Twierdza Toruń
![]() |
Ten artykuł od 2022-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
Twierdza Toruń (niem. Festung Thorn) – pruska twierdza fortowa z II połowy XIX wieku wzniesiona za pieniądze uzyskane z kontrybucji po wojnie francusko-pruskiej.
![]() Fort I Twierdzy Toruń | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Typ budynku | |
Styl architektoniczny | |
Rozpoczęcie budowy |
ok. 1877 |
Ukończenie budowy |
ok. 1914 |
Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie Torunia ![]() | |
Położenie na mapie Polski ![]() | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego ![]() | |
53°01′08,0400″N 18°40′04,4400″E/53,018900 18,667900 |




CharakterystykaEdytuj
Twierdza Toruń składa się z ponad 200 różnych dzieł pasa fortecznego, którego obwód wynosi ok. 22 km. Prawie wszystkie zachowały się w niezmienionym stanie do dziś. Forty i schrony twierdzy są własnością wojska, prywatnych firm lub też stoją niezagospodarowane. W Forcie IV znajduje się hotel o charakterze pruskiej twierdzy, schronisko i trasa turystyczna. Poszczególne forty toruńskie są połączone szlakiem pieszym w kolorze czarnym (Szlak Forteczny) o łącznej długości 44 km.
HistoriaEdytuj
Budowa fortyfikacji wewnętrznychEdytuj
Po kongresie wiedeńskim pruskie władze Torunia rozpoczęły intensywną transformację miasta w twierdzę nadgraniczną. Do 1830 w bezpośrednim sąsiedztwie historycznego Starego Miasta powstały dwa arsenały, obronne koszary (dziś Koszary Racławickie), wozownie i magazyny oraz szpital wojskowy (ul. Jęczmienna). Od strony Wisły wyburzono część średniowiecznych murów miejskich i zastąpiono je nowymi murami ze strzelnicami. Na cele koszarowe przebudowano basztę Koci Ogon i gmach dawnego kolegium jezuickiego, jak i rozebrano gotycki kościół św. Wawrzyńca. W latach dwudziestych powstał szereg budowli bastionowych skupionych wokół Starego Miasta. W ich kurtynach zlokalizowano bramy (powstałe w latach 1823-24). Nazwano je, naśladując nazwy wcześniejszych, średniowiecznych bram toruńskich, Nową Starotoruńską (lub Bydgoską), Nową Chełmińską, Nową św. Jakuba oraz Lubicką. Obiekty te utrzymano w stylu neogotyckim; wszystkie bramy zostały wyburzone w latach 20. XX wieku.
Pierwsze toruńskie fortyEdytuj
Najważniejszą inwestycją tego okresu był wznoszony od 1825 do 1832 Fort św. Jakuba, budowla obronna mająca osłaniać historyczne centrum miasta i dworzec kolejowy Toruń Miasto od strony wschodniej. Do naszych czasów zachowała się jedynie część fortu – trzypiętrowa reduta na planie podkowy, przykryta nasypem ziemnym z umocnieniami, dziś przekształconymi. Obecnie pełni ona funkcje mieszkalne. Kolejne forty powstały na lewym brzegu Wisły. Były to Przyczółek Mostowy przy ul. Podgórskiej (budowany w latach 1824-28 i rozbudowywany 1837-1840). Było to dzieło rogowe z dwoma bastionami, osłoniętą rawelinem kaponierą czołową oraz dwiema kaponierami barkowymi, zespołem nasypów i wykopów, trzypiętrową redutą koszarową bez większych obiektów murowanych. Szyję fortu zamykał mur ze strzelnicami. Całość miała rozpiętość około pięciuset metrów. Fort obecnie jest w rękach prywatnych i nie jest dostępny. Drugim fortem ubezpieczającym linię kolejową do Kutna był Fort Kolejowy, wzniesiony na planie sześciokąta w latach 1863-1866. Obecnie fort ten jest całkowicie zrujnowany. Zakończenie prac nad nim było zarazem końcem budowy wewnętrznych fortyfikacji w Toruniu.
