Wikipedia

Polski orzeł wojskowy

Polski orzeł wojskowy (pot. orzełek) – symboliczny znak żołnierza polskiego stanowiący stylizowaną odmianę godła państwowego.

Współczesny orzeł Wojsk Lądowych

Geneza

edytuj

Pierwowzorem orła wojskowego są dawne znaki rodowe umieszczane na herbach rycerskich[1]. Najliczniejszą grupę reprezentowały wówczas herby wyobrażające strzałę, podkowę, półksiężyc, gwiazdę, topór lub pierścień. Rycerze tego samego oddziału nosili jednakowe znaki rozpoznawcze, a dowódcy wyróżniali się dodatkowym emblematem – zwanym klejnotem. Władcy Polski, począwszy od Króla Polski Władysława Łokietka, stosowali klejnoty wyobrażające znak orła z podniesionymi ku górze skrzydłami[1].

 
Kaszkiet oficera gwardii pieszej koronnej 1697–1733

Pierwsze orły na czapkach wojskowych wprowadził król August II Mocny. Zostały one umieszczone na kaszkietach grenadierskich gwardii pieszej koronnej. Oficerowie gwardii nosili orły białe, z saskim herbem na piersiach, na niebieskim tle, a żołnierze tłoczone z mosiądzu. Ponadto nad orłem umieszczono biało-niebieskie inicjały królewskie AR[a].

W ramach reformy mundurowej z 1764 roku zastosowano w husarii, oddziałach pancernych i lekkiej jeździe oznaki metalowe w formie tarcz z inicjałami królewskimi SAR[b]. Wydane 11 marca 1791 rok przepisy mundurowe wprowadziły dla wszystkich żołnierzy orła blaszanego z monogramem królewskim. Orzeł w tej wersji jest dość nieregularny i ma rozwarte skrzydła z przechylonym w bok korpusem.

Umieszczenie orła na czapkach doprowadziło do zmiany ceremoniału wojskowego. Do tej pory oddawano honory przez ukłon i zdjęcie kapelusza, a teraz prezentowano broń[2] i przykładano rękę do daszka czapki[1].

Okres rozbiorów

edytuj
 
Orzeł 2 Pułku Piechoty Liniowej Królestwa Polskiego

W Księstwie Warszawskim orzeł nie był powszechnie stosowanym znakiem żołnierza, ale po 1809 roku coraz częściej pojawiał się na czapkach wojskowych[3]. 16 marca 1807 roku Komisja Rządząca ustaliła wzór i kształt grotów z orłami do sztandarów wojskowych. Zatwierdzone w marcu 1807 roku przepisy mundurowe określiły wzór orłów na ryngrafach oficerskich i czapkach wojskowych. W nawiązaniu do tradycji starożytnej Grecji zastosowano tarczę amazonek, czyli półokrągłą blachę, zakładaną z przodu czapki pod orłem. Na jej powierzchni nanoszono symbole wojskowe oraz numery pułków[4]. Wprowadzono też guziki wypukłe z orłem wojskowym.

Przepisy ubiorcze z 3 września 1810 roku wprowadzały orła białego i żółtą blachę. W artylerii orzeł wspierał się na skrzyżowanych lufach armatnich. Żołnierze Legii Północnej nosili blachę żółtą w kształcie półksiężyca, a grenadierzy dodatkowo oznaki dwóch granat.

W Korpusach Kadetów w Kaliszu i Chełmnie ustalono 19 sierpnia 1809 roku formę nagród w postaci złotych i srebrnych orłów. Wręczano je po zakończeniu egzaminów i były noszone na zielonej wstążce z lewej strony munduru[4].

W armii Królestwa Kongresowego ustawa konstytucyjna z 27 listopada 1815 roku zapewniała wojsku zachowanie poprzedniego koloru munduru i symboli narodowych. Opracowano nowy wzór orła wojskowego, który stał się obowiązującym znakiem we wszystkich rodzajach broni. Był on znacznie większy od dotąd używanych znaków[c]. Szpony orła na stałe połączono z tarczą amazonek[4]. Orły bez tarczy amazonek nosili artylerzyści, żandarmeria i kadeci[5].

