Województwo rzeszowskie (1945–1975)

Województwo rzeszowskie – jedno z województw istniejących w Polsce w latach 1945–1975, utworzone głównie w miejsce przedzielonego nową granicą państwową województwa lwowskiego, którego stolica, Lwów, znalazła się w ZSRR. Ponieważ Przemyśl, który był tradycyjnie głównym ośrodkiem miejskim tego regionu (ziemia przemyska), położony był zbyt blisko granicy, stolicę nowego województwa zorganizowano w centralnie położonym Rzeszowie, mieście w 1945 r. znacznie mniejszym od Przemyśla[1].

Województwo rzeszowskie
województwo
1945–1975
Państwo

 Polska

Data powstania

22 sierpnia 1944 (de facto; jako województwo lwowskie z siedzibą w Rzeszowie)
18 sierpnia 1945 (de iure)

Data likwidacji

1 czerwca 1975

Siedziba wojewody i sejmiku

Rzeszów

Powierzchnia

18 636 km²

Populacja (31 XII 1974)
• liczba ludności


1821 tys.

• gęstość

98 os./km²

Podział administracyjny
Liczba powiatów miejskich

4

Liczba powiatów

23

Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie Polski
Województwo w latach 1946–1950

Geneza

edytuj

W miesiąc po rozpoczęciu swojej działalności PKWN wydał Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I i II instancji (Dz.U. z 1944 r. nr 2, poz. 8), który wszedł w życie 22 sierpnia 1944. W dekrecie tym (art. 11) zniesiono strukturę administracyjną wprowadzoną przez Niemcy i przywrócono przedwojenny podział administracyjny Polski. Tym samym na obszarze południowo-wschodniej części państwa polskiego ponownie zaczęło funkcjonować województwo lwowskie, jednakże w okrojonym kształcie terytorialnym i z faktyczną stolicą w Rzeszowie, gdzie 18 sierpnia 1944 powołano Wojewódzką Radę Narodową obejmującą swą jurysdykcją wyłącznie te tereny przedwojennego województwa lwowskiego, które na mocy Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polsko-radzieckiej granicy z 27 lipca 1944 r. nie zostały wcielone do Związku Radzieckiego.

Przez niemal cały następny rok nie używano nazwy województwa (jeżeli już trzeba było o nim wspomnieć, stosowano zwykle określenie „województwo z siedzibą w Rzeszowie”), a jego obszar ewoluował ze względu na brak jednoznacznych i mających powszechne uznanie prawnomiędzynarodowe ustaleń co do nowej granicy Polski na wschodzie (np. w „Rzeszowskim Dzienniku Wojewódzkim” ze stycznia 1945 roku wśród miejscowości powiatu leskiego wymieniono Ustrzyki Dolne, Czarną, Lutowiska i Łobozew, które faktycznie do 1951 roku znajdowały się po drugiej stronie granicy).

Dopiero 7 lipca 1945 r. PKWN wydał dekret o utworzeniu województwa rzeszowskiego (Dz.U. z 1945 r. nr 27, poz. 168), określający ostatecznie jego granice i wchodzący w życie dniem 18 sierpnia. Zgodnie z dekretem, nowe województwo składało się z 13 powiatów byłego województwa lwowskiego: brzozowskiego, jarosławskiego, kolbuszowskiego, krośnieńskiego, lubaczowskiego, leskiego, łańcuckiego, niżańskiego, przemyskiego, przeworskiego, sanockiego, rzeszowskiego i tarnobrzeskiego, oraz 4 powiatów przed wojną i tuż po wojnie wchodzących w skład województwa krakowskiego: dębickiego, jasielskiego, gorlickiego i mieleckiego. Kilka dni wcześniej[a] do województwa lubelskiego przyłączono północne skrawki powiatu rawskiego (gminy Lubycza Królewska, Uhnów i Tarnoszyn) i zachodnie powiatu sokalskiego (gminy Krystynopol, Chorobrów, Waręż i Bełz) z byłego województwa lwowskiego[2][3].