Rozbudowa fortyfikacji wewnętrznychEdytuj
W trakcie budowy zewnętrznego pierścienia fortecznego prowadzono dalsze prace modernizacyjne w obrębie wewnętrznego pierścienia twierdzy. Fort Św. Jakuba i bastion Odcinkowy zostały połączone kurtyną, natomiast pozostałe trzy bastiony (Menniczy, św. Jakuba oraz św. Katarzyny) zostały wyburzone. W wybudowanej kurtynie umieszczono bramę kolejową z uwagi na przecięcie fortyfikacji przez linię kolejową do Olsztyna. Ten fragment miasta został wypełniony koszarowym budownictwem wojskowym (Koszary Wilhelmowskie) ze szpitalem oraz podwalniami koszarowymi i magazynowymi.
Jeszcze na początku XX wieku prowadzono na terenie wewnętrznego pierścienia prace modernizacyjne, zasypując średniowieczne fosy i zabudowując zajmowany przez nie obszar. Przeprowadzono rozbiórkę większości murów obronnych oraz pierwszych, już nienowoczesnych bastionów. W 1912 podjęto budowę lotniska, wzniesiono halę balonową i sterowcową.
Budowa twierdzy pierścieniowejEdytuj
Twierdza została wzniesiona na mocy rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego (24 czerwca 1872), za pieniądze z kontrybucji francuskiej. Toruń, jako miasto nadgraniczne, został zaliczony do grupy twierdz przewidzianych do rozbudowy. Nowo powstała architektura forteczna miała odpowiadać na zapotrzebowanie ówczesnej sztuki wojskowej, zwłaszcza na wprowadzenie artylerii gwintowanej.
Budowa rozpoczęła się w 1877, jej pierwszy etap trwał siedem lat. W tym okresie powstały forty określone dziś numerami II, IV, V, VII, IX, XI, XII i XV[a] oraz zabudowania koszarowe. Jednak szybki rozwój artylerii i wynalezienie pocisku burzącego w 1883 sprawił, że już w momencie oddania do użytku powstałe forty były nieprzystosowane do wojskowych standardów. Konieczna była ich rozbudowa oraz wzniesienie kolejnych obiektów. W latach 1888-1893 wybudowano kolejne obiekty o numerach I, III, VI, VIII, X, XII i XIV, a ponadto 20 baterii ziemnych i 84 schrony międzypola. Nie był to koniec prac nad Twierdzą Toruń, która jeszcze w latach 1905-1914 przechodziła kolejne rozbudowy, remonty i umocnienia, przede wszystkim wzmacnianie już istniejących fortów i budowę nowych baterii ziemnych, których liczba wynosiła w 1914 39. U progu I wojny światowej w Toruniu znajdowało się około 200 budowli fortecznych, których wyposażenie, utrzymanie i budowa kosztowały ponad 60 milionów marek. Obiekty były ze sobą doskonale skomunikowane, posiadały system nawadniający i odwadniający oraz własne ujęcia wody pitnej.
Pierścień forteczny otaczał miasto promieniem około czterech kilometrów, co czyniło z Twierdzy Toruń jedną z największych w Europie wschodniej. Każdy z fortów posiada średnią rozpiętość murów 300-400 metrów, posiada zespół budynków wojskowych, fosę, wały z maską roślinną, stok bojowy oraz kilkukondygnacyjne podziemia.
Po I wojnie światowejEdytuj
Twierdza Toruń nie była oblegana w czasie I wojny światowej. Wycofujące się z Torunia wojska pruskie świadomie zniszczyły wyposażenie fortów, zabierając urządzenia artyleryjskie, przyrządy celownicze, drzwi pancerne oraz zasilanie instalacji elektrycznej, przecięły kable telegraficzne. Uszkodzenia te poważnie ograniczyły wartość bojową fortów, które przeszły następnie remonty na koszt wojska polskiego. Przejęło ono większość fortów, adaptując je na cele koszarowe i magazynowe. W niektórych fortach mieścił się Obóz Internowanych nr 15 w Toruniu.
8 listopada 1919 dowódcą twierdzy mianowany został gen. ppor. Kazimierz Grudzielski.
Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską.