Wzory orła armii Królestwa Kongresowego w powstaniu listopadowym dostosowywano do wielkości nakryć głowy. Piechota nosiła na stosunkowo niskich czapkach niewielkie orły przypięte do biało-czerwonych kokard. W pułkach kawalerii na tarczach orła umieszczano czasem nazwy jednostek.

W czasie Wiosny Ludów noszono na czapkach orły bez korony, zbliżone kształtem do znaków powstania listopadowego[4].

W oddziałach powstania styczniowego kształt orła określała Instrukcja mundurowa, opracowana przez Rząd Narodowy w maju 1863 roku. Przewidywała ona: "Czapkę rogatą granatową, wysoką na 5 cali, po lewej stronie klamrę z orłem białym w czerwonym polu, podpinkę skórzaną, daszek czworokątny, szeroki cali dwa, długi cali sześć"[4].

 
Orzeł legionowy

Polskie oddziały tworzone u boku armii państw zaborczych przyjęły orła przypominającego emblemat z okresu Królestwa Kongresowego[4]. Był on jednak znacznie mniejszych rozmiarów[d]. Orły strzeleckie i w I Brygadzie Legionów były bez korony[4], o braku korony zadecydował przypadek. Wzór na polecenie Piłsudskiego przygotował Czesław Jarnuszkiewicz, którego rodzina posiadała oryginalną sztancę z okresu Królestwa Kongresowego. Wzór Jarnuszkiewicz wykonał z kruchej blachy i korona się odłamała, czego nie zauważono. Na podstawie tego wzoru wykonano, później orzełki na czapki[6].

Nieco inaczej przedstawia sprawę Muzeum Wojska Polskiego: "Nieco tajemnicza wydaje się być sprawa pozbawienia orła korony. Według relacji Czesława Jarnuszkiewicza projekt orła uległ zmianie w Zakładzie Grawerskim Czaplickiego na Rynku Starego Miasta w Krakowie, gdzie została mu odcięta korona. Inną wersję tego wydarzenia podaje major Kazimierz Wiśniewski, który powołując się na ustną relację autora projektu z 1917 roku głosił, że "projekt ten był wykonany z wosku. (...) po drodze do Komendanta Józefa Piłsudskiego ukruszyła się korona. (...) Komendant nie wnikając w szczegóły, widząc podpis Jarnuszkiewicza zatwierdził projekt". Jest też trzecia wersja. Być może chodziło o nawiązanie do XIX-wiecznego rewolucyjno-patriotycznego nurtu, którego symbole narodowe - orły, pozbawione były korony."[7]

Na tarczy amazonek wytłaczano literę "S" lub "L"[e]. W 1916 roku wprowadzono we wszystkich brygadach legionowych orła przypominającego wielkością i kształtem znak z powstania listopadowego.

W formacjach polskich na Wschodzie stosowano od 1918 roku białe orły z koroną. Ułani Legionu Puławskiego nosili orła umieszczonego na metalowym krążku o barwie srebrno-czerwonej.

W oddziałach Armii Polskiej we Francji orzeł był noszony na amarantowej kokardce. Miał na głowie koronę, a na tarczy amazonek numer pułku. Na naramiennikach noszono orły haftowane.