Ostateczny kształt, obowiązujący do reformy administracyjnej w 1975 roku, województwo rzeszowskie przyjęło 15 lutego 1951 r., gdy na mocy polsko-radzieckiej umowy do Polski przyłączono część Bieszczadów z Ustrzykami Dolnymi[4].

Ludność

edytuj
Data Liczba mieszkańców
ogółem miejska (%) wiejska (%)
14 II 1946 (spis sumaryczny)[5] 1 535 400 235 403 (15,33%) 1 299 997 (84,67%)
3 XII 1950 (spis powszechny)[6] 1 367 472 234 426 (17,14%) 1 133 046 (82,86%)
31 XII 1956[7] 1565 tys. 341 tys. (21,8%) 1224 tys. (78,2%)
1959[8] 1617,8 tys. b.d. (23%[9]) b.d. (77%[9])
6 XII 1960 (spis powszechny)[10] 1 586 157 387 035 (24,4%) 1 199 122 (75,6%)
31 XII 1963[11] 1665 tys. 415 tys. (24,9%) 1250 tys. (75,1%)
31 XII 1965[12] 1692,8 tys. b.d. b.d.
1967[13] 1719,6 tys. b.d. b.d.
31 XII 1968[14] 1747 tys. 459 tys. (26,3%) 1288 tys. (73,7%)
8 XII 1970 (spis powszechny)[15] 1 757 460 484 044 (27,54%) 1 273 416 (72,46%)
31 XII 1971[16] 1773,1 tys. 494,8 tys. (27,9%) 1278,3 tys. (72,1%)
31 XII 1972[17] 1792,1 tys. 511 tys. (28,5%) 1281,1 tys. (71,5%)
31 XII 1973[18] 1802 tys. 535 tys. (29,7%) 1267 tys. (70,3%)
31 XII 1974[19] 1821 tys. 548 tys. (30,1%) 1273 tys. (69,7%)

Podział administracyjny

edytuj
Powiat Powierzchnia

(km²)[20]

Liczba ludności

14 II 1946[21]

ogółem na km²
brzozowski 684 75 988 111
dębicki 1141 113 323 99
gorlicki 1079 96 585 90
jarosławski 1397 132 938 95
jasielski 1055 104 104 99
kolbuszowski 873 65 670 75
krośnieński 934 102 064 109
leski 1622 39 354 24
lubaczowski 1258 54 189 43
łańcucki 889 100 238 113
mielecki 901 75 604 84
niżański 973 65 701 68
przemyski 1479 89 842 61
przeworski 415 66 103 159
rzeszowski 1270 193 833 153
sanocki 1282 87 997 69
tarnobrzeski 949 71 867 76

Źródło:[22]

Powiat Powierzchnia

(km²)

Liczba ludności

31 XII 1972

Miasta Gminy Siedziba
ogółem (tys.) na km² ogółem w tym posiadające wspólną radę narodową z gminami
bieszczadzki 2909 70,1 25 2 0 14 Lesko
brzozowski 700 72,7 106 2 1 8 Brzozów
dębicki 594 80,3 135 2 1 5 Dębica
gorlicki 1071 98,5 92 2 0 12 Gorlice
jarosławski 1291 115,1 89 3 1 11 Jarosław
jasielski 1023 120,4 118 1 4 12 Jasło
kolbuszowski 890 65,1 73 2 1 7 Kolbuszowa
krośnieński 1169 137 117 5 4 10 Krosno
leżajski 662 59,9 90 2 0 8 Leżajsk
lubaczowski 1302 53,3 41 2 1 7 Lubaczów
łańcucki 452 64,9 144 1 0 8 Łańcut
mielecki 881 104,6 119 2 1 8 Mielec
niżański 949 69,5 73 3 2 8 Nisko
przemyski 1225 70,9 58 0 0 10 Przemyśl
Przemyśl (miejski) 33 54,8 1680 1 nd. nd.
przeworski 420 61,9 147 2 1 6 Przeworsk
ropczycki 549 59,5 108 2 0 5 Ropczyce
rzeszowski 906 124,9 138 3 3 12 Rzeszów
Rzeszów (miejski) 40 86,2 2138 1 nd. nd.
Sanok (miejski) 71 29,5 415 1 nd. nd. Sanok
Stalowa Wola (miejski) 53 32,3 611 1 nd. nd. Stalowa Wola
strzyżowski 495 57,9 117 1 0 5 Strzyżów
tarnobrzeski 879 102,8 117 4 1 8 Tarnobrzeg

