Jacques Chirac

prezydent Francji

Jacques René Chirac (wym. [ʒak ʀəˈne ʃiˈʀak]; ur. 29 listopada 1932 w Paryżu, zm. 26 września 2019 tamże[1][2]) – francuski polityk. W latach 1995–2007 prezydent Francji i jednocześnie współksiążę Andory, w latach 1974–1976 oraz 1986–1988 premier Francji, w latach 1977–1995 mer Paryża. Był również sekretarzem stanu, ministrem, deputowanym krajowym i posłem do Parlamentu Europejskiego I kadencji, a także liderem ugrupowań gaullistowskich.

Jacques Chirac
Ilustracja
Pełne imię i nazwisko

Jacques René Chirac

Data i miejsce urodzenia

29 listopada 1932
Paryż

Data i miejsce śmierci

26 września 2019
Paryż

Prezydent Republiki Francuskiej
Okres

od 17 maja 1995
do 16 maja 2007

Przynależność polityczna

Zgromadzenie na rzecz Republiki / Unia na rzecz Ruchu Ludowego

Pierwsza dama

Bernadette Chirac

Poprzednik

François Mitterrand

Następca

Nicolas Sarkozy

Współksiążę Andory
Okres

od 17 maja 1995
do 16 maja 2007

Poprzednik

François Mitterrand

Następca

Nicolas Sarkozy

Premier Francji
Okres

od 20 marca 1986
do 10 maja 1988

Przynależność polityczna

Zgromadzenie na rzecz Republiki

Poprzednik

Laurent Fabius

Następca

Michel Rocard

Premier Francji
Okres

od 27 maja 1974
do 25 sierpnia 1976

Przynależność polityczna

Unia Demokratów na rzecz Republiki

Poprzednik

Pierre Messmer

Następca

Raymond Barre

Mer Paryża
Okres

od 20 marca 1977
do 16 maja 1995

Przynależność polityczna

Zgromadzenie na rzecz Republiki

Następca

Jean Tiberi

podpis
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Krzyż Wielki Orderu Narodowego Zasługi (Francja) Krzyż Waleczności Wojskowej (Francja) Medal Lotniczy (Francja) Kawaler Orderu Zasługi Rolniczej (Francja) Kawaler Orderu Sztuki i Literatury (Francja) Order Za Zasługi dla Sportu (Francja) Klasa Specjalna Odznaki Honorowej za Zasługi Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Czarnej Krzyż Wielki Narodowego Orderu Kondora Andów (Boliwia) Order Lwa Białego I Klasy (Czechy) Order Krzyża Ziemi Maryjnej I Klasy (Estonia) Łańcuch Orderu Izabeli Katolickiej (Hiszpania) Oficer Narodowego Orderu Quebecu (Kanada) Wielki Krzyż Orderu Witolda Wielkiego (Litwa) Wielki Krzyż Orderu Wielkiego Księcia Giedymina (Litwa) Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa) Krzyż Wielki Orderu Pro Merito Melitensi Krzyż Wielki Królewskiego Norweskiego Orderu Świętego Olafa Order Orła Białego Krzyż Wielki Orderu Zasługi RP Wielka Wstęga Orderu Zasługi PRL Krzyż Wielki Orderu Chrystusa Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Krzyż Wielki Orderu Dobrej Nadziei (RPA) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii (republ.) Order Królewski Serafinów (Szwecja) Krzyż Wielki Orderu Łaźni (Wielka Brytania) Order Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy z Wielkim Łańcuchem (1951-2001) Order Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy (1951-2001)Order „Za zasługi dla Ojczyzny” I klasy Order Heydəra Əliyeva
Jacques Chirac z prezydentem RP Aleksandrem Kwaśniewskim
Jacques Chirac, George W. Bush, Tony Blair i Silvio Berlusconi
Jacques Chirac i Bill Clinton
Jacques Chirac i prezydent Brazylii Luiz Inácio Lula da Silva
Jacques Chirac i prezydent Stanów Zjednoczonych George W. Bush
Obchody Dnia Bastylii, kiedy dokonano amatorskiego zamachu na życie prezydenta (2002)

Działał na scenie politycznej przez 45 lat; był ostatnim prezydentem Francji urodzonym przed II wojną światową i ostatnim zaangażowanym w politykę jeszcze w czasie prezydentury generała Charles’a de Gaulle’a[3].