II Rzeczypospolita

edytuj
 
Orzełek Wojsk Wielkopolskich

W pierwszym okresie niepodległości Polski istniała duża różnorodność wzorów orła wojskowego. Dopiero w 1919 roku zaczął obowiązywać jednolity orzeł[3]. Przepisy ubioru polowego Wojsk Polskich wprowadzały orła wojskowego nawiązującego do czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Charakteryzował się rozpostartymi do lotu skrzydłami i koroną. Wykonany z ciemno-oksydowanej blachy, o wysokości od dołu tarczy do szczytu korony 5 cm[8]. Orzełek na czapce oficerskiej przypinano tak, aby potną częścią tarczy przykrywał górny sznurek naszyty dokoła otoka. Na czapce szeregowych zaś tak, aby tarcza orzełka wypadała na środku otoka[8]. Na tarczy amazonek widniał numer pułku lub nazwa broni[9]. Wzór orła bez tarczy amazonek zaczęto też nosić na barwnych patkach mundurów generalskich oraz na guzikach. Ponadto oficerowie Sztabu Generalnego mieli znak orła na kołnierzach kurtek[9]. Orzełek noszono także na obowiązujących wówczas hełmach francuskich wz. 1915. Przymocowany był do przedniej części dzwonu hełmu[10]. Na innych typach hełmów do roku 1930 orzełki malowane białą farbą[11]. Od początku 1920 roku weterani powstania styczniowego nosili na czapkach orły z wypukłą złoconą literą "W" na piersi orła oraz również złoconą datą "1863" znajdującą się na tarczy amazonek[10].

W 1920 roku w Marynarce Wojennej wprowadzono dla szeregowych „orzełek biały metalowy, umieszczony na przedzie czapki, w środku nad wstążką. Na ryngrafie złota kotwica”. Podchorążowie nosili orzełki oficerskie wykonane z metalu, lecz bez wieńca z liści laurowych. Dla oficerów wprowadzono emblemat: orzełek haftowany srebrem, ryngraf ciemnogranatowy, na ryngrafie złotem haftowaną kotwicę oraz wieniec z liści laurowych. Również urzędnicy nosili takiego samego orzełka jak oficerowie, tylko zamiast wieńca laurowego na ryngrafie znajdowały się dwie skrzyżowane małe gałązki laurowe[10].

 
Orzeł Wojska Polskiego II RP

W 1927 roku zmieniono nieco kształt orła ogólnowojskowego i nie umieszczano już żadnych znaków na tarczy amazonek[10][f]. Orły wykonywane były z metalu i oksydowane na stare srebro. Ich wysokość wahała się między 55 a 62 mm[11]. Po 1930 roku rozpoczęto produkować orły na furażerki o wysokości 40 i 45 mm i nieco innym rysunku[11].

W 1933 roku określono warunki, jakim ma odpowiadać orzeł wzoru 1919. Instrukcja dopuszczała dokładność wymiarów (+ -) 5%[12]. Określała, że:

"Orzełek powinien być wykonany z blachy białego metalu (alpaki)o składzie chemicznym: niklu 14%, miedzi około 66% i cynku około 20%. Grubość blachy 0,9 mm".

30 maja 1936 minister spraw wojskowych, generał dywizji Tadeusz Kasprzycki „wprowadził dla żołnierzy lotnictwa nową barwę munduru stalowo-niebieską oraz nowe typy niektórych przedmiotów umundurowania”. Jednym z nowych przedmiotów umundurowania był „orzełek na czapce dla żołnierzy lotnictwa wzoru dotychczasowego w obramowaniu skrzydeł husarskich”. Na czapkach oficerskich orzełek był haftowany nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, na usztywnionej podkładce sukiennej. Na czapkach dla szeregowców orzełek był wykonany z białego metalu i oksydowany na stare srebro[13][g]. Nowe godło symbolizowało zwycięstwa polskiej husarii spod Kircholmu i Wiednia[10].

W roku 1937 wprowadzono orły haftowane na sukiennej podkładce: szarą nicią dla szeregowców, srebrną – dla oficerów. Noszone byty na rogatywkach polowych furażerkach i beretach[11]. Orzeł haftowany na furażerkach był wzorowany na orle wprowadzonym do rogatywek polowych i beretów żołnierzy broni pancernych i zmotoryzowanych. Powinien być wyszyty na podkładce z sukna barwy ochronnej lub barwy beretu, kręconą przędzą barwy szaro-stalowej. Wymiary orła: wysokość 40 mm, szerokość 30 mm[12].

