Teksas

stan w Stanach Zjednoczonych
Ten artykuł dotyczy stanu w USA. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Teksas (ang. Texas, wymowa:/ˈtɛksəs/ i) – stan w południowej części Stanów Zjednoczonych, drugi pod względem powierzchni (po Alasce) i drugi pod względem ludności (po Kalifornii).

Teksas
State of Texas
— stan —
28. stan od 29 grudnia 1845
Ilustracja
Pomnik upamiętniający kowbojów Teksasu, w Austin.
Pieczęć Flaga
Pieczęć Flaga
Dewiza: Friendship
(Przyjaźń)
Państwo  Stany Zjednoczone
Stolica Austin
Kod ISO 3166-2 US-TX
Gubernator Greg Abbott (R)
Powierzchnia 695 662[1] km²
Populacja (2020)
• liczba ludności
29 145 505
• gęstość 42,9 os./km²
Strefa czasowa UTC-06:00
UTC-05:00
Języki urzędowe de iure brak
de facto angielski
Położenie na mapie USA
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Portal Stany Zjednoczone

Położony na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej, sąsiadujący ze stanami Luizjana i Arkansas na wschodzie, stanem Oklahoma na północy i Nowym Meksykiem na zachodzie. Na południowym zachodzie graniczy z Meksykiem. Obszar w większości wyżynny (Wielkie Równiny), w części południowo-zachodniej niewielkie obszary górzyste, w części południowo-wschodniej Nizina Zatokowa.

Obszary metropolitalne miast Dallas (7,6 mln mieszk.) i Houston (7,1 mln mieszk.) należą do 5-ciu największych aglomeracji w Stanach Zjednoczonych[2]. Stolicą jest Austin.

Baza przemysłowa Teksasu przyciągnęła w ostatnich dziesięcioleciach wiele firm i pracowników ze względu na łagodne regulacje i niskie podatki – jest to jeden z nielicznych stanów bez podatku dochodowego od osób fizycznych[3].

HistoriaEdytuj

Osobny artykuł: Historia Teksasu.
  • 1519 – Alonso Alvarez de Pineda wylądował na wybrzeżu Teksasu, ogłaszając teren posiadłością hiszpańską.
  • 1821 – po uzyskaniu przez Meksyk niepodległości, Teksas stał się jego prowincją.
  • lata 1820–1830 – w Teksasie osiedliło się 12 tys. Amerykanów, z których większość pochodziło ze stanów niewolniczych. Rząd meksykański przyznał osadnikom dużą autonomię lokalną.
  • 1829 – rząd meksykański wprowadził na terenie całego państwa zakaz niewolnictwa i zakaz dalszej emigracji ze Stanów Zjednoczonych do Meksyku. Stosunki między Teksańczykami a Meksykanami zaczęły się pogarszać.
  • 2 marca 1836 – Teksańczycy ogłosili powstanie Republiki Teksasu. Armia meksykańska zaatakowała w celu stłumienia rebelii, doszło do owianej później legendą bitwy o Alamo.
  • 21 kwietnia 1836 – meksykańska armia została pokonana w bitwie nad rzeką San Jacinto przez mniejsze liczebnie oddziały teksańskie dowodzone przez generała Sama Houstona.
  • 1836 – Teksas stał się oficjalnie republiką. Sam Houston został prezydentem. Na terenie nowo powstałej republiki zalegalizowane zostało niewolnictwo.
  • 1 marca 1845 – prezydent John Tyler podpisał rezolucję o aneksji Teksasu przez Stany Zjednoczone.
  • 4 lipca 1845 – Teksas ratyfikował akt o aneksji.
  • 29 grudnia 1845 – Teksas został przyjęty do Unii jako 28. stan.
  • 1846 – wybuchła wojna amerykańsko-meksykańska.
  • 2 lutego 1848 – pomiędzy Meksykiem a Stanami Zjednoczonymi zostaje podpisany traktat w Guadalupe Hidalgo, na mocy którego Meksyk uznawał m.in. amerykańskie prawo do Teksasu. Zachodnia granica stanu została przesunięta z rzeki Nueces na rzekę Rio Grande.
  • W roku 1861, gdy kolejne stany południowe występowały z Unii, również i Teksas z niej wystąpił.

