Wikipedia

Samuel Linde

polski leksykograf, językoznawca i bibliotekarz
(Przekierowano z Samuel Bogumił Linde)

Samuel Bogumił Linde (ur. 11 lub 24 kwietnia 1771 w Toruniu, zm. 8 sierpnia 1847 w Warszawie) – polski slawista, leksykograf, językoznawca, tłumacz, bibliograf, pedagog i bibliotekarz, autor monumentalnego Słownika języka polskiego (1807–1814), członek Rady Ogólnej Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w 1830 roku[1], członek Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego w 1808 roku[2].

Samuel Bogumił Linde
Samuel Bogumił Gottlieb Teofil Linde
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

11 / 24 kwietnia 1771
Toruń

Data i miejsce śmierci

8 sierpnia 1847
Warszawa

Miejsce spoczynku

Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie

Zawód, zajęcie

filolog

Alma Mater

Uniwersytet w Lipsku

Wyznanie

Kościół Ewangelicko-Augsburski

Małżeństwo

Ludwika Bürger, Ludwika Aleksandra Nussbaum

Dzieci

Ludwika Dominika Eleonora, Anna Zofia Leona, Ludwika Emilia Izabela, Aleksandra Józefa Tekla

podpis
Odznaczenia
Order Świętego Stanisława (Królestwo Kongresowe)
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Herb Słownik nadany Lindemu wraz z polskim szlachectwem za prace nad słownikiem w 1826 roku przez zwierzchnika Królestwa Polskiego cara Mikołaja I.
Popiersie S. B. Lindego z grobu rodzinnego na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie
Dawna Protestancka Szkoła Nowomiejska w Toruniu, do której uczęszczał w drugiej połowie XVIII w. Samuel Bogumił Linde
Pomnik Lindego w Toruniu

Życiorys

edytuj

Samuel Linde urodził się w Toruniu jako najmłodszy syn mieszczanina, imigranta ze Szwecji, majstra ślusarskiego i rajcy Jana Jacobsena Lindego i Anny Barbary z domu Langenhann (lub Langenhan[3]). Jego rodzina otrzymała polskie szlachectwo już w XVI wieku wraz z herbem Linda. Herb z nobilitacji, czyli za zasługi dla Rzeczypospolitej, sejm polski przyznał Mikołajowi de Linde, burgrabiemu i rajcy toruńskiemu 10 stycznia 1559[4]. W uznaniu pracy Samuela Lindego nad słownikiem języka polskiego, herb ten w 1826 roku oficjalnie wzbogacono, dodając mu do tarczy herbowej wizerunek Słownika Lindego[4].

Uczęszczał do toruńskiej Szkoły Nowomiejskiej i protestanckiego Gimnazjum Akademickiego. Studiował (od roku 1789) teologię i filologię na Uniwersytecie w Lipsku. W roku 1791, po dwuletnich staraniach, został lektorem języka i literatury polskiej na tej uczelni. Studia ukończył w roku 1792 uzyskując na Wydziale Filozoficznym tytuł magistri diplomatici po przedstawieniu rozprawy De solatiis adversus mortis horrores in Platone et Novo Testamento obviis, co dało mu prawo wykładania na tamtejszym uniwersytecie.

Od jesieni roku 1792 rozpoczął współpracę z przebywającymi w Saksonii na emigracji zwolennikami obalonej konstytucji 3 maja, m.in. tłumacząc na język niemiecki Powrót posła i Biblię targowicką Juliana Ursyna Niemcewicza, O powstaniu i upadku Konstytucji 3 maja 1791 Hugona Kołłątaja, Ignacego Potockiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Przekłady tych dzieł ukazały się w Lipsku w latach 1792–1794. Kontakty z emigrantami polskimi, górującymi nad Lindem pozycją społeczną i towarzyską, otwierały mu, mimo ówczesnej sytuacji politycznej, drogi kariery i trwale związały go z polskością.

W okresie insurekcji kościuszkowskiej przebywał w Warszawie w kręgu zwolenników Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja. Po klęsce powstania został bibliotekarzem Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w Wiedniu do roku 1803. W tym okresie zebrał podstawowy materiał leksykograficzny do dzieła swego życia, Słownika języka polskiego. W 1800 został powołany na członka Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, w którego pracach po 1803 r. aktywnie uczestniczył[5].