  •  
    Orzeł na kołnierz munduru Wojska Polskiego II RP
  •  
    Orzeł na czapkę Wojska Polskiego II RP

Okres okupacji

edytuj

Ruch oporu

edytuj

Żołnierze Batalionów Chłopskich, wchodzących w skład Armii Krajowej, mieli na opaskach wizerunek orła na czerwonym pasie barw narodowych, między literami WP i AK. Na pasie białym widniały litery B. Ch. Żołnierze Armii Ludowej mieli opaskowe orzełki naszyte na podobieństwo tarcz szkolnych. AK-owcy rezygnowali przeważnie z orła na opasce, malując go za to jak największego i jak najbielszego na swych hełmach lub doczepiali do beretów ręcznie wycinanego z puszek od konserw lub zachowanego w domu przedwojennego orzełka garnizonowego[14].

Polskie Siły Zbrojne

edytuj
 
Orzeł 2 DSP

Żołnierze polscy we Francji początkowo nosili orły przywiezione z kraju lub wykonywane na własną rękę. Ostatecznie jako godło na nakryciu głowy żołnierzy Wojska Polskiego we Francji przyjęto orła z okresu międzywojennego[12].

Orzeł był wykonywany w różnych wersjach: metalowy – noszony na rogatywkach i furażerkach, malowany w kolorze jasnoszarym przez szablon – na hełmach, tłoczony jasnoszarą gumą na suknie koloru khaki – przyszywany do beretu. Stosowano też orły wyszywane na furażerkach oraz wycinane z sukna lub haftowane – na beretach[12]. Pod koniec 1939 roku, dla potrzeb Wojska Polskiego we Francji wykonano orła z blachy srebrzonej i oksydowanej. Posiadał on koronę zamkniętą, bez krzyża, skrzydła z dwu warstw piór ostro wyciętych, znacznie oddalonych dolnymi brzegami od tarczy. Stał na wyprostowanych nogach, na spłaszczonej tarczy amazonek. Wysokość orła z tarczą wynosiła 53 mm, a samej tarczy 15 mm. Przestrzenie między nogami orła a rogami tarczy nie były wycięte[15]. Na brązowych beretach żołnierze nosili orły tłoczone w szarej gumie[h], a na beretach khaki orły haftowane bez tarczy amazonek o wysokości 28 mm[15].

W 1941 roku, dowódca internowanej w Szwajcarii 2 Dywizji Strzelców Pieszych gen. Prugar-Ketling nakazał zastąpić orły z gumy, orłami z lekkiego oksydowanego stopu wykonanymi przez szwajcarską firmę Hugenin Freres z le Locie. Orła zaprojektował Bohdan Garliński. Był nieco mniejszy od przedwojennego, różni się rysunkiem piór i kształtem skrzydeł, a na tarczy amazonek ma inicjały "DSP"[15].

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych Wielkiej Brytanii nosili na nakryciach głowy orła, którego wzór opracowany został w Paryżu w 1940 roku. Wysokość orłów metalowych wahała się od 36 do 55 mm[16]. Wykonywane były przeważnie z mosiężnej, posrebrzanej lub oksydowanej blachy, zdarzały się egzemplarze z mosiądzu i plastyku. Na furażerkach noszono metalowe, oksydowane orły wojskowe, na beretach w zasadzie haftowane srebrną, szarą lub białą nicią, a na hełmach malowane olejną farbą. Oznaki stopni na furażerkach i beretach haftowano lub naszywano początkowo z lewej strony – oficerskie poziomo, podoficerskie pionowo, a od lutego 1943 roku lokowano je między orłem a skórzanym obszyciem dolnej krawędzi beretu[17]

Ludowe Wojsko Polskie

edytuj
 
Orzeł wojskowy wz. 43 z okresu II wojny światowej

W Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR wprowadzono nowy wzór orła. Został on zaprojektowany przez Janinę Broniewską i był wzorowany na wizerunku orła[i] z sarkofagu Władysława Hermana znajdującego się w katedrze w Płocku[18]. W założeniach nawiązywał do tradycji piastowskich, stąd jego fałszywa nazwa „orzełek piastowski”, ale w rzeczywistości wizerunek z grobowca był neogotycki i powstał w 1824[19].

