Silvio Berlusconi
Silvio Berlusconi (wym. ⓘ[ˈsilvjo berluˈsko:ni]; ur. 29 września 1936 w Mediolanie[1], zm. 12 czerwca 2023 tamże[2][3]) – włoski polityk i przedsiębiorca. Trzykrotny premier Włoch (w latach 1994–1995, 2001–2006 i 2008–2011), stojący na czele czterech rządów. Założyciel partii Forza Italia, następnie twórca ugrupowań Lud Wolności i reaktywowanego FI, parlamentarzysta krajowy i europejski. Określany jako osoba dominująca przez kilkanaście lat we włoskiej polityce[4].
Silvio Berlusconi (2018) | |
Data i miejsce urodzenia |
29 września 1936 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
12 czerwca 2023 |
Premier Włoch | |
Okres |
od 8 maja 2008 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Premier Włoch | |
Okres |
od 11 czerwca 2001 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Premier Włoch | |
Okres |
od 10 maja 1994 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Odznaczenia | |
Twórca holdingu Fininvest i imperium medialnego Mediaset, kontrolujący poprzez swoje przedsiębiorstwa m.in. stacje telewizyjne, gazety, czasopisma i agencje reklamowe. Były prezes i właściciel klubu piłkarskiego A.C. Milan. Notowany na listach najbogatszych osób świata. W 2008 magazyn „Forbes” oszacował majątek rodziny na 9,4 miliarda dolarów, co plasowało ją na 90. miejscu[5]. W 2009 przez ten sam magazyn umieszczony na 12. miejscu najbardziej wpływowych ludzi świata[6].
Wzbudzał przy tym liczne kontrowersje, zarzucano mu konflikt interesów[7], był bohaterem skandali obyczajowych, objęty także licznymi postępowaniami karnymi dotyczącymi głównie korupcji[4].
Życiorys
edytujRodzina i wykształcenie
edytujSilvio Berlusconi urodził się w Mediolanie w rodzinie zaliczającej się do klasy średniej[4]. Jego ojciec Luigi był pracownikiem sektora bankowego, matka Rosa zajmowała się domem[7]. Najstarszy z trójki rodzeństwa, jego siostra Maria Francesca Antonietta urodziła się w 1943, a jego brat Paolo sześć lat później[8].
Ukończył salezjańskie liceum klasyczne w Mediolanie. W 1954 podjął studia prawnicze na Uniwersytecie w Mediolanie, absolwentem tej uczelni został w 1961[7].
Działalność zawodowa
edytujZawodowo pracował już w czasie studiów, zajmował się śpiewaniem w trakcie różnych imprez, występował jako crooner na promach wycieczkowych po Morzu Śródziemnym[7]. Do działalności muzycznej powrócił po kilkudziesięciu latach, współpracując ze swoim przyjacielem, Mariano Apicellą, przy jego płytach Meglio 'na canzone (2003) i L'ultimo amore (2006)[9].
Zajmował się następnie sprzedażą bezpośrednią, pracował w agencji nieruchomości, w 1961 współtworzył firmę z tej branży Cantieri Riuniti Milanesi. Później tworzył przedsiębiorstwa Edilnord, Italcantieri i Milano 2, działające głównie w branży budowlanej. W latach 70. zaczął działać w sektorze medialnym, zakładając najpierw telewizję kablową Telemilano[7][8]. W 1980 na bazie tej telewizji i kilku regionalnych kanałów powstała stacja Canale 5, pierwsza ogólnokrajowa prywatna telewizja we Włoszech[7]. Pod koniec lat 70. Silvio Berlusconi założył holding Fininvest, przy czym medialna część weszła w skład koncernu Mediaset, również kontrolowanego przez rodzinę Berlusconich. Jeszcze w latach 80. wykupiono stacje telewizyjne Italia 1 i Rete 4. Holding działał także na rynku telewizyjnym we Francji, Hiszpanii i Niemczech. Rozszerzał swoją działalność również na inne branże: finansową (Mediolanum), wydawniczą (Arnoldo Mondadori Editore), kulturalną (Teatro Manzoni w Mediolanie), sprzedaży detalicznej (Standa)[7][8].