Zobacz też

edytuj
  1. W powojennej Polsce znalazły się m.in. fragmenty powiatów rawskiego i sokalskiego z przedwojennego województwa lwowskiego. Zgodnie z rozporządzeniem z 9 sierpnia 1945 r. fragment powiatu rawskiego (gmina Tarnoszyn) został włączony do województwa lubelskiego. Brak jest natomiast źródeł stwierdzających kiedy do województwa lubelskiego zostały włączone inne fragmenty powiatu rawskiego i fragment powiatu sokalskiego (najprawdopodobniej włączenie powiatu sokalskiego nastąpiło tuż przed włączeniem gminy Tarnoszyn, gdyż w przeciwnym razie powiat sokalski byłby eksklawą ówczesnego polskiego fragmentu województwa lwowskiego)

Przypisy

edytuj
  1. Andrzej Plęs: Dlaczego Rzeszów został stolicą województwa. nowiny24.pl, 2014-08-16. [dostęp 2023-03-02].
  2. J. Feduszka: Zmiany przebiegu granicy, 2001. [dostęp 2016-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].
  3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lipca 1945 r. o przyłączeniu gminy wiejskiej Tarnoszyn do powiatu tomaszewskiego w województwie lubelskim (Dz.U. z 1945 r. nr 26, poz. 160)
  4. Szymon Jakubowski: Przez rok Rzeszów był stolicą województwa... lwowskiego. podkarpackahistoria.pl, 2020-07-01. [dostęp 2021-04-11].
  5. Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1947, s. 21 (s. 37 dokumentu PDF).
  6. Narodowy Spis Powszechny z dnia 3 grudnia 1950 r. Struktura zawodowa i demograficzna ludności. Indywidualne gospodarstwa rolne. Polska, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1954, s. 3 (s. 8 dokumentu PDF).
  7. Rocznik statystyczny 1957. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1957, s. 12 (strona 51 dokumentu PDF).
  8. A-Z Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 956.
  9. a b A-Z Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 824.
  10. Spis Powszechny z dnia 6 grudnia 1960 r. Wyniki ostateczne. Ludność, gospodarstwa domowe. Polska, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, grudzień 1965, s. 6 i 7 (strony 5 i 6 dokumentu PDF).
  11. Rocznik polityczny i gospodarczy 1964, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 32.
  12. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. t. 9, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 5.
  13. Mała encyklopedia powszechna PWN, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 825.
  14. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 13 (suplement), 1970, s. 361.
  15. Narodowy Spis Powszechny 8 XII 1970. Struktura demograficzna i zawodowa ludności, gospodarstwa domowe. Polska. Wyniki ostateczne, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, grudzień 1972, s. 4-6 (strony 60-62 dokumentu PDF).
  16. Rocznik statystyczny 1972, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1972, s. 76.
  17. Rocznik polityczny i gospodarczy 1973, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 37.
  18. Rocznik polityczny i gospodarczy 1974, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1975, s. 85.
  19. Encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 577.
  20. Rocznik Statystyczny 1947, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1947, s. 18 (s. 35 dokumentu PDF).
  21. Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1947, s. 21-22 (s. 37-38 dokumentu PDF).
  22. Polska. Zarys encyklopedyczny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 761.

Linki zewnętrzne

edytuj