GeografiaEdytuj

 
Rio Grande w Parku Narodowym Big Bend.
 
Pustynia Chihuahua.

Ukształtowanie powierzchni przeważnie równinne i wyżynne, w środkowej części rozległa Wyżyna Edwardsa, należąca do Wielkich Równin, na północnym zachodzie równina Llano Estacado, na południowym wschodzie Nizina Zatokowa; na południowym zachodzie skrawek Gór Skalistych, z najwyższym szczytem Guadalupe Peak, 2667 m n.p.m[4]. Około 12% powierzchni Teksasu, głównie w południowo-zachodniej części stanu, to pustynia[5].

Klimat podzwrotnikowy, na wschodzie, zwłaszcza na wybrzeżach Zatoki Meksykańskiej, dość wilgotny (w Houston średni opad ok. 1100 mm), na zach. i płn. suchy (w El Paso poniżej 200 mm); średnia temperatura w styczniu od 0 °C na północy do 15 °C na południu, lipcu 25–29 °C[4], główne rzeki: Rio Grande del Norte (z dopływem Pecos), Colorado, Brazos, Trinity, Red River (dopływ Missisipi)[4]; w świecie roślinnym dominują prerie: na południowym zachodzie roślinność półpustynna, na północnym wschodzie lasy dębowo-hikorowe, w dolinie Rio Grande kolczaste sawanny subtropikalne[4].

Teksas często nawiedzają burze i huragany, a Aleja Tornad obejmuje północną część stanu. Tornada najczęściej mają miejsce od kwietnia do czerwca. Huragan Harvey, który uderzył w wybrzeże Teksasu w 2017 roku wyrządził najdotkliwsze straty materialne w historii Stanów Zjednoczonych[6].

Jest w dwóch strefach czasowych: UTC-06:00 i czubek West Texas UTC-07:00.

Większe miastaEdytuj


 
Houston
 
San Antonio

 Lp. Miasto Hrabstwo Liczba mieszkańców (2017)[7]

 
Dallas
 
Austin

1 Houston Harris 2 312 717
2 San Antonio Bexar 1 511 946
3 Dallas Dallas 1 341 075
4 Austin Travis 950 715
5 Fort Worth Tarrant 874 168
6 El Paso El Paso 683 577
7 Arlington Tarrant 396 394
8 Corpus Christi Nueces 325 605
9 Plano Collin 286 143
10 Laredo Webb 260 654

DemografiaEdytuj

 
Gęstość zaludnienia w Teksasie.

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Teksas liczy 29 145 505 mieszkańców, co oznacza wzrost o 3 999 944 (15,9%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[8]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 6,9% populacji, 25,5% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 12,9% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,3% ludności stanu stanowią kobiety[9].

JęzykEdytuj

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami są[10]:

Rasy i pochodzenieEdytuj

W 2019 roku 73,4% mieszkańców stanowi ludność biała (41,1% nie licząc Latynosów), 12,3% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 5,0% to Azjaci, 2,9% ma rasę mieszaną, 0,5% to rdzenna ludność Ameryki i 0,1% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 39,7% ludności stanu[11].

Do największych grup należą osoby pochodzenia meksykańskiego (33,3%), afroamerykańskiego, niemieckiego (7,9%), irlandzkiego (5,8%), angielskiego (5,7%) i „amerykańskiego” (5,5%). Do innych większych grup należą osoby pochodzenia francuskiego (581,6 tys.), włoskiego (515,8 tys.), hinduskiego (483,2 tys.), afrykańskiego (446,3 tys.), szkockiego (373,6 tys.), salwadorskiego (363,8 tys.), polskiego (311,1 tys.), wietnamskiego (253 tys.), szkocko–irlandzkiego (243,8 tys.), portorykańskiego (239,2 tys.) i chińskiego (223 tys.)[12].

ReligiaEdytuj

 
Kościół baptystów w Houston.
 
Wnętrze ewangelikalnego megakościoła w Amarillo.

