Wikipedia

Gazela

(Przekierowano z Gazella)
Ten artykuł dotyczy antylopy. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Gazela[12] (Gazella) – rodzaj ssaków z podrodziny antylop (Antilopinae) w obrębie rodziny wołowatych (Bovidae).

Gazela
Gazella
de Blainville, 1816[1]
Ilustracja
Przedstawiciel rodzaju – gazela indyjska (G. bennettii)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

parzystokopytne

Podrząd

przeżuwacze

Infrarząd

Pecora

Rodzina

wołowate

Podrodzina

antylopy

Plemię

Antilopini

Rodzaj

gazela

Typ nomenklatoryczny

Capra dorcas Linnaeus, 1758

Synonimy
Gatunki

28 gatunków (w tym 19 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Zasięg występowania

edytuj

Gazele zamieszkują północne i wschodnie tereny Afryki, zachodnią i środkową Azję na wschód po Mongolię i Chiny oraz część Półwyspu Indyjskiego[13][14][15]. Zamieszkują przeważnie tereny bezleśne, stepy oraz pustynie. Żyją na wysokości do 6000 m n.p.m. Żyją w stadach, w zależności od gatunku liczących od kilku do kilkuset osobników. Przeważnie jednak stada liczą 5–10 sztuk. Największe wspólnoty międzygatunkowe obserwuje się jesienią, gdy małe stada łączą się ze sobą w celu odnalezienia nowych żerowisk.

Charakterystyka

edytuj

Budowa

edytuj

Są antylopami średniej wielkości. Długość ciała 90–126 cm, długość ogona 8–23 cm, wysokość w kłębie 50–80 cm; długość rogów samic 6–38 cm, samców 15–43 cm; masa ciała 14–40 kg (samce są większe i cięższe od samic)[14][16]. Mają różnorodne ubarwienie boków i grzbietu, od brązowego, poprzez popielate i szare do białego. U wielu gatunków wzdłuż boków występują dwa pasy: ciemny i biały, tuż nad biało ubarwionym brzuchem. Rogi występują zarówno u samic, jak i u samców. Rogi samic są mniejsze i cieńsze. Rogi mają około 35 cm długości od nasady do czubka zaopatrzone są w zachodzące na siebie pierścieniowate zgrubienia. Kształt rogów przypomina lirę, ale może się zmieniać u różnych gatunków.

Ciąża i poród

edytuj

Samice rodzą przeważnie jedno, czasem dwa młode późną wiosną, od kwietnia do czerwca. Ciąża trwa około 6 miesięcy. Tydzień po urodzeniu młode są na tyle sprawne, że mogą biegać tak szybko jak osobnik dorosły.

Systematyka

edytuj

Rodzaj zdefiniował w 1816 roku francuski zoolog i anatom Henri Marie Ducrotay de Blainville w artykule poświęconym kilku nowym gatunkom przeżuwaczy opublikowanym na łamach Bulletin des Scences par la Société Philomathique de Paris[1]. Blainville wymienił kilka gatunków – Antilope pygargus Pallas, 1767. Antilope euchore Forster, 1790 (= Antilope marsupialis E.A.W. Zimmermann, 1780), Capra dorcas Linnaeus, 1758, Antilope corinna Pallas, 1766 (= Capra dorcas Linnaeus, 1758), Antilope kevella Pallas, 1766 (= Capra dorcas Linnaeus, 1758), Antilope subgutturosa Güldenstädt, 1780, Antilope nasomaculata de Blainville, 1816, Antilope kob Erxleben, 1777 i Antilope koba Erxleben, 1777 (= Antilope buselaphus Pallas, 1766) – nie wskazując gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1837 roku irlandzki przyrodnik William Ogilby na typ nomenklatoryczny wyznaczył Capra dorcas Linnaeus, 1758[17].

