Ciąża

proces u ssaków prowadzący do porodu

Ciąża, brzemienność – proces fizjologiczny u większości samic ssaków, trwający od zapłodnienia[1] bądź implantacji[2] do porodu[1].

Ciężarna owca
Ciężarna lwica
Ciężarna klacz

Występuje u samic ssaków łożyskowych oraz torbaczy. Trwa od zapłodnienia komórki jajowej do porodu. Obejmuje całokształt zmian zachodzących w tym okresie w organizmie zapłodnionej samicy. Niektórzy naukowcy okres ciąży liczą od momentu zagnieżdżenia zarodka w ściance macicy[3][4].

Zapłodnienie komórki jajowej następuje w górnym odcinku jajowodu, rzadziej w jajniku (ryjówkowate) lub w dolnym odcinku jajowodu (lis pospolity)[5]. Zaraz po zapłodnieniu następują pierwsze podziały komórek.

W organizmie matki zachodzą zmiany w funkcjonowaniu gruczołów wydzielania wewnętrznego i narządów płciowych, powiększają się sutki. U większości gatunków ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte ciążowe i powstrzymuje rozpoczęcie nowego cyklu płciowego. Ustaje menstruacja. Wyjątek stanowią zając, kot i królik (wyjątkowo inne ssaki), u których w czasie ciąży może wystąpić owulacja.

U nielicznych gatunków (sarna europejska i syberyjska, łasicowate i płetwonogie) po zapłodnieniu następuje zahamowanie rozwoju zarodków w stadium blastocysty trwające od kilku tygodni do kilku miesięcy (ciąża przedłużona).

W prawidłowym przebiegu ciąży zarodek w stadium moruli przedostaje się do macicy i (po 1–2 tygodniach od zapłodnienia) zagnieżdża się w jej błonie śluzowej, dzięki czemu z ciała matki mogą do niego docierać substancje odżywcze. Tam następuje dalszy rozwój zarodka. W stadium gastruli powstają listki zarodkowe. Zarodek wraz z rozwijającymi się błonami płodowymi tworzy jajo płodowe połączone ze ścianą macicy łożyskiem. U większości torbaczy nie wytwarza się łożysko właściwe. Hormony wydzielane przez ciałko żółte oraz hormony łożyska powodują powiększanie się macicy. W miarę rozwoju embrionu funkcję kontaktu z błonami płodowymi przejmuje pępowina.

Zarodek, u którego można już rozpoznać cechy morfologiczne danego gatunku nazywany jest płodem, a okres ciąży rozpoczynający się od tego etapu rozwoju zarodka – okresem płodowym.

Długość ciąży jest uzależniona od wielkości danego gatunku oraz stopnia rozwoju płodu w czasie porodu. Najkrócej trwa u jamrajowatych (12 dni) i drobnych gryzoni (20–30 dni). Najdłuższą ciążę (ok. 22 miesięcy) przechodzą samice słoniowatych.

Na odchylenia w czasie trwania ciąży mogą mieć wpływ indywidualne cechy osobnicze oraz warunki otoczenia, np. odżywianie. Odchylenia te u poszczególnych osobników danego gatunku sięgają kilku procent[5].

Ciąża pojedyncza występuje wówczas, gdy w organizmie matki rozwija się jeden płód. Taka ciąża jest typowa dla nietoperzy, płetwonogich, większości kopytnych oraz wyższych naczelnych. Przy większej liczbie płodów ciąża nazywana jest mnogą lub wielopłodową. Miot może liczyć kilka do kilkunastu, a w przypadku tenreka zwyczajnego do 32 młodych.

W niekorzystnych warunkach płody znajdujące się w macicy mogą ulegać resorpcji.

W końcowym etapie ciąży w gruczołach mlecznych pojawia się siara, zanika ciałko żółte, a w wyniku uwolnienia oksytocyny następują skurcze macicy i poród – płód jest wydalany poza organizm matki.

Ciąża u człowieka

edytuj
Osobny artykuł: Ciąża człowieka.

Przebieg ciąży

edytuj

W prawidłowym przebiegu ciąży zapłodniona komórka jajowa zagnieżdża się w ścianie macicy, przechodzi okres zarodkowy, okres płodowy, a następnie jest wydalana poza organizm matki.

