Triteleja

Triteleja
	; Triteleja wielkokwiatowa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	szparagowate
Rodzaj	triteleja
	Nazwa systematyczna
	Triteleia Douglas ex Lindl.; Edwards's Bot. Reg. 15: t. 1293 (1830)
	Typ nomenklatoryczny
	Triteleia grandiflora Lindl.
Synonimy
	Calliprora Lindl.; Hesperoscordum Lindl.; Scaduakintos Raf.; Seubertia Kunth; Themis Salisb.; Tulophos Raf.; Veatchia Kellogg;
	Calliprora Lindl.; Hesperoscordum Lindl.; Scaduakintos Raf.; Seubertia Kunth; Themis Salisb.; Tulophos Raf.; Veatchia Kellogg;
	Homonimy
	Triteleia Kieffer, 1906 (owadziarki)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Triteleja (Triteleia Douglas ex Lindl.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych, obejmujący 16 gatunków. Występują one w zachodniej Ameryce Północnej^[3] – są szeroko rozpowszechnione na zachód od Gór Skalistych, przy czym największa ich różnorodność występuje w okolicach Klamath w północno-zachodniej Kalifornii i południowym Oregonie. Bulwocebule niektórych gatunków były spożywane przez Indian^[6].

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów τρί (tri – trzy) i τέλειος (teleios – idealny)^[6], z uwagi na występowanie elementów kwiatu trójkami^[6].

Morfologia edytuj

Budowa Triteleia laxa

Triteleia hendersonii

Triteleia hyacinthina

Triteleia lilacina

Triteleia lugens

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne o wysokości do 60 cm^[6].

Pęd: Podziemna bulwocebula, pokryta włóknistą okrywą^[6].

Liście: Od jednego do trzech liści odziomkowych, wąskolancetowatych lub równowąskich (T. ixioides), z wypustką grzbietową, kanalikowatych, owoszczonych, całobrzegich^[6].

Kwiaty: Zebrane w baldachowaty kwiatostan, który wyrasta na wzniesionym, sztywnym, okrągłym na przekroju głąbiku, o średnicy 1-5 mm. Kwiatostan wsparty jest zielonymi (fioletowawymi u T. lemmoniae), lancetowatymi, szorstkimi podsadkami. Szypułki wzniesione, często członkowate, zwykle dłuższe od okwiatu (krótsze u T. crocea). Okwiat sześciolistkowy. Listki zrośnięte u nasady w rurkę, różnej długości i kształtu, zwykle lejkowatą, powyżej wolne, podnoszące się lub rozpostarte. Sześć pręcików nadległych listkom okwiatu, o wydatnych nitkach, przylegających do rurki okwiatu w 1 lub 2 rzędach, powyżej wolnych, spłaszczonych, niekiedy rozszerzonych i trójkątnych, u niektórych gatunków z wierzchołkowymi wyrostkami tworzącymi koronę. Pylniki obrotne, zwykle odgięte od znamienia. Zalążnia zbudowana z trzech owocolistków, górna, zielona lub w kolorze okwiatu (żółta u T. peduncularis lub biała u T. clementina), osadzona na szypułce, trójkomorowa. Zalążki anatropowe, od dwóch do kilku w każdej komorze zalążni. Szyjka słupka o długości 2–4 mm, zakończona słabo trójklapowanym znamieniem^[6].

Owoce: Jajowate, pękające torebki, zawierające czarne, jednostronnie prążkowane, półkuliste, kulistawe nasiona o skorupiastej łupinie^[6].

Gatunki podobne: Kwiaty Triteleia są podobne do kwiatów Triteleiopsis palmeri, ale różnią się pewnymi szczegółami budowy (położeniem pylników, brakiem poprzecznych wyrostków w okwiecie, klapowanym znamieniem). Liście u Triteleia są kanalikowate i odziomkowe w przeciwieństwie do naprzemianległego ulistnienia Triteleiopsis palmeri. Głąbik u tych rośliny jest znacznie smuklejszy od tego u Triteleiopsis palmeri^[6].

Biologia edytuj

Rozwój: Geofity pędowobulwiaste. Kwitną na wiosnę i latem (od marca do sierpnia), w zależności od gatunku^[6].

Siedlisko: Stepy bylicowe, łąki na glebie gliniastej, podmokłe łąki, rozlewiska, lasy sosnowe, wilgotne lasy strefy umiarkowanej, lasy podgórskie, suche zbocza, wzgórza wulkaniczne i płaskowyże, często na glebach serpentynowych^[6].