Etymologia

edytuj
  • Gazella (Gacella): fr. gazelle, wł. gazella „gazela”, od arab. ‏غزال‎ ghazāl ‘dziki kozioł, gazela’[18].
  • Dorcas: gr. δορκας dorkas ‘gazela’[19]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Capra dorcas Linnaeus, 1758.
  • Leptoceros: gr. λεπτος leptos ‘delikatny, drobny’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’[20]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Antilope leptoceros F. Cuvier, 1842.
  • Tragops: gr. τραγος tragos ‘kozioł’; ωψ ōps, ωπος ōpos ‘wygląd, oblicze’[21]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Antilope bennettii Sykes, 1831.
  • Tragopsis: gr. τραγος tragos ‘kozioł’; ωψ ōps, ωπος ōpos ‘wygląd, oblicze’[21]. Gatunek typowy: Fitzinger wymienił dwa gatunki – Antilope bennettii Sykes, 1831 i Antilope hazenna I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843 (= Antilope bennettii Sykes, 1831) – z których typem nomenklatorycznym jest (późniejsze oznaczenie) Antilope bennettii Sykes, 1931.
  • Trachelocele: gr. τραχηλος trakhēlos ‘szyja’; κηλη kēlē ‘guz, obrzęk’[9]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Antilope subgutturosa Güldenstädt, 1780.
  • Rhinodorcas: gr. ῥις rhis, ῥινος rhinos ‘nos, pysk’[22]; δορκας dorkas ‘gazela’[23]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Gazella spekei Blyth, 1863.
  • Deprezia: Déprez, dawna nazwa kamieniołomu Ahl al Oughlam, Casablanca, Maroko[11]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Gazella (Deprezia) psolea Geraads & Amani, 1998.

Podział systematyczny

edytuj

Do rodzaju w zależności od ujęcia systematycznego należy 9 (G. arabica, G. bennettii, G. cuvieri, G. dorcas, G. gazella, G. leptoceros, G. marica, G. spekei i G. subgutturosa)[24][16] lub 24 (G. leptoceros, G. cuvieri, G. marica, G. subgutturosa, G. gracilicornis, G. yarkandensis, G. dorcas, G. pelzelnii, G. gazella, G. acaciae, G. cora, G. erlangeri, G. arabica, †G. bilkis, †G. saudiya, G. muscatensis, G. darehshourii, G. spekei, G. karamii, G. shikarii, G. fuscifrons, G. bennettii, G. christii i G. salinarum) gatunki[13][14]; tutaj klasyfikacja z występującymi w czasach współczesnych gatunkami za Mammals Diversity Database i All the Mammals of the World (2023)[24][16]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[12] Podgatunki[13][14][16] Rozmieszczenie geograficzne[13][14][16] Podstawowe wymiary[14][16][d] Status
IUCN[25]
 
 Gazella leptoceros (F. Cuvier, 1842) gazela piaskowa gatunek monotypowy nieregularny w regionach wydmowych Sahary aż po wschodni brzeg rzeki Nil, potwierdzone zapisy z Algierii, Tunezji, Libii i Egiptu DC: 100–110 cm
DO: 15–20 cm
MC: 14–18 kg 		 EN 
 
 Gazella cuvieri (Ogilby, 1841) gazela berberyjska gatunek monotypowy góry Atlas od północnej Sahary Zachoidniej do północnej Tunezji DC: 95–105 cm
DO: 15–20 cm
MC: 20–35 kg 		 VU 
 
 Gazella marica O. Thomas, 1907 gazela emiracka 2 podgatunki rozproszone populacje w południowo-wschodniej Turcji, Jordanii, Arabii Saudyjskiej (głównie na obszarach chronionych Mahazat as-Sayd i Uruk Bani Ma’arid), Bahrajnie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Omanie, południowo-zachodnim Iraku, południowo-zachodnim Iranie; niepewny w Syrii, Kuwejcie, Katarze i Jemenie DC: około 97 cm
DO: około 14,8 cm
MC: około 20 kg 		 VU 
 
 Gazella subgutturosa (Güldenstädt, 1780) gazela czarnoogonowa 3 podgatunki południowo-wschodnia Turcja, Azerbejdżan, Syria, północny i wschodni Irak, Iran, południowy Afganistan i zachodni Pakistan przez Azję Środkową (Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan, marginalnie w Tadżykistanie i Kirgistanie) do Mongolii i północnej Chińskiej Republice Ludowej DC: 90–126 cm
DO: 10–23 cm
MC: 18–40 kg 		 VU 
 
