Mydleńcowate
Mydleńcowate (Sapindaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu mydleńcowców (Sapindales). Należą tu 144 rodzaje liczące ok. 1900 gatunków, występujących na całym świecie, z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych[1]. Wyłączane do niedawna w odrębne rodziny rodzaje związane głównie z terenami pod wpływem klimatu umiarkowanego – klon Acer i dwuskrzydlak Dipteronia (rodzina klonowate Acearaceae) oraz kasztanowiec Aesculus, Billia, Handeliodendron (rodzina kasztanowcowate Hippocastanaceae) – są współcześnie (od czasu APG I) włączane w obręb mydleńcowców, czego trafność potwierdzają kolejne badania nad filogenezą całej grupy.
| ||
![]() Diploglottis cunninghamii | ||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | różowe | |
Rząd | mydleńcowce | |
Rodzina | mydleńcowate | |
Nazwa systematyczna | ||
Sapindaceae Juss. Gen. Pl.: 246. 4 Aug 1789 | ||
Mapa zasięgu | ||
![]() |

Szereg przedstawicieli rodziny ma duże znaczenie użytkowe jako drzewa owocowe. Największe znaczenie komercyjne ma jagodzian rambutan Nephelium lappaceum i liczi chińskie Litchi chinensis. Poza tym jadalnych owoców dostarczają Dimocarpus longan, Melicoccus bijugatus, Nephelium ramboutan-ake, Pappea capensis, Talisia esculenta, Talisia oliviformis i Zanha suaveolens. Z różnych gatunków klonów pozyskuje się syrop klonowy. Nasiona paulinii guarana Paullinia cupana i innych gatunków z tego rodzaju są bogate w kofeinę i używane są do wytwarzania pobudzającego napoju. Bogate w saponiny nasiona i owoce mydleńca Sapindus wykorzystywane były jako mydła. Wiele gatunków drzewiastych wykorzystywanych jest jako źródło drewna na opał i konstrukcyjnego. Liczne gatunki uprawiane są także jako rośliny ozdobne (np. z rodzajów: kasztanowiec Aesculus, klon Acer, dwuskrzydlak Dipteronia, Dodonaea, Filicium, roztrzeplin Koelreuteria)[2].
MorfologiaEdytuj
- Pokrój
- Rośliny bardzo zróżnicowane od drzew i krzewów, poprzez drewniejące i zielne pnącza po byliny[2][3].
- Liście
- Skrętoległe lub naprzeciwległe. Blaszka pojedyncza lub w różny sposób złożona – trójlistkowa, dłoniasto- lub pierzastozłożona. W przypadku liści złożonych listki bliższe nasady zwykle mniej lub bardziej zredukowane, czasem obejmujące łodygę, wyglądające jak przylistki, których poza tym brak z wyjątkiem gatunków pnących. Blaszka liści i listków całobrzega, karbowana, piłkowana lub ząbkowana. Użyłkowanie liści pojedynczych pierzaste lub dłoniaste[2].
- Kwiaty
- Zebrane są w wyrastające w kątach liści lub szczytowo różne kwiatostany: wiechy, grona, kłosy, pęczki, czasem pojedyncze. Kwiaty są obupłciowe lub funkcjonalnie jednopłciowe. Kwiaty są promieniste i pięciokrotne lub w różnym stopniu grzbieciste i wówczas czterokrotne. Działki kielicha występują w liczbie czterech lub pięciu i są wolne lub u nasady częściowo zrośnięte. Płatki korony są cztery do pięciu (rzadko zredukowane) i są wolne lub u nasady zrośnięte, najczęściej białe lub żółte. Często na płatkach wyrastają różnokształtne przydatki osłaniające kubeczkowate lub dyskowate miodniki otaczające okółek pręcików. Pręcików jest zwykle 5 do 8, radziej inna liczba od 3 do 30. Ich nitki u niektórych przedstawicieli zrastają się u dołu. Pylniki otwierają się podłużnym pęknięciem. Zalążnia jest górna i tworzona jest najczęściej przez trzy (czasem mniej lub więcej – do 8) zrośniętych owocolistków. Szyjka słupka rozgałęzia się dwa lub trzy razy lub znamię znajdujące się na jej szczycie jest podzielone na łatki[2].
- Owoce
- Najczęściej torebki, rzadziej niełupki, jagody i pestkowce. Nasiona nierzadko z osnówką[2].