Genetyka: Rośliny często poliploidalne. Liczba chromosomów 2n jest wielokrotnością x=7 lub x=8^[6].

Systematyka edytuj

Pozycja systematyczna: Rodzaj z podrodziny Brodiaeoideae z rodziny szparagowatych Asparagaceae^[7].

Ujęcie historyczne: W systemie Takhtajana z 1997 r. zaliczany do plemienia Brodieae w podrodzinie czosnkowych w rodzinie czosnkowatych (Alliaceeae)^[8]. W systemie Kubitzkiego zaliczony do rodziny Themidaceae^[9].

Wykaz gatunków^[3]

Triteleia bridgesii (S.Watson) Greene
Triteleia clementina Hoover
Triteleia crocea (Alph.Wood) Greene
Triteleia dudleyi Hoover
Triteleia grandiflora Lindl. – triteleja wielkokwiatowa^[10]
Triteleia guadalupensis L.W.Lenz
Triteleia hendersonii Greene
Triteleia hyacinthina (Lindl.) Greene
Triteleia ixioides (Dryand. ex W.T.Aiton) Greene
Triteleia laxa Benth.
Triteleia lemmoniae (S.Watson) Greene
Triteleia lilacina Greene
Triteleia lugens Greene
Triteleia montana Hoover
Triteleia peduncularis Lindl.
Triteleia piutensis Kentner & K.E.Steiner

Zastosowanie edytuj

Rośliny spożywcze: Bulwocebule tritelei wielkokwiatowej T. grandiflora są jadalne i były źródłem pożywienia dla Indian oraz pierwszych osadników z Europy^[11]. Podobnie spożywano pędy T. hyacinthina, T. ixioides i T. laxa^[12].

Rośliny lecznicze: W bulwocebulach Triteleia hyacinthina obecnych jest 13 saponin sterydowych, o działaniu hamującym fosfodiesterazę, mających potencjalne zastosowanie lecznicze^[13].

Inne zastosowania: Niektóre plemiona indiańskie przypisywały bulwocebulom tritelei wielkokwiatowej działanie magiczne i doczepiały je do torebek z lekarstwami, aby wzmocnić ich działanie^[11].

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
↑ Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2021-03-10]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l J. Chris Pires: Triteleia in Flora of North America @ efloras.org. www.efloras.org. [dostęp 2021-03-10].
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
↑ K. Rahn: Themidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 440. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 77.
↑ ^a ^b Juanita A.R. Ladyman: Triteleia grandiflora Lindley (largeflower triteleia): A Technical Conservation Assessment. USDA Forest Service, Rocky Mountain Region, 2007-01-29. [dostęp 2021-03-10].
↑ Emma C. Underwood, Hugh D. Safford, Nicole A. Molinari, Jon E. Keeley: Valuing chaparral: ecological, socio-economic, and management perspectives. Springer, 2018. ISBN 978-3-319-68302-7.
↑ Y Mimaki. Steroidal saponins from the bulbs of Triteleia lactea and their inhibitory activity on cyclic AMP phosphodiesterase. „Phytochemistry”. 38 (5), s. 1279–1286, 1995-03. DOI: 10.1016/0031-9422(94)00790-z.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).

[gbif-5] Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2021-03-10]. (ang.).

[fna-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l J. Chris Pires: Triteleia in Flora of North America @ efloras.org. www.efloras.org. [dostęp 2021-03-10].

[grin-7] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).

[tax-8] Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).

[kub-9] K. Rahn: Themidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 440. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).

[ludmila-10] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 77.

[ed-11] Juanita A.R. Ladyman: Triteleia grandiflora Lindley (largeflower triteleia): A Technical Conservation Assessment. USDA Forest Service, Rocky Mountain Region, 2007-01-29. [dostęp 2021-03-10].

[food-12] Emma C. Underwood, Hugh D. Safford, Nicole A. Molinari, Jon E. Keeley: Valuing chaparral: ecological, socio-economic, and management perspectives. Springer, 2018. ISBN 978-3-319-68302-7.

[med-13] Y Mimaki. Steroidal saponins from the bulbs of Triteleia lactea and their inhibitory activity on cyclic AMP phosphodiesterase. „Phytochemistry”. 38 (5), s. 1279–1286, 1995-03. DOI: 10.1016/0031-9422(94)00790-z.

[3]

[6]

[1]

[2]

[4]

[5]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]