W latach 1986–2017 Silvio Berlusconi był właścicielem, a z przerwami również prezesem klubu piłkarskiego A.C. Milan[10][11]. Okazjonalnie udzielał się również jako producent i producent wykonawczy przy produkcjach filmowych i telewizyjnych[12].
Stał się jedną z najbogatszych osób we Włoszech. W 2008 „Forbes” oszacował wartość majątku jego rodziny na 9,4 miliarda dolarów[5]. Utrzymywał się na liście najbogatszych ludzi na świecie również w kolejnych latach, w 2019 aktywa rodziny wyceniono na 6,3 miliarda dolarów[13].
Działalność polityczna
edytujPrzez lata sympatyzował z Włoską Partią Socjalistyczną Bettina Craxiego, m.in. ojca chrzestnego swojej córki[8]. Karierę polityczną rozpoczął w pierwszej połowie lat 90., gdy na skutek afer korupcyjnych (tzw. Tangentopoli) rozpadły się główne ugrupowania dotychczasowej sceny politycznej[7][8]. Deklarował publicznie, że jego celem jest uniemożliwienie dojścia do władzy środowisk wywodzących się z Włoskiej Partii Komunistycznej[7]. 18 stycznia 1994 założył partię Forza Italia, którą kierował przez cały okres jej działalności do 2009[14]. Przed wyborami w tym samym roku FI połączyła siły głównie z marginalizowanymi dotąd siłami politycznymi: Sojuszem Narodowym i Ligą Północną[8]. Koalicja ta wygrała wybory, Silvio Berlusconi uzyskał mandat posła do Izby Deputowanych XII kadencji[1], a 10 maja 1994 objął urząd premiera[15]. 22 grudnia złożył jednak dymisję, gdy Liga Północna zerwała porozumienie rządowe[8], zakończył urzędowanie 17 stycznia 1995[15].
W 1996 jego koalicja przegrała wybory z sojuszem ugrupowań centrowych i lewicowych[8]. Lider FI utrzymał mandat poselski na XIII kadencję, utrzymywał go później w kolejnych wyborach w 2001, 2006 i 2008, zasiadając w niższej izbie włoskiego parlamentu do 2013[1]. W 1999 objął dodatkowo uzyskane miejsce w Parlamencie Europejskim V kadencji, zasiadając w nim do 2001[16]. Kolejne wybory w 2001 zakończyły się zwycięstwem zorganizowanego przez niego Domu Wolności, tworzonego przez FI, Sojusz Narodowy, Ligę Północną i sojusz partii chadeckich. 11 czerwca 2001 Silvio Berlusconi powrócił na stanowisko premiera, tworząc swój drugi gabinet[17]. W swoich kolejnych rządach czasowo wykonywał przy tym obowiązki odwołanych ministrów, w szczególności od lutego do listopada 2002 był p.o. ministra spraw zagranicznych[17]. 23 kwietnia 2005, po sporach wewnątrz koalicji[8], sformował swój trzeci rząd, który funkcjonował do 17 maja 2006[18]. W okresie tych rządów przeprowadzono reformy rynku pracy i systemu emerytalnego. Proponowana nowelizacja ustrojowa zakładająca głównie wzmocnienie uprawnień premiera została odrzucona w referendum[7].