Życiorys edytuj

Działalność do 1962 edytuj

Urodził się w Paryżu jako syn Abela Chiraca (pracownika sektora bankowego i przedsiębiorstwa lotniczego Henry’ego Poteza) oraz Marie-Louise Valette (gospodyni domowej). Był jedynym dzieckiem swoich rodziców, jego starsza siostra Jacqueline zmarła w wieku kilkunastu miesięcy jeszcze przed jego urodzeniem[4]. Okres II wojny światowej rodzina spędziła w Rayol-Canadel-sur-Mer. Jacques Chirac kształcił się w paryskich szkołach Lycée Carnot oraz Lycée Louis-le-Grand. W pierwszej połowie lat 50. ukończył studia w Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu, kształcił się też na letnim kursie na Uniwersytecie Harvarda[4][5]. Przez pewien czas był związany z Francuską Partią Komunistyczną, wcześniej współpracował z Michelem Rocardem i rozważał akces do SFIO[4][5].

Po ukończeniu Sciences Po odbył służbę wojskową, służył w kawalerii w Saumur, został w jej trakcie wysłany do Algierii, w której wówczas toczyły się działania wojenne. W 1957 podjął naukę w École nationale d’administration, której absolwentem został w 1959[4][5]. W tym samym roku podjął pracę w Trybunale Obrachunkowym. Zawodowo był związany z tą instytucją do 1993, od 1965 w randze radcy[6].

Działalność w latach 1962–1974 edytuj

Działalność polityczną podjął na początku lat 60., włączając się w działalność środowiska gaullistów, które uzyskało silną pozycję po powrocie generała Charles’a de Gaulle’a do władzy. Związał się wówczas z Unią na rzecz Nowej Republiki, na bazie której w 1967 powstała kolejna formacja pod nazwą Unia Demokratów na rzecz Republiki. W 1962 dołączył do sekretariatu premiera Georges’a Pompidou. Zaczął też pełnić różne funkcje w administracji lokalnej. W latach 1965–1977 był radnym miejscowości Sainte-Féréole. W 1968 wybrany do rady departamentu Corrèze. Trzykrotnie do 1982 uzyskiwał reelekcję, zaś w latach 1970–1979 stał na czele administracji departamentu. W 1969 został skarbnikiem fundacji Fondation Claude Pompidou[4].

W 1967 po raz pierwszy uzyskał mandat posła do Zgromadzenia Narodowego. W następnych latach siedmiokrotnie (w 1968, 1973, 1978, 1981, 1986, 1988 i 1993) był wybierany na kolejne kadencje niższej izby francuskiego parlamentu[4].

W kwietniu 1967 objął pierwszą w karierze funkcję rządową. Premier Georges Pompidou powołał go na stanowisko sekretarza stanu do spraw problemów z zatrudnieniem. Pełnił tę funkcję do maja 1968, po czym do stycznia 1971 był sekretarzem stanu do spraw gospodarki i finansów (w gabinetach, którymi kierowali kolejno Georges Pompidou, Maurice Couve de Murville i Jacques Chaban-Delmas). W styczniu 1971 premier Jacques Chaban-Delmas mianował go ministrem delegowanym do spraw kontaktów z parlamentem. Urząd ten sprawował do lipca 1972, kiedy to Pierre Messmer powierzył mu stanowisko ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Ministerstwem tym kierował do lutego 1974[6][7].

