biografii[1]. W komediodramacie z udziałem Marka Kondrata oraz Tadeusza Łomnickiego, czerpiącym inspirację z teatru absurdu, reżyser stworzył swoje alter ego – Adama Miauczyńskiego, neurotycznego inteligenta mającego pretensje do całego świata[2]. Adam, nazywany również zdrobniale Adasiem, obarcza winą za swoją neurozę konflikt pomiędzy matką i ojcem, w którym to matka odgrywała rolę dominującą[3]. Realizacja filmu wynikła, jak opowiadał sam Koterski, z „wewnętrznej potrzeby odtrucia się”[4]. Zgodnie ze słowami reżysera, „zdjęcia trwały tylko 31 dni. Przygotowanie – lekko biorąc, 25 lat”[4]. Pełnometrażowy debiut Koterskiego przyniósł mu nagrodę na Festiwalu „Młodzi i Film” w Koszalinie, co pozwoliło mu na realizację kolejnych filmów fabularnych[1].
W nagrodzonym w Gdyni Życiu wewnętrznym (1986), a także kasowym filmie erotycznym Porno (1989) główny bohater nosi już imię Michał, a głównym poruszanym przez reżysera wątkiem jest nieporadność w obcowaniu z kobietami[1]. W Życiu wewnętrznym w rolę Miauczyńskiego wcielił się Wojciech Wysocki, a główny bohater tym razem uosabiany był przez inteligenta żyjącego w wieżowcu na łódzkim osiedlu z żoną (Joanna Sienkiewicz). Konflikt między zadręczającym siebie małżeństwem miał nie tylko podłoże autobiograficzne, ale również oddawał stan ducha polskiego społeczeństwa. Wyrazem tego była scena, w której Miauczyński podczas nocnego spaceru zostaje wylegitymowany przez patrol milicjantów, a wynikłe stąd upokorzenie odreagowywał agresywnością wobec sąsiada[5].
Sukces Porno spowodował, że Koterski mógł skupić się na pracy dla teatru, a jego sztuka Nienawidzę (1992) została nagrodzona na Festiwalu Małych Form w Szczecinie[1]. Pisząc dla czasopisma „Kino”, reżyser z czasem opracował scenariusz do kolejnego filmu Nic śmiesznego (1995), którego bohater znów otrzymał imię Adaś. Grany przez Cezarego Pazurę Miauczyński odtwarzał autotematyczną rolę reżysera filmowego, a sam film stanowił autokrytykę pozbawionego fabuły, niszowego kina osobnego, do którego zresztą reżyser należał[6]. W Ajlawju (1999) ponownie w Miauczyńskiego wcielił się Pazura, który odegrał tym razem rolę nieporadnego pisarza uwikłanego w toksyczny związek z kobietą graną przez Katarzynę Figurę. Jak stwierdził jednak Tadeusz Lubelski, oba filmy mimo dobrej gry aktorskiej Pazury nie rezonowały wśród publiczności[7].
W najgłośniejszym filmie Koterskiego, Dniu świra (2002) na podstawie własnej sztuki (nominowanej do Nagrody Literackiej „Nike” 2003)[8], Miauczyńskiego ponownie zagrał Kondrat. Bohaterem Dnia świra był tym razem sfrustrowany polonista, który pała nienawiścią do sąsiadów, nie znajduje porozumienia z rodziną, jest odgrodzony od świata zewnętrznego i winą za swoje niepowodzenia życiowe obarcza nie tylko własne otoczenie, ale również klasę polityczną. Dniem świra Koterski wzburzył opinię publiczną ze względu na wyjątkowo obrazoburczy charakter samego filmu, w którym reżyser zadrwił z romantycznych i mesjanistycznych symboli tożsamości narodowej: Jana Pawła II, Chopina, Wajdy. Realizator filmu nadał jednak swojemu bohaterowi rys uniwersalny, wskutek czego ze sfrustrowanym nieudacznikiem mógł utożsamić się każdy z odmawiających na co dzień „modlitwę Polaka”[9]. Dzień świra zdobył Grand Prix Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, Orła oraz wiele innych wyróżnień na krajowych festiwalach[10].