Przed wyborami w 2006 włoskie ugrupowania polityczne skupiły się w dwóch blokach – centroprawicowym Domu Wolności Silvia Berlusconiego i centrolewicowej L’Unione, na czele której stanął Romano Prodi. Wyniki obu formacji były dość zbliżone, ostatecznie jednak władzę przejęła lewica, a Silvio Berlusconi, początkowo kontestujący te wyniki[7], ostatecznie je uznał i ponownie przeszedł do opozycji[8]. 18 listopada 2007 zainicjował powołanie Ludu Wolności jako federacji FI, Sojuszu Narodowego i mniejszych partii. Na kongresie rozpoczętym 27 marca 2009 PdL przekształcił się w jednolitą partię, na czele której stanął dotychczasowy lider FI. 16 listopada 2013 polityk doprowadził do reaktywowania ugrupowania Forza Italia, również obejmując w nim przywództwo[14].
Centrolewicowy rząd utracił większość w parlamencie w 2008, co doprowadziło do przedterminowych wyborów, wygranych przez Lud Wolności i koalicjantów[8]. 8 maja 2008 Silvio Berlusconi stanął na czele swojego czwartego rządu, urzędując do 16 listopada 2011[19]. Włochy zmagały się w tym okresie z kryzysem gospodarczym, odnotowano spadek PKB. Pozycję premiera osłabiały także doniesienia o skandalach seksualnych z jego udziałem[7]. W 2010 doszło do rozłamu w partii rządzącej, którą na skutek konfliktu z premierem opuścił ze swoimi zwolennikami Gianfranco Fini[7][14]. Na początku listopada 2011 ostatecznie utracił większość w Izbie Deputowanych, nie będąc w stanie przeforsować nowego budżetu[20]. 12 listopada podał się do dymisji, cztery dni później zastąpił go na urzędzie bezpartyjny Mario Monti[7].
W wyborach w 2013 polityk z powodzeniem wystartował do Senatu XVII kadencji[21]. W tym samym roku zapadł ostateczny wyrok skazujący go na karę pozbawienia wolności za przestępstwa podatkowe[22]. Konsekwencją stał się zakaz pełnienia funkcji publicznych[23], na skutek którego jeszcze w 2013 polityk utracił miejsce w Senacie[21].
Pozostał na scenie politycznej jako lider FI[14]. Jego partia utraciła jednak znaczną część poparcia, a w 2018 straciła status najsilniejszej formacji na prawicy na rzecz Ligi Północnej[24]. Jego aktywność poza problemami prawnymi ograniczały także problemy zdrowotne[25]. W 2019 Silvio Berlusconi wystartował w wyborach europejskich z ramienia Forza Italia, uzyskując mandat deputowanego do PE IX kadencji[26].
W 2022 z ramienia centroprawicowej koalicji został natomiast wybrany do Senatu[27]. Funkcje senatora i przewodniczącego FI pełnił do czasu swojej śmierci w 2023.
Życie prywatne
edytujW 1965 Silvio Berlusconi zawarł związek małżeński z Carlą Dall’Oglio. Ze związku tego urodziło się dwoje dzieci: Maria Elvira (w 1966) i Pier Silvio (w 1968). Jego partnerką życiową w trakcie małżeństwa została aktorka Veronica Lario, z tego związku urodziło się troje dzieci: Barbara (w 1984), Eleonora (w 1986) oraz Luigi (w 1988). W 1985 rozwiódł się z pierwszą żoną, pięć lat później zawarł drugi związek małżeński ze swoją drugą partnerką[8]. W 2009 Veronica Lario złożyła pozew o rozwód, zarzucając mężowi utrzymywanie relacji i przyjmowaniu przez niego młodych kobiet w swojej rezydencji[28]. W 2012 orzeczeniem sądowym Silvio Berlusconi został zobowiązany do płacenia byłej żonie alimentów w wysokości 36 milionów euro rocznie[29][30]. Ostatecznie w 2014 na skutek kolejnych odwołań wysokość alimentów została ustalona na 2 miliony euro miesięcznie[31].
Jego kolejnymi partnerkami życiowymi zostawały Francesca Pascale[32] i Marta Fascina[33].