Struktura religijna w 2014 r.[13]:

W 2010 roku Kościół katolicki pozostaje największą pojedynczą organizacją religijną w Teksasie. Nurt kościołów ewangelikalnych obejmuje Południową Konwencję Baptystów, lokalne kościoły bezdenominacyjne (np. Kościół Lakewood), Kościoły zielonoświątkowe, Kościoły Chrystusowe, Kościół Luterański Synodu Missouri i wiele innych mniejszych grup mających mniej niż 100 tys. członków. Protestantyzm głównego nurtu reprezentowany jest głównie przez Zjednoczony Kościół Metodystyczny, który jest trzecią co do wielkości organizacją religijną w Teksasie[14].

Teksas ma największą społeczność muzułmańską w USA liczącą 422 tysiące wyznawców, oraz piątą co do wielkości społeczność mormońską liczącą ponad 300 tys. członków[15].

Podział administracyjnyEdytuj

Osobny artykuł: Lista hrabstw w stanie Teksas.

Stan dzieli się na 254 hrabstwa.

GospodarkaEdytuj

Produkt krajowy brutto Teksasu w 2015 roku osiągnął wartość 1475,5 mld USD[16], co uplasowało stan 2. miejscu (po Kalifornii) w Stanach Zjednoczonych[16]. Roczny wzrost PKB w 2016 roku wyniósł tylko 0,4%, co było jedną z niższych wartości w Stanach Zjednoczonych (średnia dla wszystkich stanów w 2016 roku wyniosła 1,5%)[17]. W przeliczeniu na głowę mieszkańca w 2016 roku PKB wyniósł 53 795 USD co uplasowało stan na 13. miejscu spośród amerykańskich stanów (średnia krajowa w 2016 wyniosła 50 577USD)[18].

RolnictwoEdytuj

 
Tradycyjny przemysł Teksasu opierał się na rolnictwie i hodowli zwierząt.

Podstawą gospodarki jest wysokotowarowe rolnictwo. W Teksasie dominują wielkie farmy o pow. powyżej 1000 ha[4]. Teksas zajmuje pierwsze miejsce w USA pod względem pogłowia bydła, owiec oraz produkcji bawełny i sorgo[4]. Dodatkowo już od pierwszej połowy XIX w. na rozległych plantacjach uprawia się także pszenicę, ryż, kukurydzę i orzeszki ziemne[4].

Przemysł i energiaEdytuj

 
Pompy na polu naftowym w pobliżu Midland.

Teksas jest największym producentem energii elektrycznej w Stanach Zjednoczonych[4]. Na terenie stanu licznie występują złoża surowców mineralnych m.in. 30% krajowego wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego, 50% siarki, ponadto wydobywa się grafit, gips, sól kamienna, baryt, rudy żelaza, magnezyty[4].

Teksas wytwarzając prawie trzy dziesiąte całości energii wiatrowej USA, jest także liderem w produkcji energii elektrycznej z wiatru. Stan jest największym producentem węgla brunatnego w kraju i znajduje się w pierwszej dziesiątce stanów z największą produkcją węgla[19].

Teksas posiada wysoko rozwinięty przemysł maszynowy, lotniczy, zbrojeniowy, samochodowy, petrochemiczny, rafineryjny, chemiczny, elektrotechniczny, elektroniczny, odzieżowy[4]. Houston to jeden z największych na świecie ośrodków przemysłu naftowego. W stanie dzięki niskim podatkom mają swe siedziby liczne przedsiębiorstwa między innymi: AT&T, American Airlines, Continental Airlines, Dell, ExxonMobil, Frito-Lay. W Houston znajduje się także jeden z głównych ośrodków NASA.

TransportEdytuj

Teksas posiada dobrze rozwiniętą komunikację morską m.in. port w Houston i w Corpus Christi[4]. Równie dobrze rozwinięta jest komunikacja lotnicza m.in. Port lotniczy Dallas-Fort Worth[4]. Stan przeplata wiele autostrad i dróg, a także liczne rurociągi i gazociągi[4].