Kolejny film Koterskiego, Wszyscy jesteśmy Chrystusami (2006), poświęcony został najtragiczniejszemu obliczu Miauczyńskiego, tym razem krytyka sztuki ze skłonnością do alkoholizmu, który dźwiga krzyż upokorzenia wynikającego ze swego nałogu. Pomimo że w rolę Miauczyńskiego ponownie wcielił się Kondrat, film nie uzyskał takiej popularności jak Dzień świra, choć sam reżyser otrzymał nagrodę na festiwalu w Gdyni[10]. Kolejnym filmem Koterskiego było dzieło Baby są jakieś inne (2011), które realizowało formułę kina drogi, opartą na bezustannym dialogu dwóch mizoginów granych przez Adama Woronowicza i Roberta Więckiewicza podczas jazdy samochodem[11]. Krzysztof Świrek z pisma „Kino” dostrzegł w Babach „oczyszczający seans nienawiści”, w którym „skompromitowana została garść szowinistycznych stereotypów”[12].
Siedem lat później Marek Koterski powrócił do Adasia Miauczyńskiego (tym razem w tej roli syn reżysera – Michał) w filmie 7 uczuć, ukazując szkolne lata swego bohatera[13]. Film został dobrze przyjęty przez krytyków[14], a Piotr Czerkawski z portalu Filmweb podsumowywał wrażenia z seansu następująco: „Koterski udowadnia, że wciąż doskonale operuje groteską, a jego ekranowa sesja psychoanalityczna przypomina efekt współpracy Dr. House’a z Witoldem Gombrowiczem”[15].
Życie prywatneEdytuj
Dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, Iwoną Ciesielską, ma syna Michała Koterskiego. Obecnie związany z Małgorzatą Bogdańską[16].
Styl filmowyEdytuj
W swoich filmach dokumentalnych Koterski skupiał się na „mocno zarysowanych indywidualnościach” – zwłaszcza ze świata teatru – posługując się intelektualnymi środkami wyrazu takimi jak montażowy kolaż, asynchronia obrazu i dźwięku oraz dialektyczne zestawienie relacji pomiędzy jednostką a zbiorowością. Jak pisała Maria Kornatowska, „przewrotność warstwy wizualnej i struktury montażowej każe widzowi wracać pamięcią do obejrzanych obrazów, weryfikować wrażenia i interpretacje, tropić ukryte intencje autora”[17]. Ewa Mazierska zauważyła, iż w późniejszych filmach fabularnych Koterski na tle innych przedstawicieli kina polskiego zaznaczył się jako outsider[18], choć najbliżej mu było pod względem możliwych źródeł inspiracji do Andrzeja Munka[19]. W opinii Mazierskiej reżyser Dnia świra pod względem „ekstensywnego użycia ironii i autoironii, jak również przesady, absurdalnego humoru oraz groteski” przypomina swoją twórczością Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz Witolda Gombrowicza[19], a jego kino osobne można postawić w jednym rzędzie z dziełami Mike’a Leigh, Pedra Almodóvara oraz Nanniego Morettiego[20].
Twórczość fabularna Koterskiego ma charakter autobiograficzny. Reżyser, podpisując głównych bohaterów swoich fabuł nazwiskiem Adaś Miauczyński („kot” = „miau”), nawiązywał do problemów, z którymi mierzył się w codziennym życiu: alkoholizmem, rozwodem, relacjami z synem, kompleksami spauperyzowanego inteligenta[20][21]. Wielokrotnie w swych filmach Koterski wyrażał rozczarowanie systemem komunistycznym, jak i wolnorynkową transformacją ustrojową, która przyniosła jemu podobnym biedę[22]. W konsekwencji protagonistami Koterskiego są „wytwory komunizmu, obywatele nienawidzący systemu lub jego odpadów, lecz niezdolni do ucieczki od niego”[22]. Równocześnie reprezentują upadły romantyczny etos inteligencki, wyrażając większą zawiść wobec otoczenia, wewnętrzną izolację oraz uczucie Schadenfreude aniżeli przeciętni obywatele polscy[23].