SystematykaEdytuj
Mydleńcowate są spokrewnione z rutowatymi Rutaceae i obie te rodziny są razem lub osobno zestawiane w rzędach mydleńcowców Sapindales lub rutowców Rutales w zależności od tego czy są grupowane razem czy zestawiane w osobne rzędy. Najstarszą linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje obecnie monotypowy rodzaj z jednym gatunkiem – kasztankiem jarzębolistnym Xanthoceras sorbifolium. Wyłączane osobno kolejne linie rozwojowe w odrębne rodziny (klonowatych i kasztanowcowatych) zmieniają mydleńcowate w takson parafiletyczny[4]. Rodzina dzielona jest na 4 do 6 podrodzin w zależności od ujęcia systematycznego.
- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzina z rzędu mydleńcowców Sapindales w obrębie kladu różowych roślin okrytonasiennych[1].
mydleńcowce |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Podrodzina Xanthoceroideae Thorne & Reveal
- rodzaj: kasztanek Xanthoceras Bunge z jednym gatunkiem – kasztankiem jarzębolistnym X. sorbifolium
Podrodzina Hippocastanoideae Burnett
- Obejmuje dwie linie rozwojowe podnoszone w dawniejszych systemach do rangi odrębnych rodzin. Do jednej (dawniej rodzina klonowate Acearaceae Juss.) należą:
- rodzaj: Acer L. – klon
- rodzaj: Dipteronia Oliv. – dwuskrzydlak
- do drugiej należą trzy rodzaje wyłączane dawniej w rodzinę kasztanowcowate Hippocastanaceae DC:
- rodzaj: Aesculus L. – kasztanowiec
- rodzaj: Billia Peyr.
- rodzaj: Handeliodendron Render
Podrodzina Dodonaeoideae Burnett
- Obejmuje dwa plemiona liczące razem 22 rodzaje ze 140 gatunkami[1]:
- rodzaj: Arfeuillea Radlkofer
- rodzaj: Averrhoidium Baillon
- rodzaj: Diplokeleba N. E. Brown
- rodzaj: Diplopeltis Endlicher
- rodzaj: Distichostemon F. Mueller
- rodzaj: Dodonaea Miller
- rodzaj: Doratoxylon Bentham & J. D. Hooker
- rodzaj: Euchorium Ekman & Radlkofer
- rodzaj: Euphorianthus Radlkofer
- rodzaj: Eurycorymbus Handel-Mazzetti
- rodzaj: Exothea Macfad.
- rodzaj: Filicium Bentham & J. D. Hooker
- rodzaj: Ganophyllum Blume
- rodzaj: Harpullia Roxburgh
- rodzaj: Hippobromus Ecklon & Zeyher
- rodzaj: Hypelate P. Browne
- rodzaj: Llagunoa Ruiz & Pavón
- rodzaj: Loxodiscus J. D. Hooker
- rodzaj: Magonia A. St.-Hilaire
- rodzaj: Majidea Oliver
- rodzaj: Zanha Hiern
Podrodzina Sapindoideae Burnett
- 111 rodzajów z 1340 gatunkami[1]:
- rodzaj: Alatococccus Acevedo-Rodríguez
- rodzaj: Alectryon Gaertn.
- rodzaj: Allophylastrum Acevedo-Rodríguez
- rodzaj: Allophylus L.
- rodzaj: Allosanthus Radlk.
- rodzaj: Amesiodendron Hu
- rodzaj: Aporrhiza Radlk.
- rodzaj: Arfeuillea Pierre ex Radlk.
- rodzaj: Arytera Blume
- rodzaj: Atalaya Blume
- rodzaj: Athyana (Griseb.) Radlk.
- rodzaj: Balsas J. Jiméneez Ram & K. Vega
- rodzaj: Beguea Capuron
- rodzaj: Bizonula Pellegr.
- rodzaj: Blighia K. D. Koenig – bligia
- rodzaj: Blighiopsis Van der Veken
- rodzaj: Blomia Miranda
- rodzaj: Bridgesia Bertero ex Cambess.
- rodzaj: Camptolepis Radlk.
- rodzaj: Cardiospermum L.
- rodzaj: Castanospora F. Muell.
- rodzaj: Chonopetalum Radlk.
- rodzaj: Chouxia Capuron
- rodzaj: Chytranthus Hook. f.
- rodzaj: Conchopetalum Radlk.
- rodzaj: Cubilia Blume
- rodzaj: Cupania L. – rosięga
- rodzaj: Cupaniopsis Radlk.
- rodzaj: Deinbollia Schumach.
- rodzaj: Delavaya Franch.
- rodzaj: Diatenopteryx Radlk.
- rodzaj: Dictyoneura Blume
- rodzaj: Dilodendron Radlk.
- rodzaj: Dimocarpus Lour.
- rodzaj: Diploglottis Hook. f.
- rodzaj: Elattostachys (Blume) Radlk.
- rodzaj: Eriocoelum Hook. f.
- rodzaj: Erythrophysa E. Mey. ex Arn.