Pod koniec lat 70. został członkiem loży masońskiej Propaganda Due[7]. Jako kawaler Orderu Zasługi za Pracę zyskał we Włoszech przydomek il Cavaliere[34].
W ostatnich latach życia chorował. W 2016 przeszedł operację wymiany zastawki aorty[2]. W latach 2020–2023 był kilkukrotnie hospitalizowany[2][35]. W kwietniu 2023 poinformowano, że u byłego premiera zdiagnozowano przewlekłą białaczkę mielomonocytową[35]. 9 czerwca 2023 został ponownie przyjęty do Hôpital San Raffaele; zmarł w tej placówce 12 czerwca 2023[2]. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 14 czerwca 2023; na ten dzień ogłoszono żałobę narodową[36][37].
Postępowania sądowe
edytujWielokrotnie oskarżany w postępowaniach karnych, według stanu na 2011 był objęty ponad dwudziestoma różnymi postępowaniami, głównie o korupcję[4]. W licznych sprawach doszło do przedawnienia karalności (finansowanie Włoskiej Partii Socjalistycznej, łapówka dla prawnika Davida Millsa, fałszowanie bilansu holdingu Fininvest) lub ich zakończenia na skutek amnestii (krzywoprzysięstwo)[8]. Część spraw w tym dotyczących dawania łapówek zakończyła się uniewinnieniem (m.in. głośny proces o przekupstwo sędziego w sprawie kompanii SME)[8]. Wszczęty został proces, w którym politykowi zarzucono przekupstwo senatora Sergia De Gregorio w trakcie XV kadencji parlamentu[38]. Proces cywilny o zniesławienie wytoczył przeciwko niemu Antonio Di Pietro[39].
W 2013 wobec Silvia Berlusconiego zapadł ostateczny wyrok skazujący za oszustwa podatkowe i defraudację w koncernie Mediaset[22][23]. Proces w tej sprawie toczył się od 2005[40]. Były premier został ostatecznie skazany na karę 4 lat pozbawienia wolności, która z mocy obowiązujących przepisów została automatycznie skrócona do 1 roku[22][23]. Skazanie to wiązało się również z zakazem pełnienia funkcji publicznych i w konsekwencji utratą miejsca w Senacie[21]. Z uwagi na wiek nie został osadzony w zakładzie karnym. W 2014 rozpoczął odbywanie kary w formie pracy społecznej w katolickim ośrodku opieki nad osobami w podeszłym wieku[41].
W 2011 został oskarżony o nadużycie zależności i płatny stosunek seksualny z małoletnią (siedemnastoletnią) prostytutką używającą pseudonimu Ruby Rubacuori[42]. Miało do tego dojść podczas przyjęć w prywatnych willach polityka, które miały mieć charakter orgii (stąd afera otrzymała nazwę „bunga bunga”)[43]. W 2013 Silvio Berlusconi został skazany w tej sprawie w pierwszej instancji na karę 7 lat pozbawienia wolności i dożywotni zakaz pełnienia funkcji publicznych[44]. W postępowaniu odwoławczym został jednak uniewinniony[45], a wyrok uniewinniający utrzymano następnie w mocy w postępowaniu kasacyjnym[46].
Krytyka
edytujJako politykowi zarzucano mu m.in. konflikt interesów wynikający z kontrolowania kilku głównych kanałów telewizyjnych, a jednocześnie pełnienia funkcji politycznych[47]. Wskazywano też, że za jego rządów przyjmowano rozwiązania prawne mające służyć interesom kontrolowanych przez niego przedsiębiorstw i rozwiązywaniu jego osobistych problemów[48][49]. Niejednokrotnie pojawiały się oskarżenia co do jego związków z mafią (m.in. w związku z procesem jego wieloletniego współpracownika Marcella Dell’Utriego)[50]; sam Silvio Berlusconi nie był formalnie sądzony za kontakty z organizacjami przestępczymi.
