Pinus edulis

*Pinus edulis*
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	iglaste
Rząd	sosnowce
Rodzina	sosnowate
Rodzaj	sosna
Gatunek	P. edulis
	Nazwa systematyczna
	Pinus edulis Engelm.; Wislizenus, Mem. Tour N. Mexico. 88. 1848.
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pinus edulis Engelm. – gatunek drzewa iglastego z rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje w USA (Arizona, Kalifornia, Kolorado, Nowy Meksyk, Oklahoma, Teksas, Utah, Wyoming) i Meksyku (Chihuahua).

Morfologia edytuj

Pokrój: Krzew lub drzewo o koronie stożkowatej, zaokrąglonej i gęstej.
Pień: Osiąga 21 m wysokości, 60 cm średnicy. Kora czerwonobrązowa, nieregularnie spękana. Gałęzie utrzymują się na pniu czasem aż do jego podstawy.
Liście: Igły osadzone po 2 na krótkopędach, rzadko po 1 lub 3, wygięte ku szczytowi gałązki. Osiągają 2–4 cm długości, 1–1,5 mm grubości.
Szyszki: Szyszki męskie żółtawe do czerwono-brązowych. Szyszki żeńskie jajowate, po otwarciu prawie kuliste, o średnicy (3,5)4(5) cm, żywiczne. Nasiona brązowe, o długości 10–15 mm, bez skrzydełek.

Liście
Kwiatostany męskie
Szyszka nasienna

Biologia i ekologia edytuj

Drzewo wiecznie zielone, wiatropylne, jednopienne. Szyszki nasienne dojrzewają w ciągu 2 lat od zapylenia, uwalniają nasiona i opadają wkrótce potem. Jedna wiązka przewodząca w liściu. Igły pozostają na drzewie przez 4–6 lat. Siewki wykształcają do 24 liścieni.

Występuje na suchych górskich zboczach, na wysokości 1500–2100 m n.p.m., sporadycznie spotykana do 2700 m.^[5]. Spośród sosen z podsekcji Cembroides, tworzących lasy sosnowe na zachodzie Ameryki Północnej, zajmuje stosunkowo najchłodniejsze i najbardziej wilgotne tereny. Towarzyszą jej przedstawiciele rodzaju jałowiec (Juniperus). Lasy te zajmują ok. 14,9 milionów hektarów łącznie na terenie Arizony, Kolorado, Nowego Meksyku u Utah^[6]. Na suchych stanowiskach Pinus edulis ustępuje jałowcom i pustynnym zaroślom, na wilgotnych innym drzewom leśnym, np. Pinus ponderosa. Występuje także w lasach, w których dominują: Pinus aristata, Pseudotsuga menziesii var. glauca, Juniperus scopulorum, Pinus ponderosa subsp. scopulorum, Cupressus arizonica, Quercus spp.

Sikora górska (Poecile gambeli) na P. edulis, Mather Point, Wielki Kanion Kolorado, Arizona

Nasiona są duże i bez skrzydełek, więc nie mogą być rozsiewane przez wiatr. Roznoszą je ptaki, głównie orzechówka popielata (Nucifraga columbiana), modrosójka czarnogłowa (Cyanocitta stelleri), Aphelocoma ultramarina i Gymnorhinus cyanocephalus. Ptaki gromadzą duże ilości nasion zakopując je w schowkach w ziemi, jako zapas pożywienia na zimę. Część kryjówek nie zostaje wykorzystana i z nasion mogą wyrosnąć nowe drzewa.

Pinus edulis jest razem z P. monophylla głównym gospodarzem rośliny pasożytniczej Arceuthobium divaricatum (pasożyt pędowy). Zainfekowane są głównie populacje w Arizonie, Kolorado, Nowym Meksyku, Teksasie i Utah^[7].

Systematyka i zmienność edytuj

Synonimy: P. monophylla var. edulis, Caryopitys edulis (Engelm.) Small, P. cembroides Zucc. var. edulis (Engelm.) Voss.

Pozycja gatunku w obrębie rodzaju Pinus^[8]:

podrodzaj Strobus
- sekcja Parrya
  - podsekcja Cembroides
    - gatunek P. edulis

Las sosnowo-jałowcowy w pobliżu Grand Junction, Kolorado

Pinus edulis tworzy mieszańce z sosną jednoigielną (P. monophylla), jednak zasięgi tych gatunków są prawie rozłączne, więc nie zdarza się to często. Mieszańce te spotykane są na wschodnim brzegu Wielkiej Kotliny. W górach New York Mountains we wschodniej Kalifornii na skrajnie wschodnich stanowiskach rosną drzewa pierwotnie sklasyfikowane jako P. edulis, które następnie część botaników uznała za P. monophylla. Opisane zostały także jako gatunek Pinus californiarum D.K. Bailey, i chociaż klasyfikacja ta nie uzyskała szerszej akceptacji, relacja tych drzew z P. edulis i P. monophylla wymaga dalszych badań. P. edulis krzyżuje się również z P. cembroides^[5].

Zagrożenia edytuj

Międzynarodowa organizacja IUCN umieściła ten gatunek w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych, ale przyznała mu kategorię zagrożenia LC (least concern), uznając go za gatunek najmniejszej troski, o niskim ryzyku wymarcia^[4]. Klasyfikację tę utrzymano w kolejnym wydaniu księgi w 2013 roku^[9].

Zastosowanie edytuj

Roślina jadalna: Jadalne nasiona zbierane są przez rdzennych Amerykanów, czasem sprzedawane na lokalnym rynku^[6].
Surowiec drzewny: Drewno wykorzystywane było jako budulec, obecnie jako drewno na opał^[6].

Obecność w symbolice edytuj

Pinus edulis jest symbolem stanu Nowy Meksyk.

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
↑ ^a ^b A.A. Farjon A.A., Pinus edulis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2009-09-09] (ang.).
↑ ^a ^b Christopher J. Earle: Pinus edulis. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Russell M. Burns, Barbara H. Honkala. Silvics of North America / v.1, Pinus monticola. „Agriculture Handbook”. 654, 1990. Dept. of Agriculture, Forest Service. [dostęp 2009-09-11]. (ang.).
↑ F.G. Hawksworth, D. Wiens. Dwarf mistletoes: Biology, pathology and systematics. „Agriculture Handbook”. 709, 1996. Washington, DC: U.S.D.A. Forest Service. [dostęp 2009-09-11]. (ang.).
↑ Christopher J. Earle: Pinus. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ A.A. Farjon A.A., Pinus edulis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-08-13] (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[christenhusz2011-3] M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).

[iucn-4] A.A. Farjon A.A., Pinus edulis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2009-09-09] (ang.).

[Gymn2-5] Christopher J. Earle: Pinus edulis. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[AH_Burns1990-6] Russell M. Burns, Barbara H. Honkala. Silvics of North America / v.1, Pinus monticola. „Agriculture Handbook”. 654, 1990. Dept. of Agriculture, Forest Service. [dostęp 2009-09-11]. (ang.).

[Hawksworth1996-7] F.G. Hawksworth, D. Wiens. Dwarf mistletoes: Biology, pathology and systematics. „Agriculture Handbook”. 709, 1996. Washington, DC: U.S.D.A. Forest Service. [dostęp 2009-09-11]. (ang.).

[Gymn-8] Christopher J. Earle: Pinus. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[IUCN2013-9] A.A. Farjon A.A., Pinus edulis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-08-13] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]