FortyEdytuj
Zestawienie numeracji i nazw fortów pierścienia zewnętrznego:
Nazwa pierwotna niemiecka polska |
Okres budowy | Opis | Lokalizacja |
---|---|---|---|
Fort Ia "König Wilhelm I" | 1888-1892 | Początkowo standardowy fort artyleryjski, po przebudowie fort pancerny | Winnica |
Fort I (Buchrafort) "Bülow" | 1878-1882 | Standardowy fort artyleryjski | Rubinkowo |
Fort I-5 "Werk L'Estocq" | 1888-1890 | Pośredni fort piechoty | Mokre |
Fort II "Yorck" | 1878-1884 | Standardowy fort artyleryjski | Katarzynka |
Fort III "Scharnhorst" | 1878-1884 | Standardowy fort artyleryjski | Wrzosy |
Fort IIIa "Dohna" | 1889-1893 | Standardowy fort piechoty | Wrzosy |
Fort IV "Friedrich der Grosse" | 1879-1883 | Standardowy fort artyleryjski | Barbarka |
Fort IVb "Herzog Albrecht" | 1889-1893 | Standardowy fort piechoty | Bielany |
Fort IVa "Heinrich von Plauen" | 1882-1885 | Pośredni fort artyleryjski | Bydgoskie Przedmieście |
Batterie Grünthalmühle | 1889-1892 | Otwarta bateria artylerii | Piaski |
Fort V "Grosser Kurfürst" | 1877-1881 | Standardowy fort artyleryjski | Podgórz |
Fort Va "Ulrich von Jungingen" | 1889-1893 | Standardowy fort piechoty | Podgórz |
Fort VI "Winrich von Kniprode" | 1880-1885 | Standardowy fort artyleryjski | Stawki |
Fort VIa "Hermann Balk" | 1889-1893 | Standardowy fort piechoty | Stawki |
Fort VII "Hermann von Salza" | 1881-1885 | Standardowy fort artyleryjski | Rudak |
Fort VIII
Fort XVI – Fort Kolejowy |
1824-1828 | Rudak | |
Fort IX
Fort XVII – Przyczółek Mostowy lub Warownia Przedmoście |
1824-1828 | Stawki |
GaleriaEdytuj
Dawna siedziba pralni garnizonowej (obecnie budynek prywatny)
Dawna siedziba Urzędu Fortyfikacyjny (obecnie budynek mieszkalny)
Budynek dawnego Głównego Urzędu Celnego (obecnie Ognisko Pracy Pozaszkolnej – Dom Harcerza
Dawna wozownia artyleryjska, obecnie Hotel Przystanek Toruń
Dawna komendantura, obecnie Hostel Freedom
Dawna komendantura, obecnie budynek mieszkalny
Grodza V na terenie Doliny Marzeń
Nieistniejąca już Podwalnia bastionu VI
Budynek gospodarczy Bastionu I(obecnie pod opieką Wojewódzkiego Ośrodka Animacji Kultury w Toruniu)
LiteraturaEdytuj
- Atlas Twierdzy Toruń, red. Marian Biskup, Lech Narębski
- z. 1, Historia i źródła fortyfikacji Twierdzy Toruń, Toruń 2005
- z. 2, Fort Kolejowy (Eisenbahnfort), Toruń 2006
- z. 3, Fort Jakuba (Jacobsfort), Toruń 2007
- G. Stępień, Fortyfikacje toruńskiej Twierdzy [w:] Pomorze i Kujawy, nr 3/31 2004, ISSN 1507-1960
- L. Narębski, Forty toruńskie [w:] Pomorze i Kujawy, nr 2/3 1999, ISSN 1507-1960
Zobacz teżEdytuj
UwagiEdytuj
- ↑ Według numeracji wprowadzonej po 1920 i przejęciu fortów przez Wojsko Polskie
Linki zewnętrzneEdytuj
- Zestawienie obiektów Twierdzy Toruń
- Twierdza Toruń
- Skansen Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń
- Toruńskie forty na Wikimapii – zdjęcia satelitarne części fortów w Toruniu
- Twierdza Toruń, zdjęcia i opis. latawce.netstrefa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-23)].