- rodzaj: Gereaua (Capuron) Buerki & Callmander
- rodzaj: Glenniea Hook. f.
- rodzaj: Gloeocarpus Radlk.
- rodzaj: Gongrodiscus Radlk.
- rodzaj: Gongrospermum Radlk.
- rodzaj: Guindilia Gillies ex Hook. & Arn.
- rodzaj: Guioa Cav.
- rodzaj: Haplocoelum Radlk.
- rodzaj: Hornea Baker
- rodzaj: Houssayanthus Hunz.
- rodzaj: Hypseloderma Radlk.
- rodzaj: Jagera Blume
- rodzaj: Koelreuteria Laxm. – roztrzeplin
- rodzaj: Laccodiscus Radlk.
- rodzaj: Lecaniodiscus Planch. ex Benth.
- rodzaj: Lepiderema Radlk.
- rodzaj: Lepidopetalum Blume
- rodzaj: Lepisanthes Blume
- rodzaj: Litchi Sonn. – liczi
- rodzaj: Lophostigma Radlk.
- rodzaj: Lychnodiscus Radlk.
- rodzaj: Macphersonia Blume
- rodzaj: Matayba Aubl.
- rodzaj: Melicoccus P. Browne
- rodzaj: Mischocarpus Blume
- rodzaj: Molinaea Comm. ex Juss.
- rodzaj: Neotina Capuron
- rodzaj: Nephelium L. – jagodzian
- rodzaj: Otonephelium Radlk.
- rodzaj: Pancovia Willd.
- rodzaj: Pappea Eckl. & Zeyh.
- rodzaj: Paranephelium Miq.
- rodzaj: Paullinia L. – paulinia
- rodzaj: Pavieasia Pierrev
- rodzaj: Pentascyphus Radlk.
- rodzaj: Phyllotrichum Thorel ex Lecomte
- rodzaj: Placodiscus Radlk.
- rodzaj: Plagioscyphus Radlk.
- rodzaj: Podonephelium Baill.
- rodzaj: Pometia J. R. Forst. & G. Forst.
- rodzaj: Porocystis Radlk.
- rodzaj: Pseudima Radlk.
- rodzaj: Pseudopancovia Pellegr.
- rodzaj: Pseudopteris Baill.
- rodzaj: Radlkofera Gilg
- rodzaj: Rhysotoechia Radlk.
- rodzaj: Sapindus L. – mydleniec
- rodzaj: Sarcopteryx Radlk.
- rodzaj: Sarcotoechia Radlk.
- rodzaj: Schleichera Willd.
- rodzaj: Scyphonychium Radlk.
- rodzaj: Serjania Mill.
- rodzaj: Sinoradlkofera F. G. Meyer
- rodzaj: Sisyrolepis Radlk.
- rodzaj: Smelophyllum Radlk.
- rodzaj: Stadmania Lam.
- rodzaj: Stocksia Benth.
- rodzaj: Storthocalyx Radlk.
- rodzaj: Synima Radlk.
- rodzaj: Talisia Aubl.
- rodzaj: Thinouia Triana & Planch.
- rodzaj: Thouinia Poit.
- rodzaj: Thouinidium Radlk.
- rodzaj: Tina Schult.
- rodzaj: Tinopsis Radlk.
- rodzaj: Toechima Radlk.
- rodzaj: Toulicia Aubl.
- rodzaj: Trigonachras Radlk.
- rodzaj: Tripterodendron Radlk.
- rodzaj: Tristira Radlk.
- rodzaj: Tristiropsis Radlk.
- rodzaj: Tsingya Capuron
- rodzaj: Ungnadia Endl.
- rodzaj: Urvillea Kunth
- rodzaj: Vouarana Aubl.
- rodzaj: Xerospermum Blume
- rodzaj: Zollingeria Kurz
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rutanae Takht., rząd mydleńcowce (Sapindales Dumort.), podrząd Sapindineae Bessey in C.K. Adams, rodzina mydleńcowate (Sapindaceae Juss.)[5].
Rodzina klonowate Acearaceae oraz kasztanowcowate Hippocastanaceae wyłączone odrębnie.
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c d e Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-11-03] (ang.).
- ↑ a b c d e Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 371-374. ISBN 978-1-842466346.
- ↑ Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 329-336. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ Harrington, Mark G.; Karen J. Edwards, Sheila A. Johnson, Mark W. Chase & Paul A. Gadek. Phylogenetic inference in Sapindaceae sensu lato using plastid matK and rbcL DNA sequences. „Systematic Botany”. 30 (2), s. 366–382, 2005. DOI: 10.1600/0363644054223549.
- ↑ Crescent Bloom: Sapindaceae (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2010-02-02].