Działalność w latach 1974–1995 edytuj

W lutym 1974 Jacques Chirac został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Pierre’a Messmera[6][7]. Kilka tygodni później zmarł urzędujący od 1969 prezydent Georges Pompidou. Kandydatem gaullistów w kolejnych wyborach został Jacques Chaban-Delmas. Część tego środowiska odmówiła jednak jego poparcia. 43 parlamentarzystów gaullistowskich pod przywództwem Jacques’a Chiraca podpisało petycję nawołującą do poparcia kandydatury reprezentującego środowisko republikanów Valéry’ego Giscarda d’Estainga[4][8].

Valéry Giscard d’Estaing wygrał w drugiej turze, pokonując kandydata socjalistów François Mitterranda. W maju 1974 nowy prezydent powołał dotychczasowego ministra spraw wewnętrznych na urząd premiera[4][9]. W grudniu tegoż roku Jacques Chirac stanął na czele Unii Demokratów na rzecz Republiki jako jej sekretarz generalny. W kwietniu 1975 formalne kierownictwo przejął André Bord, a w czerwcu urzędujący premier został honorowym sekretarzem generalnym partii[10]. W 1976 doszło do serii spięć między Pałacem Elizejskim a siedzibą premiera Hôtel Matignon. W sierpniu tegoż roku lider gaullistów zrezygnował z kierowania gabinetem[4][9].

W grudniu 1976 doprowadził do rozwiązania UDR i powołania na jej bazie nowego ugrupowania gaullistowskiego pod nazwą Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR)[10]. Stanął wówczas na jego czele i kierował nim do listopada 1994 (ustąpił w związku z ogłoszoną kandydaturą prezydencką, zastąpił go wtedy Alain Juppé)[10]. W marcu 1977 został wybrany na mera Paryża (urząd przywrócony po ponad 100 latach). Reelekcję na to stanowisko uzyskiwał w wyborach lokalnych w 1983 i 1989[4][6], kończąc urzędowanie 16 maja 1995 (dzień przed objęciem stanowiska prezydenta). W pierwszych powszechnych wyborach europejskich w 1979 uzyskał mandat deputowanego do Parlamentu Europejskiego, zrezygnował z mandatu w 1980[11].

W 1981 po raz pierwszy kandydował w wyborach prezydenckich. W pierwszej turze głosowania otrzymał 18,0% głosów, zajmując trzecie miejsce (pierwszy był ubiegający się o reelekcję Valéry Giscard d’Estaing, a drugi François Mitterrand)[12]. Celowo nie poparł wówczas aktywnie dotychczasowego prezydenta, co przyczyniło się do jego porażki; w drugiej turze głosowania zwyciężył wówczas lider socjalistów[4][12].

W 1986 Zgromadzenie na rzecz Republiki i ich sojusznicy z Unii na rzecz Demokracji Francuskiej uzyskali większość w Zgromadzeniu Narodowym[13]. W marcu tegoż roku socjalistyczny prezydent powierzył mu funkcję premiera, którą Jacques Chirac pełnił do maja 1988[9]. Doszło wówczas do pierwszej w historii V Republiki koabitacji, gdy prezydent i premier wywodzili się z dwóch różnych środowisk politycznych.

W 1988 ponownie kandydował w wyborach prezydenckich. W pierwszej turze głosowania otrzymał 20,0% głosów. Przeszedł do drugiej tury z François Mitterrandem, z którym przegrał, uzyskując 46,0% głosów[14]. Socjaliści z koalicjantami wygrali następnie wybory parlamentarne w tym samym roku. W 1993, po pięciu latach pobytu w opozycji, sojusz kierowanych przez Jacques’a Chiraca gaullistów oraz centrystów z UDF uzyskał większość w Zgromadzeniu Narodowym (wraz z innymi środowiskami centrum i prawicy ponad 80% mandatów)[4]. Nowym premierem w ramach drugiej koabitacji został Édouard Balladur z RPR.

