Torbacze
Torbacze[13], workowce (Marsupialia) – infragromada lądowych ssaków z [[[gromada (biologia)|[podgormady]] żyworodnych (Theria), do których zalicza się około 330 gatunków o różnorodnym wyglądzie i trybie życia, a także różnych preferencjach pokarmowych, zarówno drapieżnych, jak owadożernych, roślinożernych i wszystkożernych. Torbacze są drugą, obok łożyskowców (Placentalia), linią ewolucyjną ssaków (Mammalia). W zapisie kopalnym obecne są od okresu kredy, największe kopalne gatunki osiągały rozmiary nosorożca[14] . Obecnie z niektórych gatunków pozyskuje się futra i mięso.
Marsupialia[1] | |||||
Goldfuss, 1820[2] | |||||
Okres istnienia: 125 mln lat temu–dziś | |||||
![]() Mrówkożer workowaty | |||||
Systematyka | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Typ | |||||
Podtyp | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Infragromada |
torbacze | ||||
| |||||
Nadrzędy | |||||
|
Współcześnie żyjące torbacze występują głównie w krainie australijskiej (ponad 200 gatunków), w mniejszym stopniu w Ameryce Południowej i Środkowej oraz jeden gatunek (dydelf czarnouchy) w Ameryce Północnej. Zostały introdukowane do Nowej Zelandii, na Hawaje i Wyspy Brytyjskie. Zajmują zarówno tereny suche i pustynne, jak również tropikalne lasy deszczowe, a nawet tereny zurbanizowane. Prowadzą głównie naziemny lub nadrzewny tryb życia, rzadziej podziemny lub ziemnowodny (japok). Większość jest aktywna w nocy. Poza okresem rozrodu żyją zwykle pojedynczo, z wyjątkiem stadnych kangurów i walabii.
Ewolucja i systematyka
edytujNajstarszym poznanym gatunkiem torbaczy jest wymarły †Sinodelphys szalayi, którego szczątki odkryto w 2003 w Chinach. Żył 125 mln lat temu. Kopalne torbacze są znane głównie z Ameryki Północnej i Południowej z okresu górnej kredy. Były szeroko rozprzestrzenione, ich ślady znaleziono na niemal wszystkich kontynentach. Największy rozkwit osiągnęły w Australii, dokąd dotarły z Ameryki Południowej przez Antarktydę 100–65 mln lat temu. Prawdopodobnie zostały wyparte przez ssaki łożyskowe, a ich zasięg ograniczył się do dzisiejszego obszaru występowania z powodu utrudnionego dostępu łożyskowców do Australii i Ameryki Południowej.
W tradycyjnej klasyfikacji torbacze miały rangę rzędu, w którym wyróżniano 19 rodzin.
Według najnowszej systematyki wśród torbaczy wyróżnia się jeden nadrząd wraz z następującymi rzędami[15]:
- Australidelphia F.S. Szalay, 1982 – australotorbowe
- Dasyuromorphia Gill, 1872 – niełazokształtne
- Diprotodontia R. Owen, 1877 – dwuprzodozębowce
- Microbiotheria F. Ameghino, 1889 – torbikowce
- Notoryctemorphia Kirsch, 1977 – kretoworokształtne
- Peramelemorphia Kirsch, 1968 – jamrajokształtne
- incertae sedis
- Didelphimorphia Gill, 1872 – dydelfokształtne
- Paucituberculata F. Ameghino, 1894 – skąpoguzkowce
Taksony wymarłe o niepewnej pozycji systematycznej[16]:
Rzędy:
- Yalkaparidontia M. Archer, Hand & Godthelp, 1988
Rodziny:
- Groeberiidae B. Patterson, 1952
- Numbigilgidae Beck, M. Archer, Godthelp, Mackness, Hand & Muirhead, 2008
- Yingabalanaridae M. Archer, Every, Godthelp, Hand & Scally, 1990
Charakterystyka
edytujTorbacze osiągają masę ciała od 4 g (ryjowniczka długoogonowa) do 90 kg (kangur olbrzymi). Kształt ciała jest zróżnicowany – jedne są podobne do szczura z wydłużonym pyskiem i dłuższymi tylnymi kończynami (np. monodelf południowy, zbójnik), inne typowo czworonożne, sprawnie biegające, podobne do wilka (wilkowór tasmański, diabeł tasmański), jeszcze inne – dwunożne, skaczące na tylnych nogach (kangury). Gatunki nadrzewne posiadają chwytne ogony lub fałdy skórne umożliwiające lot ślizgowy. Tylne kończyny wielu gatunków torbaczy są wyraźnie dłuższe od przednich, stanowią główny narząd ruchu. Palce, poza pierwszym palcem stopy większości gatunków, są zakończone pazurami. W skórze występują gruczoły łojowe i potowe.