Jak zauważyła Magdalena Kempna-Pieniążek, w rolach drugo- i trzecioplanowych Koterski obsadzał przeważnie aktorów charakterystycznych o wyrazistych rysach oraz sposobie ekspresji, a grane przez nich postacie odznaczają się – na tle odtwórców Miauczyńskiego – niewielkim stopniem podmiotowości[24]. Sam zaś Miauczyński w najrozmaitszych kreacjach posługuje się kaleką, wulgarną polszczyzną. Owa karykatura współczesnego języka polskiego łączy w sobie styl niski i wysoki (w Dniu świra Miauczyński posługuje się trzynastozgłoskowcem)[25]. Równie przeciwstawny charakter ma stosunek głównego bohatera filmów Koterskiego do religii. Wprawdzie religijność Miauczyńskiego i pozostałych Polaków jest w tych filmach poddawana krytyce (czego przykładem pełna nienawiści wobec sąsiadów „modlitwa Polaka” w Dniu świra), jednak jednocześnie stanowi bodziec do autoterapii głównego bohatera. W filmie Wszyscy jesteśmy Chrystusami Miauczyński, choć porównuje swoje cierpienie dnia codziennego z męką Chrystusową, zdaje sobie sprawę, że nie tylko on cierpi, ale też zadawał innym ból[26].
NagrodyEdytuj
Rok | Film | Podmiot przyznający | Nagroda[27] |
---|---|---|---|
1985 | Dom wariatów | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Wyróżnienie Dziennikarzy |
Koszaliński Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” | Nagroda za reżyserski debiut pełnometrażowy | ||
Nagroda Dziennikarzy | |||
tygodnik „Radar” | Wawrzyn „Radaru” | ||
1987 | Życie wewnętrzne | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Srebrne Lwy Gdańskie |
Koszaliński Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” | Wyróżnienie | ||
Nagroda Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej | |||
Klub Krytyki Filmowej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich | Syrenka Warszawska dla filmu fabularnego | ||
2002 | Dzień świra | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Złote Lwy Gdańskie |
Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich | |||
Ińskie Lato Filmowe | Złota Rybka | ||
Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych w Lubomierzu | Brązowy Granat | ||
2003 | Polskie Nagrody Filmowe | Orzeł za najlepszy scenariusz | |
Tarnowskie Nagrody Filmowe | Nagroda Specjalna Jury Młodzieżowego za scenariusz | ||
2006 | Wszyscy jesteśmy Chrystusami | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Nagroda za reżyserię |
Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich | |||
Ińskie Lato Filmowe | Złota Rybka | ||
Dzień świra | Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych w Lubomierzu | Złoty Sierp dla najlepszej komedii ostatniego dziesięciolecia | |
Wszyscy jesteśmy Chrystusami | Tarnowskie Nagrody Filmowe | Nagroda Jury Młodzieżowego | |
Grand Prix | |||
Polskie Nagrody Filmowe | Orzeł za najlepszy scenariusz | ||
2007 | Dzień świra | Pismo „Film” | Złota Kaczka 50-lecia za najlepszy żart |
2012 | Baby są jakieś inne | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Nagroda Młodzieżowej Rady Miasta Gdyni |
Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych w Lubomierzu | Srebrny Granat | ||
2018 | 7 uczuć | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Nagroda Specjalna Jury |
Nagroda Jury Młodzieżowego | |||
Świdnicki Festiwal Filmowy „Spektrum” | Nagroda Publiczności |
Odznaczenia i wyróżnieniaEdytuj
Marek Koterski był laureatem następujących wyróżnień i odznaczeń[27]:
- 2003 – doroczna Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie filmu
- 2004 – „Wielki FeFe” za całokształt twórczości na Felliniadzie w Warszawie
- 2014 – nagroda Mocny Solanin za całokształt twórczości na Festiwalu Filmowym w Nowej Soli
- 2014 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”
- 2015 – Złoty Glan, nagroda kina „Charlie” w Łodzi
- 2016 – „Laur Cisowy” za wybitne osiągnięcia zawodowe na 20. Festiwalu „Lato z Muzami” w Nowogardzie
- 2017 – Złoty Anioł za Niepokorność Twórczą na 15. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Tofifest w Toruniu
- 2018 – Honorowa Lama za „pokazanie człowieka skazanego na samotność, nad którą czasami czuwa życzliwy uśmiech” na 16. Festiwalu Filmowym „Opolskie Lamy” w Opolu
- 2018 – Nagroda Honorowa za artystyczny dorobek życia na III Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Satyrycznych „Pyszadło” w Mogilnie
- 2019 – Nagroda Honorowa – statuetka „Jańcia Wodnika” na 26. Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej „Prowincjonalia” we Wrześni
- 2019 – „Kryształowy Dzik” za wybitne osiągnięcia w sztuce reżyserskiej na 12. Festiwalu Reżyserii Filmowej w Wałbrzychu
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c d e f Zarębski 2007 ↓, s. 149.