Lewicowy publicysta Slavoj Žižek oskarżał go o sprzyjanie gospodarczym interesom wyższej klasy politycznej[51]. Paul Ginsborg dostrzegał w jego rządach niebezpieczny precedens: kumulację władzy politycznej, mediów prywatnych i publicznych[52]. Z drugiej strony Gianfranco Pasquino zauważył, że Silvio Berlusconi skutecznie zagospodarował przestrzeń wypełnioną po skandalach korupcyjnych z początku lat 90., który doprowadził do upadku większości ugrupowań z włoskiej sceny politycznej[53].
Wzbudzał wielokrotnie kontrowersje swoimi wypowiedziami i gestami. W 2003, po słowach krytyki ze strony Martina Schulza, stwierdził, że niemiecki europoseł mógłby zagrać rolę kapo, tłumacząc to później nawiązaniem do komediowego serialu wojennego Hogan’s Heroes i postaci mało rozgarniętego sierżanta[54]. W kampanii wyborczej w 2006 osoby głosujące na centrolewicową koalicję określił mianem „fiutów” (wł. coglioni)[55]. W 2008 Baracka Obamę nazwał „opalonym”[56]. W 2009, po trzęsieniu ziemi w L’Aquila, sugerował osobom, które utraciły swoje domy, by potraktowały tymczasowe zakwaterowanie jako weekendowy pobyt na campingu[57]. W tym samym roku został uderzony w twarz miniaturką mediolańskiej katedry przez Massima Tartaglię, doznając m.in. pęknięcia kości nosowej[58].
Odznaczenia i wyróżnienia
edytuj- Order Zasługi za Pracę (Włochy, przyznany w 1977[59], zwrócony w 2014[60])
- Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Norwegia, 2001)
- Krzyż Wielki Orderu Zasługi RP (Polska, 2002[61])
- Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii (Rumunia, 2002)
- Wielki Oficer Orderu Trzech Gwiazd (Łotwa, 2005)
- Krzyż Wielki Orderu Infanta Henryka (Portugalia, 2005[62])
- Krzyż Wielki Orderu Piusa IX (Watykan, 2005)
- Order Króla Abdulaziza I klasy (Arabia Saudyjska, 2009[63])
- Order Stara Płanina I klasy (Bułgaria, 2009)
- Tytuł doctora honoris causa Università della Calabria (1991[64])
W kulturze masowej
edytujJego życie i działalność polityczna była kanwą m.in. następujących filmów:
- Kajman (włoski, fabularny) – reż. Nanni Moretti z 2006 (o producencie filmów klasy B próbującym zrobić film o polityku),
- Bye Bye Berlusconi! (niemiecki, fabularny) – reż. Jan Henrik Stahlberg z 2006 (o grupie filmowców zamierzających porwać polityka i rozliczyć go z działalności),
- Wideokracja (szwedzko-duńsko-brytyjsko-włoski, dokumentalny) – reż. Erik Gandini z 2009 (o Silviu Berlusconim jako potentacie medialnym oraz jego wpływie na kulturę i politykę),
- Draquila – L’Italia che trema (włoski, dokumentalny) – reż. Sabina Guzzanti z 2010 (o odpowiedzi władz włoskich na trzęsienie ziemi w L’Aquila z 2009),
- Oni (włoski, fabularny) – reż. Paolo Sorrentino z 2018 (o polityce jako cynicznym spektaklu)[65].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Silvio Berlusconi. camera.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ a b c d Nie żyje Silvio Berlusconi. onet.pl, 12 czerwca 2023. [dostęp 2023-06-12].
- ↑ Silvio Berlusconi, former Italian PM, dies at 86. bbc.com, 12 czerwca 2023. [dostęp 2023-06-12]. (ang.).