Prezydent Francji (1995–2007) edytuj

Wybory 1995 i pierwsza kadencja edytuj

W listopadzie 1994 Jacques Chirac ogłosił swoją kandydaturę na prezydenta. Część liderów gaullistów wsparła jednak zyskującego popularność Édouarda Balladura, za którym opowiedziała się też koalicyjna UDF. Początkowo sondaże wskazywały, że w drugiej turze zmierzą się mer Paryża z urzędującym premierem[4]. Ostatecznie pierwszą turę wyborów w 1995 wygrał kandydat Partii Socjalistycznej Lionel Jospin (23,3% głosów), wyprzedzając Jacques’a Chiraca (20,8% głosów)[15]. Mer Paryża, już z pełnym poparciem RPR i UDF[4], zwyciężył jednak w drugiej turze z wynikiem 52,6% głosów[15]. Urząd prezydenta objął 17 maja 1995[9].

Jedną z pierwszych decyzji nowej głowy państwa było powołanie Alaina Juppé na premiera. W grudniu 1995 w Pałacu Elizejskim podpisano kończące wojnę w Bośni i Hercegowinie porozumienia z Dayton. Nowy prezydent zdecydował także o wznowieniu prób z bronią jądrową[4]. Na skutek polityki cięć budżetowych doszło do spadku poparcia dla jego zaplecza politycznego. W 1997 prezydent zdecydował się rozpisać przedterminowe wybory parlamentarne, w ich wyniku zwycięstwo odniosła Partia Socjalistyczna i jej koalicji (komuniści, radykałowie, ekolodzy)[4]. Na czele rządu stanął socjalista Lionel Jospin, a trzecia koabitacja trwała przez pięć lat do 2002.

W czasie swojej pierwszej kadencji prezydent, dążąc do zachowania silnej pozycji Francji na arenie międzynarodowej, jednocześnie popierał integrację europejską. W tej trakcie Francja wzięła w 1999 udział w operacji wojskowej NATO w Federalnej Republice Jugosławii[4].

Wybory 2002 i druga kadencja edytuj

W 2002 prezydent ubiegał się o reelekcję w nowych wyborach prezydenckich. Za głównego kontrkandydata uchodził Lionel Jospin. Łącznie w wyborach startowało szesnastu kandytatów, w tym liczni inni przedstawiciele obu obozów. Jacques Chirac w pierwszej turze zajął pierwsze miejsce (19,9% głosów). Urzędujący premier był trzeci z wynikiem 16,2% głosów, a do drugiej tury przeszedł lider skrajnie prawicowego Frontu Narodowego Jean-Marie Le Pen (16,9% głosów)[16].

Wyniki pierwszej tury skłoniły francuską centroprawicę do integracji – 23 kwietnia 2002 pod auspicjami prezydenta powstała Unia na rzecz Większości Prezydenckiej[17]. Jacques Chirac w drugiej turze odniósł zdecydowane zwycięstwo, zyskując głosy wszystkich przeciwników lidera Frontu Narodowego i otrzymując 82,2% głosów[16].

Po ustąpieniu Lionela Jospina z funkcji premiera zaraz po przegranych wyborach prezydent na to stanowisko mianował jednego ze swoich stronników, Jean-Pierre’a Raffarina (którego w 2005 zastąpił Dominique de Villepin)[4]. Kilka tygodni później UMP z sojusznikami zdecydowanie wygrała wybory parlamentarne[18]. W trakcie drugiej kadencji zainicjowano obniżenie podatku dochodowego i przeprowadzono reformę emerytalną[4].

14 lipca 2002 miał miejsce nieudany zamach na prezydenta. Gdy Jacques Chirac jechał odkrytym samochodem wojskowym podczas parady z okazji święta narodowego, niecelny strzał z karabinu w jego kierunku oddał mężczyzna będący członkiem organizacji neonazistowskiej; napastnika następnie obezwładniono[19][20].

W 2003 prezydent Francji i kanclerz Niemiec Gerhard Schröder wyrazili zdecydowany sprzeciw wobec planowanej przez prezydenta USA George’a W. Busha inwazji na Irak. Postawa ta doprowadziła do znacznego ochłodzenia stosunków amerykańsko-europejskich. Jacques Chirac ostro też krytykował aspirujące do Unii Europejskiej państwa, które poparły działania USA (w tym m.in. Polskę)[21].