PolitykaEdytuj

Gubernatorem stanu obecnie jest republikanin Greg Abbott. W senacie stan reprezentują republikanie John Cornyn i Ted Cruz, a w izbie reprezentantów 23 republikanów i 9 demokratów.

Stan ma legislaturę składającą się z Senatu i Izby Reprezentantów. Senat składa się 31 senatorów: 19 republikanów i 12 demokratów. Izba reprezentantów składa się ze 150 członków: 95 republikanów i 55 demokratów. Ze stanu pochodzi trzech prezydentów: Lyndon Baines Johnson, George H.W. Bush, George Walker Bush.

PrawoEdytuj

W teksańskim prawodawstwie figuruje kara śmierci[20]. Teksas słynie z najsurowszego prawa w Stanach Zjednoczonych[21]. Obowiązuje tam prawniczy system common law oparty na prawie precedensowym. W stanie obowiązuje daleko idące prawo do posiadania broni palnej i prawo własności. m.in. można zabić osobę, która wtargnęła na prywatną posesję[22]. Teksas był jednym z ostatnich stanów, w których obowiązywały tzw. sodomy law – „prawa o sodomii”, które zabraniały stosunków homoseksualnych. Zniesione zostały one w 2003 roku[23].

 
Uniwersytet Teksański w Austin.

UczelnieEdytuj

Zobacz teżEdytuj

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates (ang.). U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09].
  2. ↑ Metropolitan Areas (USA): Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas – Population Statistics, Charts and Map, www.citypopulation.de [dostęp 2021-03-01].
  3. ↑ Sarah Clarke, 10 Things to Know About Texas, US News, 2019 [dostęp 2021-03-01] (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m Encyklopedia interia.pl.
  5. ↑ Comanche Villages in Texas, Travel Tips – USA Today [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  6. ↑ Center for Business and Economic Research, Ball State University, Hurricane Harvey: Preliminary Estimates of Commercial and Public Sector Damages on the Houston Metropolitan Area, CBER Projects and Publications [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  7. ↑ Biggest Cities in Teksas, www.biggestuscities.com [dostęp 2019-02-03].
  8. ↑ Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020, 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2021-06-11].
  9. ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: Texas; United States, www.census.gov [dostęp 2021-06-11] (ang.).
  10. ↑ Data Center Results, apps.mla.org [dostęp 2019-02-03].
  11. ↑ 2019: ACS 1-Year Estimates Data Profiles – DP05, data.census.gov [dostęp 2021-03-01].
  12. ↑ 2019: ACS 1-Year Estimates Detailed Tables – TableID: B04006, data.census.gov [dostęp 2021-03-01].
  13. ↑ Adults in Texas. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-02-03].
  14. ↑ a b State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-02-03].
  15. ↑ QuickLists, www.thearda.com [dostęp 2021-06-05].
  16. ↑ a b Lam Cao and Robert P. Tate: Gross Domestic Product by State, Annual Statistics for (ang.). U.S. Bureau of Economic Analysis. [dostęp 2017-10-30].
  17. ↑ Gross Domestic Product by State: Fourth Quarter and Annual 2016 (ang.). U.S. Bureau of Economic Analysis. [dostęp 2017-10-30].
  18. ↑ Per capita Real Gross Domestic Product (GDP) of the United States in 2016, by state (ang.). The Statistics Portal. [dostęp 2017-10-30].
  19. ↑ Texas – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA), www.eia.gov [dostęp 2021-03-04].
  20. ↑ Texas, deathpenaltyinfo.org [dostęp 2020-05-18] (ang.).
  21. ↑ Olivia Drost, „Austin to minidolina krzemowa” – Polak o życiu w Teksasie, podroze.onet.pl, 9 października 2018 [dostęp 2020-05-18] (pol.).
  22. ↑ TEX PE. CODE ANN. § 9.42 : Texas Statutes – Section 9.42: Deadly Force To Protect Property (ang.).
  23. ↑ Tom Dart, Texas clings to unconstitutional, homophobic laws – and it’s not alone, theguardian.com, 1 czerwca 2019 [dostęp 2020-05-18] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Teksas&oldid=63655591”