- ↑ a b c d The secret of Silvio Berlusconi's success. bbc.co.uk, 12 listopada 2011. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ a b #90 Silvio Berlusconi & family. forbes.com, 3 maja 2008. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ #12 Silvio Berlusconi. forbes.com, 11 listopada 2009. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Silvio Berlusconi. cidob.org. [dostęp 2019-06-24]. (hiszp.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Silvio Berlusconi età altezza figli anni biografia fidanzata Francesca. theitaliantimes.it, 21 czerwca 2019. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Mariano Apicella. discogs.com. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Official: Berlusconi sells Milan. football-italia.net, 13 kwietnia 2017. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Da Edwards a Li: Scaroni è il 23esimo presidente del Milan. tuttomercatoweb.com, 21 lipca 2018. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Silvio Berlusconi w bazie IMDb (ang.). [dostęp 2019-06-24].
- ↑ THE RICHEST PEOPLE IN THE WORLD. forbes.com. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ a b c d Leaders of Italy. zarate.eu. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ a b Governo Berlusconi I. governo.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Profil na stronie Parlamentu Europejskiego. [dostęp 2019-06-24].
- ↑ a b Governo Berlusconi II. governo.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Governo Berlusconi III. governo.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Governo Berlusconi IV. governo.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Governo, la maggioranza non c'è più. Berlusconi si arrende: „Mi dimetto”. repubblica.it, 8 listopada 2011. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ a b c Silvio Berlusconi na stronie Senatu XVII kadencji. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ a b c Holding Italy Hostage. nybooks.com, 24 sierpnia 2013. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ a b c Berlusconi vows to stay in politics as ban approaches. reuters.com, 18 września 2013. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Elezioni politiche: vincono M5s e Lega. Crollo del Partito democratico. Centrodestra prima coalizione. Il Carroccio sorpassa Forza Italia. repubblica.it, 4 marca 2018. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Berlusconi przeszedł operację. tvn24.pl, 1 maja 2019. [dostęp 2019-06-24].
- ↑ Europee, i candidati promossi e quelli bocciati: tutti i numeri dei signori delle preferenze. youtrend.it, 28 maja 2019. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Ecco i nomi dei 74 eletti in Senato nell'uninominale. huffingtonpost.it, 26 września 2022. [dostęp 2022-09-26]. (wł.).
- ↑ Silvio Berlusconi’s wife 'demands £3m a month'. telegraph.co.uk, 26 listopada 2009. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Berlusconi to pay 36 million euros a year divorce settlement: press. reuters.com, 28 grudnia 2012. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Silvio Berlusconi to pay $47-million-a-year divorce settlement. theglobeandmail.com, 28 grudnia 2012. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Nick Squires: Berlusconi to pay 36 million euros a year divorce settlement: press. telegraph.co.uk, 16 września 2014. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Sofia Barbarani: Silvio Berlusconi’s ex-partner marries her girlfriend… as he puts their mansion up for sale. telegraph.co.uk, 3 lipca 2022. [dostęp 2022-09-26]. (ang.).
- ↑ Waldemar Stelmach: -Narzeczona Berlusconiego, Marta Fascina, z sukcesem w wyborach. rmf24.pl, 26 września 2022. [dostęp 2022-09-26].
- ↑ Silvio Berlusconi Premier Politico Cavaliere Pdl Milan Mediaset. libero.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ a b Silvio Berlusconi w szpitalu. Były premier Włoch ma białaczkę. rp.pl, 6 kwietnia 2023. [dostęp 2023-06-12].
- ↑ Silvio Berlusconi nie żyje. W dzień pogrzebu żałoba narodowa. tvn24.pl, 12 czerwca 2023. [dostęp 2023-06-13].
- ↑ Pogrzeb Silvio Berlusconiego. Uroczystości w Mediolanie. polsatnews.pl, 14 czerwca 2023. [dostęp 2023-06-14].