 Gazella dorcas (Linnaeus, 1758) gazela pustynna 7 podgatunków Afryka Północna od Morza Śródziemnego do południowego Sahelu i od Oceanu Atlantyckiego do Morza Czerwonego, na północn do Lewantu (Izrael, Syria i Jordania), na wschód wzdłuż wybrzeży północnej Somalii; wymarły na Półwyspie Arabskim DC: 90–110 cm
DO: 15–22 cm
MC: 15–23 kg 		 VU 
 
 Gazella arabica (H. Lichtenstein, 1827) gazela arabska 8 podgatunków Izrael (południowa część Ha-Arawa), Półwysep Arabski przez Arabię Saudyjską (włąćznie z archipelagiem Dżaza’ir Farasan) do Jemenu, Omanu i Zjendoczonych Emiratów Arabskich, również wyspa Farrur (Iran); być może Jordania DC: 100–116 cm
DO: 9–16 cm
MC: 15–21 kg 		 VU 
 
 Gazella gazella (Pallas, 1766) gazela górska gatunek monotypowy północny i środkowy Izrael (Wzgórza Golan), południowo-środkowa Turcja (Hatay); nie wiadomo, czy jakakolwiek populacja przetrwała w Libanie, Jordanii i Syrii. DC: 101–115 cm
DO: 8–13 cm
MC: 17–30 kg 		 EN 
 
 Gazella spekei Blyth, 1863 gazela mała gatunek monotypowy Somalia na północ od rzeki Uebi Szebelie, z wyjątkiem pasa przybrzeżnego Morza Czerwonego, rozciągającego się do nizin wschodniej Etiopii DC: 95–105 cm
DO: 15–20 cm
MC: 15–25 kg 		 EN 
 
 Gazella bennettii (Sykes, 1831) gazela indyjska 5 podgatumków Iran (na wsch od Wielkiej Pustyni Słonej), południowo-zachodni Afganistan, Pakistan, większość zachodnich i środkowych Indii (ostoje na pustyni Thar) DC: 90–110 cm
DO: 10–22 cm
MC: 15–30 kg 		 LC 

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony.

Opisano również szereg gatunków wymarłych w czasach prehistorycznych:

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Nazwa odrzucona, publikacja Frischa Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, na mocy uprawnień ICZN[2].
  2. ↑ Nomen nudum.
  3. ↑ Młodszy homonim Tragops Wagler, 1830 (Sauropsida).
  4. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b H.M.D. de Blainville. Sur plusieurs espèces d animaux mammifères, de Tordre des ruminans. „Bulletin des Scences par la Société Philomathique de Paris”. Année 1816, s. 75, 1816. (fr.). 
  2. ↑ F. Hemming. Opinion 258. Rejection for nomenclatorial Purposes of the work by Frisch (J. L.) published in 1775 under the title Das Natur-system der Vierfüssigen Thiere. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 5, s. 55–72, 1954. (ang.). 
  3. ↑ J.L. Frisch: Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere. Glogau: Christian Friedrich Günther, 1775, s. tab. gen.. (niem.).
  4. ↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 56. (fr.).
  5. ↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangement of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 307, 1821. (ang.). 
  6. ↑ J.A. Wagner: Supplementband. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 4: Die Nager (zweiter Abschnitt), Bahnlücker, Einhufer, Dickhäuter und Wiederkäuer. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1844, s. 422. (niem.).
  7. ↑ B.H. Hodgson. On Various Genera of the Ruminants. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 16 (2), s. 695, 1847. (ang.). 
  8. ↑ L. Fitzinger. Die Gattungen der Familie der Antilopen (Antilopae), nach ihrer natürlichen Verwandtschaft. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 59, s. 157, 1869. Wien. (niem.). 
  9. ↑ a b J.R. Ellerman & T.C.S. Morrison-Scott: Checklist of Palaearctic and Indian mammals 1758 to 1946. London: Trustees of the British Museum (Natural History), 1951, s. 389. (ang.).
  10. ↑ H. von Boetticher. Gedanken über eine natürliche systematische Gruppierung der Gazellen (Gazellae). „Zeitschrift für Säugetierkunde”. 17, s. 89, 1953. (niem.). 
  11. ↑ a b c D. Geraads & F. Amani. Bovidae (Mammalia) du Pliocène final d'Ahl al Oughlam, Casablanca, Maroc. „Paläontologische Zeitschrift”. 72 (1–2), s. 200, 1998. DOI: 10.1007/BF02987826. (niem.). 
  12. ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 178. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  13. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 338–340. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  14. ↑ a b c d e f C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 637–648. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).
  15. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Gazella. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-04-30]. (ang.).
  16. ↑ a b c d e f Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 607–608. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  17. ↑ W. Ogilby. On the generic characters of Ruminants. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 4, s. 137, 1836. (ang.). 
  18. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 292.
  19. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 243.
  20. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 371.
  21. ↑ a b Palmer 1904 ↓, s. 685.
  22. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 221.
  23. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 84.
  24. ↑ a b N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-01]. (ang.).
  25. ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-26]. (ang.).
  26. ↑ A. Athanassiou. A new gazelle species (Artiodactyla, Bovidae) from the Late Pliocene of Greece. „Annales Géologiques des Pays Helléniques”. 39 (A), s. 299, 2002. (ang.). 
  27. ↑ E.T. Newton. On the occurrence of antelope remains in newer Pliocene beds in Britain, with the description of a new species, Gazella anglica. „The Quarterly journal of the Geological Society of London”. 40 (1–4), s. 284, 1884. (ang.). 
  28. ↑ Bate 1940 ↓, s. 429.
  29. ↑ J.R. Bourguignat: Histoire du Djebel-Thaya et des ossiments fossiles recueillis dans la grande caverne de la mosquée. Paris: 1870, s. 84. (fr.).
  30. ↑ A. Sonakia & S. Biswas. Fossil mammals including early man from the Quaternary deposits of the Narmada and Son Basins of Madhya Pradesh, India. „Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica”. New series. 53, s. 24, 2011. (ang.). 
  31. ↑ M.A.C. Hinton. Gazella daviesii, a new antelope from the Norwich Crag of Bramerton. „Proceedings of the Geologists’ Association”. 19 (6), s. 251, 1906. DOI: 10.1016/S0016-7878(06)80063-5. (ang.). 
  32. ↑ Bate 1940 ↓, s. 419.
  33. ↑ M. Schlosser. Die fossilen Säugetiere Chinas nebst einer Odontographie der rezenten Antilopen. „Abhandlungen der Mathematisch-Physikalischen Klasse der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften”. 22 (1), s. 129, 1903. (niem.). 
  34. ↑ D. Geraads. Bovidae et Giraffidae (Artiodactyla, Mammalia) du Pléistocène de Ternifine (Algérie). „Bulletin du Muséum national d’histoire naturelle”. 4e série, section C. 3 (1), s. 75, 1981. (fr.). 
  35. ↑ G. Bouvrain. Pliocene vertebrate locality of Çalta, Ankara, Turkey. 10. „Geodiversitas”. 20 (3), s. 468, 1998. (ang.). 
  36. ↑ Bate 1940 ↓, s. 425.
  37. ↑ C. Arambourg: Vertébrés villafranchiens d’Afrique du Nord (artiodactyles, carnivores, primates, reptiles, oiseaux). Paris: Fondation Singer-Polignac, 1979, s. 62. ISBN 978-29-00-92704-5. (fr.).
  38. ↑ C. Arambourg: Mission scientifique de l'Omo, 1932-1933. T. 1: Géologie - Anthropologie. Paris: P. Lechevalier, 1947, s. 387. (fr.).
  39. ↑ D.A. Hooijer. A fossil gazelle (Gazella schreuderae nov. spec.) from the Netherlands. „Zoologische Mededelingen”. 25, s. 56, 1945. (fr.). 
  40. ↑ Pomel 1895 ↓, s. 15.
  41. ↑ Pomel 1895 ↓, s. 18.
  42. ↑ C. Arambourg. Observation sur les gazelles fossiles du Pléistocène supérieur de l’Afrique du Nord. „Bulletin de la Société d’Histoire Naturelle de l’Afrique du Nord”. 48, s. 68, 1957. (fr.). 
  43. ↑ L.H. Wells & H.B.S. Cooke. Fossil Bovidae from the limeworks Quarry, Makap Ansgat, Potgietersrus. „Palaeontologia africana”. 3, s. 43, 1956. (ang.). 

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gazela&oldid=74586858”