Jego druga kadencja trwała pięć lat i zakończyła się 16 maja 2007[9].

Działalność po prezydenturze edytuj

Po zakończeniu kadencji był inicjatorem powołania fundacji Fondation Chirac[22]. Zajął się również opracowaniem swoich wspomnień, przy ich pisaniu i redagowaniu jego współpracownikiem był pisarz Jean-Luc Barré[23].

Jako były prezydent zasiadł z urzędu w Radzie Konstytucyjnej[6], której członkiem pozostawał do czasu swojej śmierci.

Zmarł w Paryżu 26 września 2019[2]. 30 września odbyły się uroczystości pogrzebowe, na ten dzień zarządzono we Francji żałobę narodową. Były prezydent został pochowany na cmentarzu Montparnasse[24]. Żałobę narodową ogłoszono też w Andorze[25] i Libanie[26][27]

Postępowanie karne edytuj

Wobec Jacques’a Chiraca pojawiały się różne zarzuty dotyczące nadużyć w okresie, gdy pełnił funkcję mera Paryża. Administracja miejska miała płacić osobom powiązanym z RPR za prace na rzecz miasta, które w rzeczywistości nie były wykonywane. Postępowanie karne umożliwił koniec kadencji prezydenckiej i utrata immunitetu, wstępne zarzuty przedstawiono mu w listopadzie 2007[28]. W marcu 2011 rozpoczął się jego proces, były prezydent nie przyznawał się do zarzutów[29]. Z uwagi na pogarszający się stan zdrowia. W grudniu 2011 został uznany za winnego defraudacji publicznych pieniędzy i nadużycia zaufania publicznego oraz skazany na karę dwóch lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania[30]. Jacques Chirac zrezygnował z wniesienia apelacji od tego orzeczenia[31].

Życie prywatne edytuj

Od 1956 był żonaty z Bernadette Chodron de Courcel[32] (krewną Geoffroya Chodron de Courcel, adiutanta i jednego z najbliższych współpracowników Charles’a de Gaulle’a). Małżonkowie mieli dwie córki: Laurence i Claude[32].

Muzeum edytuj

15 grudnia 2000 zostało zainaugurowane przez Jacques’a Chiraca muzeum jego prezydentury (Musée du Président-Jacques-Chirac), położone w Sarran w departamencie Corrèze. Muzeum przedstawia bogatą kolekcję podarunków otrzymanych przez niego podczas pełnienia urzędu prezydenta, głównie podczas oficjalnych wizyt państwowych za granicą[33][34]. Stało się też miejscem organizowania wystaw czasowych[34].

Poglądy edytuj

Jego poglądy polityczne mieściły się w nurcie gaullistowskim i konserwatywnym; był m.in. zwolennikiem surowych kar dla przestępców (choć jednocześnie konsekwentnym przeciwnikiem kary śmierci). W gospodarce opowiadał się przeciwko zbytniemu liberalizmowi. Był katolikiem, przy czym konsekwentnie sprzeciwiał się udziałowi religii w życiu publicznym. Kiedy po śmierci Jana Pawła II zarządził opuszczenie flag, spotkało się to z ostrą krytyką wielu środowisk[35][36]. W czasie swej kariery był raczej niechętny przyznaniu prawa do przerywania ciąży, aczkolwiek był premierem w okresie, kiedy dokonano reformy w tym zakresie.