- ↑ Berlusconi indagato, De Gregorio svela: „Presi 3 milioni per sabotare il governo Prodi”. repubblica.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Sentenza 222/2014. cortecostituzionale.it, 8 lipca 2014. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Milano, chiusa l'indagine MediasetBerlusconi verso il rinvio a giudizio. repubblica.it, 19 lutego 2005. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Berlusconi begins one-year community sentence. bbc.com, 9 maja 2014. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Silvio Berlusconi to face trial in underage sex case. theguardian.com, 15 lutego 2011. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Exile an option for besieged Berlusconi. abc.net.au, 9 listopada 2010. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Berlusconi found guilty after case that cast spotlight on murky premiership. theguardian.com, 25 czerwca 2013. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Processo Ruby, Berlusconi assolto in appello. ilpost.it, 18 lipca 2014. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Processo Ruby, Berlusconi assolto: „Ringrazio magistrati, prova di indipendenza”. ilfattoquotidiano.it, 11 marca 2015. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Italy – 2004 Annual report. rsf.org. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ No alle leggi ad personam. repubblica.it, 5 sierpnia 2002. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Intini: no alle leggi ad personam. repubblica.it, 5 maja 2003. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Berlusconi accused of Mafia links. bbc.co.uk, 8 stycznia 2003. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Slavoj Žižek: Od tragedii do farsy, czyli Jak historia się powtarza. Maciej Kropiwnicki, Barbara Szelewa (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2011, s. 82–87.
- ↑ Paul Ginsborg: Silvio Berlusconi: television, power and patrimony. London: Verso, 2005, s. 1–5.
- ↑ Gianfranco Pasquino. The Five Faces of Silvio Berlusconi: The Knight of Anti-politics. „Modern Italy”. Nr 1. 12, s. 39–54, luty 2007. DOI: 10.1080/13532940601134817. ISSN 1353-2944. [dostęp 2018-08-20]. (ang.).
- ↑ Il duello verbale Schulz-Berlusconi. repubblica.it, 2 lipca 2003. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Berlusconi: „Voto alla sinistra?Non ci sono tutti questi coglioni”. repubblica.it, 4 kwietnia 2006. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Berlusconi o Obamie: młody, przystojny, opalony. wprost.pl, 6 listopada 2008. [dostęp 2019-06-24].
- ↑ Premier Włoch żartuje z ofiar trzęsienia ziemi. wp.pl, 9 kwietnia 2009. [dostęp 2019-06-24].
- ↑ Berlusconi nose broken by protest attacker. BBC News, 14 grudnia 2009. [dostęp 2019-06-24]. (ang.).
- ↑ Cavaliere del Lavoro. quirinale.it, 1977. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ COMUNICATO STAMPA. cavalieridellavoro.it, 19 marca 2014. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 lutego 2002 r. o nadaniu orderów (M.P. z 2002 r. nr 18, poz. 320).
- ↑ Cidadãos Estrangeiros Agraciados com Ordens Portuguesas. presidencia.pt. [dostęp 2019-06-24]. (port.).
- ↑ A Berlusconi la più alta onorificenza reale saudita. ilcittadinomb.it, 22 listopada 2009. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Lauree Honoris Causa. unical.it. [dostęp 2019-06-24]. (wł.).
- ↑ Krzysztof Kwiatkowski. Coż tam, kinomanie, w polityce?. „Gazeta Wyborcza”. Kultura, s. 20, 27 grudnia 2018.
- ISNI: 000000012141709X
- VIAF: 84210432
- LCCN: n88025039
- GND: 118945920
- NDL: 001287950
- LIBRIS: mkz27s650nxf3nt
- BnF: 12433577f
- SUDOC: 033473552
- SBN: RAVV094533
- NKC: js20020122054
- BNE: XX854684
- NTA: 255670982
- BIBSYS: 90876306
- CiNii: DA13241790
- Open Library: OL2483759A
- PLWABN: 9810554133105606
- NUKAT: n2006140225
- J9U: 987007312182305171
- CANTIC: a10582435
- LNB: 000262402
- NSK: 000470279
- ΕΒΕ: 286839
- LIH: LNB:mOF;=BY