W 1803 r. został dyrektorem zakładanego przez władze pruskie Liceum Warszawskiego – funkcję tę sprawował nieprzerwanie do 1831. 1 marca 1804 Linde opublikował w językach polskim i niemieckim prospekt Słownika języka polskiego. Cena była bardzo wysoka – 10 dukatów (180 zł) za egzemplarz na gorszym papierze, a na lepszym 12 dukatów; w 1809 r. cena w obu rodzajach została podwyższona o 2 dukaty[potrzebny przypis]. Zdobywanie prenumeratorów nie było łatwe – zbierało ją około 30 osób. Dzięki prenumeracie i pomocy arystokratycznych sponsorów, szczególnie Adama Kazimierza Czartoryskiego, sześć tomów Słownika języka polskiego ukazało się w bardzo dużym nakładzie 1200 egzemplarzy w Warszawie w latach 1807–1815. Linde sprzedawał swe dzieło do końca życia (do 1847 r.). Car Aleksander I kupił od autora w 1817 r. 98 egzemplarzy Słownika dla szkół na Litwie i Ukrainie, które już wcześniej nabyły dzieło Lindego dzięki staraniom Uniwersytetu Wileńskiego, a szczególnie jego rektora Jana Śniadeckiego. Drugie wydanie Słownika, wraz z uzupełnieniem, staraniem Augusta Bielowskiego ukazało się nakładem Ossolineum w latach 1854–1861, reprinty w 1951 i 1994–1995.

Wedle oceny Jerzego Michalskiego[6]:

Słownik, będący rezultatem imponującej pracowitości i metodyczności autora, stanowił bardzo poważne i trwałe osiągnięcie naukowe. Objął on ogromny materiał źródłowy, w przytłaczającej mierze zaczerpnięty z druków XVI-XVIII wieku. Największą jego zaletą były liczne przy każdym prawie haśle cytaty z podaniem źródła, mankamentem zaś niezbyt staranny opis bibliograficzny wykorzystanych źródeł, sięganie nieraz do niewłaściwych, późniejszych wydań danych autorów. Cytaty zaś bardzo często były dalekie od wierności.

Linde był członkiem władz oświatowych Księstwa Warszawskiego: Izby Edukacyjnej – od 1807, Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego – do 1833, Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych – od 1810 (prezes w latach 1810–1823). W 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W latach 1816–1818 wykładał na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, od 1818 był dyrektorem wyodrębnionej z Uniwersytetu Biblioteki Publicznej[7], powiększając jej zbiory przede wszystkim o rzadkie starodruki. Biblioteka w 1831 r. posiadała ponad 133 tysiące woluminów – była wówczas największą biblioteką na ziemiach polskich. W 1819 r. 50 tysięcy woluminów Linde zebrał z bibliotek likwidowanych wówczas instytucji kościelnych. Był ponadto prezesem Jeneralnego Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego (1828–1837), prezesem Warszawskiego Zboru Ewangelicko-Augsburskiego (1813–1819) i deputowanym na sejmy lat 1818 i 1820[8].

Prace naukowe Lindego wydane po 1815 r. miały znaczenie dla czasu, w którym powstały – O literaturze rosyjskiej (1815–1816), O Statucie Litewskim ruskim językiem i drukiem wydanym wiadomość (1816, właściwie 1817), O języku dawnych Prusaków (1822). Z szeroko zakrojonych przez Lindego jego prac przekładowych ukazały się tylko J. M. Ossolińskiego Vincent Kadłubek oraz Mikołaja Griecza Rys historyczny literatury rosyjskiej (1823). Będąc na emeryturze pracował nad słownikiem rosyjsko-polskim, który pozostawił nieukończony. Praca ta przez pewien czas interesowała władze rosyjskie, natomiast była krytykowana przez rosyjskich uczonych.

W 1826 został nobilitowany; otrzymał dziedziczne szlachectwo i herb Słownik. Był odznaczony Orderem Świętego Stanisława II klasy w 1818 roku i III klasy w 1815 roku[9] oraz Orderem Św. Włodzimierza III klasy z nadania carów Aleksandra I i Mikołaja I. W 1816 r. otrzymał złoty medal ufundowany przez społeczeństwo za Słownik języka polskiego; w 1842 r. otrzymał z okazji jubileuszu złoty medal ufundowany przez władze Królestwa Polskiego. W 1844 r. został Honorowym Obywatelem miasta Torunia[10].

Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (aleja 1, nr 12)[11].

Rodzina

edytuj

Żony:

  1. Ludwika Bürger (1786–1823), córka warszawskiego kupca
  2. Ludwika Aleksandra Nussbaum (1800–1836), Szwajcarka, przyjaciółka Chopinów.

Dzieci Lindowie mieli dwanaścioro, z których zmarło w dzieciństwie ośmioro. Pozostałe córki:

Twórczość

edytuj
Osobny artykuł: Słownik języka polskiego (Samuel Bogumił Linde).

Ważniejsze dzieła (chronologicznie)

edytuj

Artykuły i mowy Linde umieszczał w czasopismach: „Gazeta Poranna” (tu: O zbliżeniu dialektów słowiańskich między sobą. Z listu p. Lindego z Warszawy do rosyjskiego ministra oświecenia, 1840), „Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego” (1805-1823; tu m.in. szereg mów na otwarcie Liceum), „Pamiętnik Warszawski”, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” (1807-1822).

Przekłady

edytuj
  • J. U. Niemcewicz: Die Rückkehr des Reichstagsgesandten, aus dem Polnischen übersetzt..., Warszawa-Lipsk 1792.
  • J. Mikosza: Reise eines Polens durch die Moldau nach der Türkei... Erster Teil, Lipsk 1793.
  • Kołłątaj, Hugo (1750-1812); Dmochowski, Franciszek Ksawery (1762-1808); Potocki, Ignacy (1750-1809), Współtwórca: Linde, Samuel Bogumił (1771-1847), Vom Entstehen und Untergange der polnischen Konstitution vom 3ten May 1791, t. 1-2, Gerhard Fleischer, J.G.I. Breitkopf, Leipzig 1793. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=16668.
  • J. U. Niemcewicz: Bruchstück der targowitscher Bibel oder Historia von der Schöpfung durch Felix Potocki. Ein Gegenstück zum Geist einer wahrhaft freien Regierung, gegründet durch die targowitscher Rekonföderation, Brześć 1793.
  • J. M. Ossoliński: Vinzent Kadlubek, ein historisch-kritischer Beitrag zur slavischen Literatur, aus dem Polnischen... nebst den hieher gehörigen Schriften des... Prażmowski, ... Czacki, ... Kownacki und Lelewel in sechs Anhängen, Warszawa 1822.
  • M. Griecz: Rys historyczny literatury rosyjskiej. Z rosyjskiego... Z dodatkami z Batiuszkowa, Biestużewa, Bułharyna, Kaczanowskiego, Karamzina, Köppena, Korniłowicza, Wiaziemskiego t. 1-2, Warszawa 1823.
  • I. Kajdanow: O korzyściach z nauki historii powszechnej, „Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego”, Warszawa 1823.

Prace edytorskie

edytuj
  • Janociana, sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorum maecenatumque memoriae miscellae t. 3, Warszawa 1819.