Nowo powstały orzełek nie miał tarczy amazonek ani korony. Został wykonany z patynowanego mosiądzu o wymiarach 4,5 na 5 cm[20]. Wzornik orła datowany na 1 czerwca 1943 roku trafił do moskiewskich fabryk. Popularnie nazywany przez żołnierzy kuricą, kurą czy też wroną[21]. Nie był lubiany przez żołnierzy, przez co niejednokrotnie na froncie wymieniali je na orzełki wz.19, czasem z odciętą koroną.[22].

Pierwszą partię orłów wprowadzono oficjalnie rozkazem dziennym nr 39 z 12 lipca 1943 dowódcy Dywizji Kościuszkowskiej. Emblemat „orła kościuszkowskiego” noszono na czapkach i furażerkach. Malowany był na hełmach, broni ciężkiej i sprzęcie wojskowym. Stanowił godło na wszystkich sztandarach wykonanych w ZSRR. Według regulaminu miał być noszony do końca 1944 roku, choć w użyciu pozostawał częściowo jeszcze do 1947/48 r.

Później pojawił się jeszcze na odznakach Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego w 1957, Medalu „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej” potocznie zwanego „medalem utrwalaczy” w 1983 i Krzyżu Bitwy pod Lenino w 1988[19].

 
Orzeł wojsk lądowych z okresu PRL

1 stycznia 1945 roku Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz, którym wprowadził wzór orła wojskowego z okresu Królestwa Polskiego i powstania listopadowego, ale bez korony. Na czapkach generalskich był on metalowy, a na kołnierzach kurtek i płaszczach haftowany srebrnym bajorkiem. Szpony i dziób orła tkano złotem. Dla pozostałych oficerów i żołnierzy wprowadzono na czapkach orła z białej blachy lekko oksydowanej.

Orzełek wojsk lotniczych - wizerunek orła stojącego rozwartymi nogami na rozetkach rogów tarczy amazonek, po bokach na wysokości samego orła stylizowane skrzydła husarskie[23].

Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej

edytuj
 
Orły poszczególnych rodzajów SZ RP
(wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej, wojsk specjalnych i wojsk obrony terytorialnej)

Orłami wojskowymi w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej są orły ukształtowane przez tradycję siły zbrojnej narodowej[24].

Orłem Wojsk Lądowych jest orzeł w koronie zamkniętej, ze wzniesionymi skrzydłami, głową zwróconą w prawo, siedzący na tarczy amazonek. W Siłach Powietrznych orzeł otoczony jest stylizowanymi skrzydłami husarskimi, a w Marynarce Wojennej tarcza amazonek jest koloru niebieskiego z umieszczoną złotą kotwicą i liną zwiniętą w kształcie litery "S". Orzeł Wojsk Specjalnych RP posiada tarczę amazonek koloru czarnego[25]. Orzeł Wojsk Obrony Terytorialnej posiada na tarczy amazonek złocony znak Polski Walczącej.

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Augustus Rex
  2. ↑ Stanislaus Augustus Rex
  3. ↑ 18 cm wysoki i 11 cm szeroki według Ratajczyka, a 160 mm x 121,5 mm według Madeja
  4. ↑ do 5 cm wysokości
  5. ↑ Strzelec lub Legion
  6. ↑ Nieoficjalnie donaszano orzełki z zapasów z numerem pułku jeszcze do 1939 roku
  7. ↑ Występują pewne rozbieżności pomiędzy poszczególnymi autorami. Ratajczyk podał rok 1936, a Madej i Komornicki 1937. Wynikają one z różnicy pomiędzy datą wprowadzenia nowych przedmiotów umundurowania a dniem z którym żołnierze lotnictwa zostali zobowiązani do noszenia nowego umundurowania. Więcej na ten temat w haśle Mundur lotniczy
  8. ↑ wysokości 41 mm
  9. ↑ Autorem rysunku orła w katedrze w Płocku jest Zygmunt Vogel