- ↑ a b Marek Koterski, Akademia Polskiego Filmu [dostęp 2018-01-27] (pol.).
- ↑ Żurawiecki 2004 ↓, s. 127.
- ↑ a b Lubelski 2015 ↓, s. 521.
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 522–523.
- ↑ Mazierska 2004 ↓, s. 29–30.
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 612–613.
- ↑ Nagroda Nike (pol.). 2014-03-02. [dostęp 2019-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-02)].
- ↑ Mazierska 2004 ↓, s. 24–30.
- ↑ a b Zarębski 2007 ↓, s. 150.
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 709.
- ↑ Krzysztof Świrek , Baby są jakieś inne, „Kino”, 10, 2011, s. 70–71 .
- ↑ 7 UCZUĆ (pol.). FilmPolski.pl. [dostęp 10 października 2018].
- ↑ 7 uczuć (2018) recenzje krytyków, mediakrytyk.pl [dostęp 2019-12-28] (pol.).
- ↑ Piotr Czerkawski , Piątka z minusem – Recenzja filmu 7 uczuć (2018), Filmweb, 20 września 2018 [dostęp 2019-12-28] (pol.).
- ↑ Marek Koterski i Małgorzata Bogdańska dla „Super Expressu” przed występem w Nowym Jorku: „Uśmiechnij się! Życie nie jest Twoim wrogiem.” [dostęp 2018-05-01] (pol.).
- ↑ Kornatowska 1983 ↓, s. 10–11.
- ↑ Mazierska 2004 ↓, s. 20.
- ↑ a b Mazierska 2004 ↓, s. 21.
- ↑ a b Mazierska 2004 ↓, s. 21–22.
- ↑ Kempna-Pieniążek 2007 ↓, s. 207.
- ↑ a b Mazierska 2004 ↓, s. 24.
- ↑ Mazierska 2004 ↓, s. 26.
- ↑ Kempna-Pieniążek 2007 ↓, s. 196.
- ↑ Kempna-Pieniążek 2007 ↓, s. 202–204.
- ↑ Koterski 2007 ↓, s. 210.
- ↑ a b Marek Koterski w bazie filmpolski.pl
BibliografiaEdytuj
- Magdalena Kempna-Pieniążek , Siedem razy siedem, czyli jak skonstruować horyzont sensotwórczy w siedmiu krokach na przykładzie siedmiu filmów Marka Koterskiego, „Kwartalnik Filmowy” (59), 2007, s. 194–214, ISSN 0452-9502 [dostęp 2019-12-27] (ang.).
- Maria Kornatowska , Osobowość i styl. O filmach Marka Koterskiego, „Film” (30), 1983, s. 10–11 .
- Tadeusz Lubelski , Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015, ISBN 978-83-242-2707-5 .
- Ewa Mazierska , Domesticating Madness, Revisiting Polishness: The Cinema of Marek Koterski, „Journal of Film and Video”, 56 (3), 1 października 2004, ISSN 0742-4671 [dostęp 2019-12-26] (ang.).
- Konrad J. Zarębski , Koterski Marek, [w:] Anna Skoczek, Biografie ludzi filmu, Bochnia – Prószowki: Ziemia Bocheńska – Stowarzyszenie Rozwoju Regionu, 2007, s. 149–150 .
- Bartosz Żurawiecki , Marek Koterski – Nie tym tonem, Miauczyński!, [w:] Grażyna Stachówna, Joanna Wojnicka, Autorzy kina polskiego, t. 1, Kraków 2004, s. 125–134 .
Linki zewnętrzneEdytuj
- Marek Koterski w bazie IMDb (ang.)
- Marek Koterski w bazie Filmweb
- Marek Koterski w bazie filmpolski.pl
- Marek Koterski w serwisie Culture.pl
- Wywiad z Markiem Koterskim (2002)
- Marek Koterski na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Marek Koterski w bazie Akademii Polskiego Filmu