W ciąży ustaje menstruacja, a u większości gatunków ciałko żółte ciążowe powstrzymuje rozpoczęcie nowego cyklu płciowego. Macica wielokrotnie powiększa swoje rozmiary, powstaje łożysko, zachodzą zmiany w funkcjonowaniu gruczołów wydzielania wewnętrznego, narządów płciowych, powiększają się sutki. W końcowym etapie pojawia się siara, a w wyniku uwolnienia oksytocyny następuje poród.

Długość ciąży

edytuj
Długość ciąży u przykładowych gatunków
Gatunek Średni czas (lub zakres) w dniach
suwak mongolski 20
mysz domowa 19–20[6]
szczur 21–23[6]
kot domowy 55–65[6]
pies domowy 58–63[6]
lew 108
świnia domowa 104–120[6]
owca domowa 144–152[6]
bydło domowe 277–290[6]
koń 302–308[6]
wieloryb grenlandzki 360–480
żyrafa 460
słoń indyjski 614–688

Długość ciąży jest uzależniona od wielkości danego gatunku oraz stopnia rozwoju płodu w czasie porodu. Najkrócej trwa u jamrajowatych (12 dni) i drobnych gryzoni (20–30 dni). U kobiet ciąża trwa przeciętnie 280 dni i dzielona jest na trzy trymestry. Najdłuższą ciążę (ok. 22 miesięcy) przechodzą samice słoniowatych. Odchylenia w długości ciąży u poszczególnych osobników danego gatunku sięgają kilku procent.

Przedwczesne zakończenie ciąży polegające na wydaleniu przez organizm matki obumarłego zarodka lub płodu określane jest jako poronienie, a jego celowe usunięcie to aborcja.

Ciąża pojedyncza i mnoga

edytuj

Ciąża pojedyncza występuje wówczas, gdy w organizmie matki rozwija się jeden płód. Taka ciąża jest typowa dla nietoperzy, płetwonogich, większości kopytnych oraz wyższych naczelnych. Przy większej liczbie płodów ciąża nazywana jest mnogą lub wielopłodową.

Ciąża u różnych gatunków

edytuj

Ze względu na podobny przebieg okresu zarodkowego i płodowego termin ciąża jest stosowany w odniesieniu do ryb żyworodnych (m.in. piękniczkowate, większość chrzęstnoszkieletowych). Natomiast w przypadku zwierząt jajożyworodnych (np. dafnia) wczesny rozwój potomstwa również zachodzi wewnątrz ciała matki lub w zagłębieniu między ciałem a szkieletem zewnętrznym (komorze lęgowej, kładce jajowej), jednak poza tym nie różni się od rozwoju jaj złożonych poza ciałem matki. Potomstwo wykorzystuje zasoby żółtka i nie dochodzi do karmienia płodu przez łożysko. Stan ten bywa nazywany ciążą jedynie wyjątkowo i ma to charakter nieformalny[7].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b ciąża, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2012-05-29].
  2. Teresa Pajszczyk-Kieszkiewicz: Władysław Z. Traczyk, Andrzej Trzebski: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. s. 960. ISBN 978-83-200-3664-0.
  3. Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.
  4. Seksuologia biologiczna pod red. Kazimierza Imielińskiego, Warszawa 1980
  5. a b K. Kowalski, 1971
  6. a b c d e f g h Tadeusz Krzymowski, Jadwiga Przała: Fizjologia zwierząt: podręcznik dla studentów wydziałów medycyny weterynaryjnej, wydziałów biologii i hodowli zwierząt akademii rolniczych i uniwersytetów: praca zbiorowa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2005, s. 665. ISBN 83-09-01792-8.
  7. Andrzej Mikulski. The presence of fish induces the quick release of offspring by Daphnia. „Hydrobiologia”. 1-3 (442), s. 195-198, styczeń 2001. Springer. DOI: 10.1023/A:1017542324597. ISSN 0018-8158. (ang.). 

Bibliografia

edytuj
  • Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1971.
  • Rozród ssaków, Rozwój ssaków. W: Mały słownik zoologiczny. Ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
  • Biologia. Multimedialna encyklopedia PWN Edycja 2.0. Wrocław: Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-61492-24-5.
  • Knut Schmidt-Nielsen: Fizjologia zwierząt. Adaptacja do środowiska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15349-6.
  • Słownik języka polskiego. red. nauk. Mieczysław Szymczak. T. I: A-K Wyd. 7 zm. i popr. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10903-3.