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Ratajczyk 1981 ↓, s. 19-21.
  2. ↑ Madej 1980 ↓, s. 12.
  3. ↑ a b Murgrabia 1990 ↓, s. 16.
  4. ↑ a b c d e f g Ratajczyk 1981 ↓, s. 21-23.
  5. ↑ Madej 1980 ↓, s. 15.
  6. ↑ pod red. Witold Sienkiewicz: Legenda Legionów. Opowieść o Legionach oraz ludziach Józefa Piłsudskiego. Warszawa: Demart SA, 2008, s. 15. ISBN 978-83-7427-444-9.
  7. ↑ Orzeł strzelecki
  8. ↑ a b Przepis Ubioru Polowego Wojsk Polskich. s. 7.
  9. ↑ a b Ratajczyk 1981 ↓, s. 23.
  10. ↑ a b c d e Madej 1980 ↓, s. 18-20.
  11. ↑ a b c d Komornicki 1984 ↓, s. 109–110.
  12. ↑ a b c d Murgrabia 1990 ↓, s. 17.
  13. ↑ Dziennik Rozkazów Wojskowych Nr 8 z 30 maja 1936 r., poz. 98
  14. ↑ Marek Ruszczyc, Opowieść o orle białym, Maria Liskowacka (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, 1988, s. 49, 50.
  15. ↑ a b c Murgrabia 1990 ↓, s. 18.
  16. ↑ Murgrabia 1990 ↓, s. 19-21.
  17. ↑ Żygulski (jun.) i Wielecki 1988 ↓, s. 130.
  18. ↑ Bigoszewska i Wiewióra 1974 ↓, s. 6.
  19. ↑ a b Tadeusz Jeziorowski, Mariusz Skotnicki (red.): Blask orderów. T. III. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie, 2019, s. 48-49, 58-59, 62-63.
  20. ↑ Madej 1980 ↓, s. 26.
  21. ↑ Tomasz Zawistowski. Orzeł zwany "kuricą". „Biuletyn IPN „pamięć.pl””. 10 (19), s. 67, październik 2013. 
  22. ↑ Orzeł zwany kuricą
  23. ↑ Wełna 1989 ↓, s. 75.
  24. ↑ Ustawa o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, art. 4
  25. ↑ Ustawa o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, art. 5-7a

Bibliografia

edytuj
  • Wanda Bigoszewska, Henryk Wiewióra: Sztandary ludowego Wojska Polskiego 1943 – 1974. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1974.
  • Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939–1945 : barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
  • Kazimierz Madej: Polskie symbole wojskowe 1943–1978: godło, sztandary, ordery, odznaczenia i odznaki ludowego Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06410-5.
  • Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
  • Leonard Ratajczyk: Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06506-3.
  • Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy 1918–1939. Warszawa: „Bellona” Spółka Akcyjna, 2016. ISBN 978-83-11-14175-9.
  • Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
  • Ustawa z 19 lutego 1993 roku o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
  • Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 2 grudnia 2004 roku w sprawie wzorów oraz noszenia umundurowania i oznak wojskowych przez żołnierzy zawodowych i kandydatów na żołnierzy zawodowych (Dz. U. z dnia 13 stycznia 2005 r.)
  • Przepis Ubioru Polowego Wojsk Polskich. Warszawa: Zakłady Graficzno-Wydawnicze „Książka”, 1919.
  • Mieczysław Wełna: Odznaki i oznaki Ludowego Wojska Polskiego. Warszawa: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1989.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Polski_orzeł_wojskowy&oldid=73936975”