Rządy Jacques’a Chiraca edytuj

Pierwszy rząd (od maja 1974 do sierpnia 1976) edytuj

Drugi rząd (od marca 1986 do maja 1988) edytuj

Odznaczenia i wyróżnienia edytuj

Przypisy edytuj

  1. Edouard Pflimlin: Jacques Chirac est mort. lemonde.fr, 26 września 2019. [dostęp 2019-09-26]. (fr.).
  2. a b Chirac, Jacques (René). rulers.org. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  3. Krzysztof Pacyński: Ostatni z cienia generała. lewica.pl, 1 kwietnia 2007. [dostęp 2020-02-08].
  4. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Jacques Chirac. assemblee-nationale.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  5. a b c Jacques Chirac. cidob.org. [dostęp 2020-02-08]. (hiszp.).
  6. a b c d e f g h i j k l Jacques Chirac. conseil-constitutionnel.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  7. a b c d Tous les gouvernements depuis 1958. assemblee-nationale.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  8. René Rémond: Francuska prawica dzisiaj. Warszawa: Iskry, 2008, s. 256. ISBN 978-83-244-0080-5.
  9. a b c d e Leaders of France. zarate.eu. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  10. a b c Rassemblement pour la République (RPR): chronologie. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  11. Jacques Chirac. europarl.europa.eu. [dostęp 2020-02-08].
  12. a b Élection présidentielle 1981. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  13. Élections législatives 1986. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  14. Élection présidentielle 1988. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  15. a b Élection présidentielle 1995. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  16. a b Élection présidentielle 2002. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  17. Les Républicains (LR): chronologie. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  18. Élections législatives 2002. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  19. Chirac escapes lone gunman’s bullet. bbc.co.uk, 15 lipca 2002. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  20. Zamach na Chiraca. wprost.pl, 14 lipca 2002. [dostęp 2020-02-08].
  21. Chirac do Polaków: milczeć!. wprost.pl, 17 lutego 2003. [dostęp 2020-02-08].
  22. Fondation Chirac. fondationchirac.eu. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  23. Jérôme Dupuis: Jean-Luc Barré: „Chirac a brisé un tabou”. lexpress.fr, 19 lutego 2010. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  24. Maciej Nycz: Jacques Chirac pochowany na cmentarzu Montparnasse. rmf24.pl, 30 września 2019. [dostęp 2020-02-08].
  25. Andorran government announces three-day national mourning over Jacques Chirac’s death. all-andorra.com, 27 września 2019. [dostęp 2022-04-15]. (ang.).
  26. PM Hariri declares day of mourning for Chirac „friend of Lebanon”. yalibnan.com, 28 września 2019. [dostęp 2022-04-15]. (ang.).
  27. Lebanon declares Monday a national day of mourning for Chirac. lbcgroup.tv, 27 września 2019. [dostęp 2022-04-15]. (ang.).
  28. John Lichfield: Chirac faces investigation into 'misuse of public cash'. independent.co.uk, 22 listopada 2007. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  29. France: Jacques Chirac corruption trial opens. bbc.com, 7 marca 2011. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  30. French ex-President Jacques Chirac guilty of corruption. bbc.com, 15 grudnia 2011. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  31. Steven Erlanger: Chirac Found Guilty in Political Funding Case. nytimes.com, 15 grudnia 2011. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
  32. a b Mme Bernadette Chirac. elysee.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  33. Musée du Président-Jacques-Chirac. museepresidentjchirac.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  34. a b Le musée Jacques Chirac. correze.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
  35. Marcin Makowski: Jacques Chirac – konserwatysta ze skazą. Za co zapamiętamy prezydenta Francji?. wp.pl, 26 września 2019. [dostęp 2020-02-08].
  36. Jon Henley: French row over half-mast flags. theguardian.com, 5 kwietnia 2005. [dostęp 2020-08-05]. (ang.).
  37. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 września 1996 r. o nadaniu orderu (M.P. z 1996 r. nr 68, poz. 639).
  38. Lista osób odznaczonych Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi RP w latach 1991–2005. prezydent.pl. [dostęp 2020-02-08].
  39. a b Estrangeiros com Ordens Portuguesas. presidencia.pt. [dostęp 2020-02-08]. (port.).
  40. Ko su počasni građani Grada Sarajeva. haber.ba, 3 marca 2019. [dostęp 2020-06-04]. (bośn.).