Inne publikacje

edytuj

Listy i materiały

edytuj
  • Do J. M. Ossolińskiego z lat 1799 i 1804 oraz fragm. listów Ossolińskiego.
  • Korespondencja z A. K. Czartoryskim z lat 1801–1804; od T. Czackiego z lat 1798, 1802-1804; od F. K. Dmochowskiego z 7 lutego 1808; od J. Albertrandiego z 18 czerwca 1801; od H. Kołłątaja z 12 lutego i odpowiedź Lindego z 13 kwietnia 1803.
  • Do A. K. Czartoryskiego z lat 1802–1808.
  • Do H. Kołłątaja z 3 października 1803.
  • Do F. Bentkowskiego, do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z roku 1818; od H. Kołłątaja, J. M. Ossolińskiego (1807-1819), F. K. Dmochowskiego, W. Surowieckiego (1808), J. U. Niemcewicza, G. E. Grodka, T. Szumskiego, W. Wielądki (1819), M. Wirtemberskiej, M. Paszkowskiego, F. Bobrowskiego (1822), L. Sobolewskiego, A. J. Czartoryskiego, J. Lelewela, A. Prażmowskiego, A. T. Chłędowskiego, J. S. Bandtkiego (1802-1828).
  • Listy z lat 1814–1824, rękopis: Ossolineum, sygn. 5819/III.
  • Do S. K. Potockiego, S. Grabowskiego, J. Sierakowskiego, Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz różne pisma urzędowe pisane przez Lindego jako generalnego dyrektora bibliotek publicznych, z lat 1817–1831.
  • Listy do S. K. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 265, 268, 271).
  • Do G. E. Grodka z roku 1824.
  • Do Jana Śniadeckiego 4 listy.
  • Do M. P. Pogodina, wyd. Popow: Piśma k Pogodinu 1880.
  • Do J. E. Purkyniego, wyd. E. Jelínek, „Slovanský sbornik” 1886.
  • Do V. Hanki, wyd. W.A. Francew: Piśma k Wiaczesławu Gankie, Warszawa 1905.
  • Do S. S. Uwarowa i in., wyd. W.A. Francew: Srawnitielnyj sławianskij słowar’ S. B. Linde, Warszawa 1905.
  • Do J. Dobrovskiego, P. Koeppena i in., wyd. W.A. Francew: Polskoje sławianowiedienije konca XVIII i pierwoj czetwierti XIX st., Praga 1906.
  • Do A. S. Szyszkowa, wyd. A. S. Szyszkow: Zapiski, mnienija i pieriepiska t. 2, Berlin 1870.
  • Kilka listów wyd. J. Papłoński: S. B. Linde, „Kłosy” 1871, nr 304-305.
  • Od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. 14 (1804).
  • Od L. Osińskiego(?) z roku 1805, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 7112.
  • Od V. Vodnika z lipca 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3470.
  • Od J. Dobrovskiego 5 listów z: 23 kwietnia 1808, 5 maja 1812, 28 kwietnia 1816, 24 października 1822 i 24 marca 1823.
  • Od F. Betnkowskiego z roku 1809 i S. K. Potockiego (brak daty).
  • Od J. Kopitara 4 listy z: 24 września 1814, 30 grudnia 1815, 3 marca 1816 i 20 października 1820; od K. Hebdowskiego z roku 1815; od J. M. Ossolińskiego z lat 1815–1828; od W. Surowieckiego z roku 1815; od V. Hanki z 2 kwietnia 1823 i in.
  • Od J. Kopitara z 14 października 1817 roku.
  • Od J. Dobrovskiego, wyd. J. V. Jagić w: Briefwechsel zwischen Dobrovský und Kopitar, Berlin 1885.
  • Od J. M. Ossolińskiego, wyd. K. Petelenz, „Sprawozdanie Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie za rok szkolny 1888”.
  • Od J. E. Purkyniego 3 listy z: 24 grudnia 1839, 29 stycznia 1845 i 15 września 1846.
  • Drobne pisma edukacyjne, wyd. w: Z. Kukulski w: Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce z doby Izby Edukacji Publicznej, 1807-1812, Lublin 1931.
  • Zdanie sprawy z całego ciągu pracy. Autobiografia, powst. 1814, wyd. A. Bielowski w: Słownik... t. 6, wyd. 2.
  • Deklaracja, sprawozdanie, program wykładów filozofii z lat 1817–1818, wyd. T. Wierzbowski.
  • Raporty Lindego jako rektora Liceum Warszawskiego z lat 1819–1820 i jako dyrektora Biblioteki Publicznej, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 152).

