Torbacze
Torbacze[2], workowce (Marsupialia) – lądowe ssaki niższe, do których zalicza się około 330 gatunków o różnorodnym wyglądzie i trybie życia, a także różnych preferencjach pokarmowych, zarówno drapieżnych jak owadożernych, roślinożernych i wszystkożernych. Torbacze są drugą, obok ssaków łożyskowych (Placentalia), linią ewolucyjną ssaków (Mammalia). Anatomicznie różnią się od łożyskowców przede wszystkim występującą u większości gatunków torbą lęgową. Najmniejsze torbacze mają rozmiary małej myszy, największe kopalne gatunki osiągały rozmiary nosorożca[3], największe współcześnie żyjące przewyższają w pozycji wyprostowanej wzrost człowieka. Torbacze są znane w zapisie kopalnym z okresu kredy.
| ||
| Marsupialia[1] | ||
| Illiger, 1811 | ||
| Okres istnienia: 125–dziś mln lat temu | ||
 mrówkożer workowaty | ||
| Systematyka | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | zwierzęta | |
| Typ | strunowce | |
| Podtyp | kręgowce | |
| Gromada | ssaki | |
| Podgromada | żyworodne | |
| Infragromada | ssaki niższe | |
| Nadrząd | torbacze | |
WystępowanieEdytuj
Współcześnie żyjące torbacze występują głównie w krainie australijskiej (ponad 200 gatunków), w mniejszym stopniu w Ameryce Południowej i Środkowej oraz jeden gatunek (dydelf północny) w Ameryce Północnej. Zostały introdukowane do Nowej Zelandii, na Hawaje i Wyspy Brytyjskie. Zajmują różne siedliska – od terenów suchych, pustynnych po tropikalne lasy deszczowe, a nawet tereny zurbanizowane.
BudowaEdytuj
Torbacze osiągają masę ciała od 4 g (ryjowniczka długoogonowa) do 90 kg (kangur olbrzymi). Kształt ciała jest zróżnicowany. Jedne są podobne do szczura z wydłużonym pyskiem i dłuższymi tylnymi kończynami (monodelf południowy, zbójnik), inne typowo czworonożne, sprawnie biegające, podobne do wilka (wilk workowaty, diabeł tasmański), jeszcze inne – dwunożne, skaczące na tylnych nogach (kangury). Gatunki nadrzewne posiadają chwytne ogony lub fałdy skórne umożliwiające lot ślizgowy. Tylne kończyny wielu gatunków torbaczy są wyraźnie dłuższe od przednich, stanowią główny narząd ruchu. Palce, poza pierwszym palcem stopy większości gatunków, są zakończone pazurami. W skórze występują gruczoły łojowe i potowe.
RozródEdytuj
Podstawową cechą odróżniającą torbacze od ssaków łożyskowych jest sposób rozrodu i rozwoju zarodka. Układ rozrodczy samic składa się z dwóch jajowodów i dwóch macic połączonych z dwiema pochwami uchodzącymi do steku (Didelphia)[4]. U samców większości gatunków występuje rozwidlone prącie. U pierwotnych torbaczy prawdopodobnie występowało funkcjonalne łożysko żółtkowe[5][6] jednak jego rola uległa redukcji i dziś zachowało swą funkcję tylko u nielicznych torbaczy, takich jak jamraje. Nie występuje typowe dla ssaków wyższych właściwe łożysko omoczniowe, samice po krótkotrwałej ciąży (od kilkunastu do kilkudziesięciu dni) rodzą młode w bardzo wczesnym stadium rozwoju. Dalszy rozwój przebiega u większości gatunków w fałdzie skóry, tzw. torbie lęgowej (marsupium) samicy, do której młode przedostają się o własnych siłach. W torbie przytwierdzają się do sutków matki i rozpoczynają pobieranie pokarmu. Młode pozostaje w torbie matki przez kilka tygodni, a nawet miesięcy. Tylko nieliczne gatunki nie mają torby lęgowej, a ich młode trzymają się mocno brodawek mlecznych lub sierści matki[7]. Najlepiej wykształconą torbę stwierdzono u kangurowatych i wombatowatych.
Tryb życiaEdytuj
Prowadzą głównie naziemny lub nadrzewny tryb życia, rzadziej podziemny lub ziemnowodny (japok). Większość jest aktywna w nocy. Poza okresem rozrodu żyją zwykle pojedynczo, z wyjątkiem stadnych kangurów i walabii.
EwolucjaEdytuj
Najstarszym poznanym gatunkiem torbaczy jest wymarły †Sinodelphys szalayi, którego szczątki odkryto w 2003 w Chinach. Żył 125 mln lat temu. Kopalne torbacze są znane głównie z Ameryki Północnej i Południowej z okresu górnej kredy. Były szeroko rozprzestrzenione, ich ślady znaleziono na niemal wszystkich kontynentach. Największy rozkwit osiągnęły w Australii dokąd dotarły z Ameryki Południowej przez Antarktydę 100–65 mln lat temu. Prawdopodobnie zostały wyparte przez ssaki łożyskowe, a ich zasięg ograniczył się do dzisiejszego obszaru występowania z powodu utrudnionego dostępu łożyskowców do Australii i Ameryki Południowej.
SystematykaEdytuj
W tradycyjnej klasyfikacji torbacze miały rangę rzędu, w którym wyróżniano 19 rodzin.
Według najnowszych trendów wśród torbaczy wyróżnia się rzędy[2]:
- dydelfokształtne (Didelphimorphia)
- skąpoguzkowce (Paucituberculata)
- torbikowce (Microbiotheria)
- kretoworokształtne (Notoryctemorphia)
- niełazokształtne (Dasyuromorphia)
- jamrajokształtne (Peramelemorphia)
- dwuprzodozębowce (Diprotodontia)
Znaczenie gospodarczeEdytuj
Z wielu gatunków torbaczy pozyskuje się futra i mięso.
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Marsupialia, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska-Jurgiel, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 1–18. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ Kowalski 1971 ↓.
- ↑ Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-13544-7.
- ↑ Claudia Freyer, Ulrich Zeller, Marilyn B. Renfree, Ultrastructure of the placenta of the tammar wallaby, ''Macropus eugenii'': comparison with the grey short-tailed opossum, ''Monodelphis domestica'', „J. Anat”, 201, 2002, s. 101–119 (ang.).
- ↑ Claudia Freyer, Ulrich Zeller, Marilyn B. Renfree, The marsupial placenta: A phylogenetic analysis, Journal of Experimental Zoology Part A: Comparative Experimental Biology, wyd. Volume 299A Issue 1, s. 59–77 (ang.).
- ↑ Encyklopedia zwierząt od A do Z. ISBN 83-908277-3-5.
BibliografiaEdytuj
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: PWN, 2005, s. 68–80. ISBN 83-01-14344-4.
- Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Wund, M. and P. Myers: Metatheria (ang.). Animal Diversity Web, 2006. [dostęp 5 kwietnia 2008].