Biologia rozwoju
edytujPodstawową cechą odróżniającą torbacze od ssaków łożyskowych jest sposób rozrodu i rozwoju zarodka. Układ rozrodczy samic składa się z dwóch jajowodów i dwóch macic połączonych z dwiema pochwami uchodzącymi do steku[17]. U samców większości gatunków występuje rozwidlone prącie. U pierwotnych torbaczy prawdopodobnie występowało funkcjonalne łożysko żółtkowe[18][19] jednak jego rola uległa redukcji i dziś zachowało swą funkcję tylko u nielicznych torbaczy, takich jak jamraje. Nie występuje typowe dla ssaków wyższych właściwe łożysko omoczniowe, samice po krótkotrwałej ciąży (od kilkunastu do kilkudziesięciu dni) rodzą młode w bardzo wczesnym stadium rozwoju. Dalszy rozwój przebiega u większości gatunków w fałdzie skóry, tzw. torbie lęgowej (marsupium) samicy, do której młode przedostają się o własnych siłach. W torbie przytwierdzają się do sutków matki i rozpoczynają pobieranie pokarmu. Młode pozostaje w torbie matki przez kilka tygodni, a nawet miesięcy. Najlepiej wykształconą torbę stwierdzono u kangurowatych i wombatowatych.
Przypisy
edytuj- ↑ Marsupialia, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ G.A. Goldfuss: Handbuch der Zoologie. Cz. 2. Nürnburg: Johann Leonhard Schrag, 1820, s. 443. (niem.).
- ↑ L.F. Froriep: C. Dumeril’s, Doctors und Professors an der medicinischen Schule zu Paris, Analytische Zoologie, aus dem französischen, mit zusätzen. Weimar: Im Verlage des Landes-Industrie-Comptoirs, 1806, s. 16. (niem.).
- ↑ F. Tiedemann: Zoologie. Zu seinen Vorlesungen entworfen. Cz. 1: Allgemeine Zoologie, Mensch und Säugthiere. Landshut: In der Weberscheu Buchhandjuug, 1808, s. 422. (niem.).
- ↑ J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 75. (łac.).
- ↑ a b c C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 54. (fr.).
- ↑ G. Cuvier: Le règne animal distribué d’après son organisation, pour servir de base a l’histoire naturelle des animaux et d’introduction a l’anatomie comparée. T. 1. Paris: Chez Déterville, s. 169. (fr.).
- ↑ F.W. Hemprich: Grundriß der Naturgeschichte für höhere Lehranstalten. Berlin: A. Rücker, 1820, s. 32. (niem.).
- ↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 308, 1821. (ang.).
- ↑ J.E. Gray: Synopsis of the species of the class Mammalia. W: E. Griffith: The animal kingdom arranged in conformity with its organization, by the baron Cuvier, member of the institute of France, &c. &c. &c. additional descriptions all the species hitherto named, and of many not before noticed. Cz. 5. London: Geo. B. Whittaker, 1827, s. 53, 185. (ang.).
- ↑ G.T. Burnett. Illustrations of the Quadrupeda, or Quadrupeds, being the arrangement of the true four-footed Beasts indicated in outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 28, s. 351, 1829. (ang.).
- ↑ J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 24. (niem.).
- ↑ Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska-Jurgiel, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 1–18. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ Kowalski 1971 ↓.
- ↑ C.J. Burgin, J.S. Zijlstra, M.A. Becker, H. Handika, J.M. Alston, J. Widness, S. Liphardt, D.G. Huckaby & N.S. Upham: The ASM Mammal Diversity Database. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 2.2) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2025-06-15]. (ang.).
- ↑ J.S. Zijlstra , Marsupialia Goldfuss, 1820, Hesperomys project (Version 25.3.0), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2025-06-15] (ang.).
- ↑ Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-13544-7.
- ↑ Claudia Freyer , Ulrich Zeller , Marilyn B. Renfree , Ultrastructure of the placenta of the tammar wallaby: Comparison with the grey short-tailed opossum, „Journal of Anatomy”, 201, 2002, s. 101–119 (ang.).
- ↑ Claudia Freyer , Ulrich Zeller , Marilyn B. Renfree , The marsupial placenta: A phylogenetic analysis, „Journal of Experimental Zoology Part A: Comparative Experimental Biology”, 1, 299, 2003, s. 59–77 (ang.).
Bibliografia
edytuj- Kazimierz Kowalski: Ssaki. Zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Matthew Wund, Phil Myers: Metatheria. Animal Diversity Web, 2006. [dostęp 2008-04-05]. (ang.).
- Mały słownik zoologiczny: Ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: PWN, 2005, s. 68–80. ISBN 83-01-14344-4.