Upamiętnienie

edytuj

W Toruniu upamiętniono jego imieniem jedną z ulic, jest także patronem III Liceum Ogólnokształcącego[12]. W Krakowie, Szczecinie, Kielcach i Gliwicach znajduje się ulica Samuela Bogumiła Lindego. Również w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Bielany, od 1961 r. znajduje się ulica jego imienia[13].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Obraz polityczny i statystyczny Królestwa Polskiego iaki był w roku 1830 przed dniem 29 listopada, Warszawa 1830, s. 27.
  2. ↑ Kalendarzyk Polityczny, Chronologiczny i Historyczny na Rok Panski 1808. Z niektoremi dodatkami i Magistraturami kraiowemi, Warszawa, s. 85.
  3. ↑ T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 255.
  4. ↑ a b Gajl 2007 ↓.
  5. ↑ Samuel Bogumił Linde (1771-1847). Com sobie ułożył, to wypełniłem, w: L. Smolińska, M. Sroka, Wielcy znani i nieznani, s. 35.
  6. ↑ J. Michalski, Linde Samuel Bogumił, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 17, Wrocław 1972, s. 360–361.
  7. ↑ Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 1817-2017. Miscellanea (PDF), WUW, s. 523-524, DOI: 10.31338/uw.9788323531760 [dostęp 2023-05-18] (pol.).
  8. ↑ Dziennik Konfederacyi Jeneralnej Królestwa Polskiego. 1812, nr 1, s. 4.
  9. ↑ Stanisław Łoza, Kawalerowie orderu Św. Stanisława, w: Miesięcznik Heraldyczny, r. X, nr 12, Warszawa 1931, s. 283.
  10. ↑ Honorowi Obywatele Torunia. torun.pl. [dostęp 2021-02-14].
  11. ↑ Andrzej Cereniewicz: Cmentarze ewangelickie w Warszawie. Przewodnik praktyczny. Warszawa: Wydawnictwo FotoArtPrint, 2011, s. 72. ISBN 978-83-931773-3-2.
  12. ↑ Marian Biskup (red.), Wybitni ludzie dawnego Torunia, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wyd. Naukowe, 1982, s. 160, ISBN 83-01-04406-3, OCLC 30593249 [dostęp 2024-09-12].
  13. ↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 2.

Bibliografia

edytuj
  • Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007. ISBN 978-83-60597-10-1.
  • Petelenz, K., Listy do B. Lindego [1803-1811]. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum św. Jacka w Krakowie za rok szkolny 1885. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26475.
  • Petelenz, K., Listy do B. Lindego [1816-1846]. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum św. Jacka w Krakowie za rok szkolny 1888. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26476.
  • Biskup Marian (red.), Wybitni ludzie dawnego Torunia, Warszawa PWN 1982, s. 153-160. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=40020.
  • Dunin-Wilczyński Z., Order Św. Stanisława, Warszawa 2006, s. 221. ISBN 978-83-7339-036-2.
  • Smolińska L., Sroka M., Wielcy znani i nieznani, Warszawa 1988. ISBN 83-212-0463-5 (s. 32–40: Samuel Bogumił Linde (1771-1847). Com sobie ułożył, to wypełniłem).
  • Bożena Matuszczyk, Słownik języka polskiego S. B. Lindego: warsztat leksykografa, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006, ISBN 83-7363-371-5, OCLC 76337608.
  • Michalski J., Dzieje wydania ‘Słownika” Lindego, w: „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” Seria A, z. 4, 1961, s. 3–33.
  • Michalski J., „Słownik języka polskiego” Samuela Bogumiła Lindego w opinii współczesnych, w: „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej’, 6: „Historia Nauk Społecznych”, z. 2, 1958, s. 203–219.
  • Michalski J., Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego w opinii współczesnej, w: „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria A: „Historia Nauk Społecznych”, z 3, 1959, s. 137–177.
  • Ptaszyk Marian, Bibliografia prac Samuela Bogumiła Lindego, Rozprawy – Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Toruń 1990. ISBN 83-231-0174-2. http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=25913.
  • Ptaszyk Marian, Kalendarz życia i twórczości Samuela Bogumiła Lindego, Wrocław 1992. ISBN 83-7044-059-2. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=25918.
  • Marian Ptaszyk, Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego: szkice bibliologiczne, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2007, ISBN 978-83-231-2048-3, OCLC 170022651.
  • Ptaszyk Marian, Korespondencja Samuela Bogumiła Lindego z Bazylim Anastasewiczem 1822-1830. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu 2013. Na prawach rękopisu. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=77379.
  • T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 255–260.
  • Bibliotheca Lindiana. Samuel Bogumił Linde (1771-1847) pierwszy dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. W 165. rocznicę śmierci. Maria Cubrzyńska-Leonarczyk (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2015. ISBN 978-83-235-1969-0.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Samuel_Linde&oldid=74749308”