Wikipedia

Szympans zwyczajny

gatunek ssaka

Szympans zwyczajny[42] (Pan troglodytes) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny Homininae w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae), jeden z dwóch gatunków szympansów, hominidów najbliżej spokrewnionych z rodzajem Homo. Do niedawna nazywany szympansem. Dopiero po odkryciu drugiego, blisko z nim spokrewnionego i nieco mniejszego bonobo, czyli szympansa karłowatego przyznano mu epitet[43] zwyczajny dla odróżnienia od nazwy rodzajowej szympans (Pan).

Szympans zwyczajny
Pan troglodytes[1]
(Blumenbach, 1775)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy wąskonose

Nadrodzina

człekokształtne

Rodzina

człowiekowate

Podrodzina

Homininae

Rodzaj

szympans

Gatunek

szympans zwyczajny

Podgatunki
  • P. t. troglodytes (Blumenbach, 1775)
  • P. t. ellioti (Matschie, 1914)
  • P. t. schweinfurthii (Giglioli, 1872)
  • P. t. verus Schwarz, 1934
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[41]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Zasięg występowania poszczególnych podgatunków szympansa

1. P. t. verus
2. P. t. vellerosus
3. P. t. troglodytes
4. P. t. schweinfurthii

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Zasięg występowania edytuj

Szympans zwyczajny występuje w Afryce Zachodniej, Środkowej i Wschodniej zamieszkując w zależności od podgatunku[44][42]:

Taksonomia edytuj

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1775 roku niemiecki przyrodnik Johann Friedrich Blumenbach nadając mu nazwę Simia troglodytes[3]. Holotyp pochodził z Mayoumba, w Gabonie[45] lub Angoli[46][44].

Istnieje kilka różnic morfologicznych między czterema, nieco źle zdefiniowanymi podgatunkami, ale analizy mtDNA wskazują, że różnią się one od siebie[44]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają cztery podgatunki[44].

Etymologia edytuj

  • Pan: w mitologii greckiej Pan (gr. Παν Pan, łac. Pan) był bogiem lasów, pasterzy i ich stad[47].
  • troglodytes: gr. τρωγλοδυτης trōglodutēs „mieszkaniec jaskiń, nor, jam”, od τρωγλη trōglē „jaskinia”, od τρωγω trōgō „gryźć, chrupać”; -δυτης -dutēs „nurek”, od δυω duō „nurkować”[48].
  • ellioti: Daniel Giraud Elliot (1835–1915), amerykański przyrodnik[49].
  • schweinfurthii: Georg August Schweinfurth (1836–1925), niemiecki botanik, podróżnik i etnolog[50].
  • verus: łac. verus „prawdziwy, autentyczny”[51].

Morfologia edytuj

Długość ciała samic {bez ogona} 70–91 cm, samców 71–96 cm; masa ciała samic 20–50 kg, samców 28–70 kg[46] (w niewoli do ponad 90 kg[52]). Wzór zębowy: I   C   P   M   (x2) = 32[46].

Ekologia edytuj

Tryb życia edytuj

Wykazuje duże zdolności przystosowawcze do warunków panujących w różnych habitatach. Żyje w dżunglach, na suchych sawannach, bagnach oraz w górskich lasach. Najliczniej obecnie występujący przedstawiciel szympansów. Szympans zwyczajny prowadzi nadrzewny i naziemny tryb życia. Na ziemi spędza od 20-50% swojego czasu.[53]. Potrafi poruszać się w postawie dwunożnej, choć woli podpierać się zgiętymi palcami ręki, podobnie jak to robią goryle. Aktywny w ciągu dnia, noce spędza w koronie drzew w specjalnie do tego celu budowanych gniazdach-posłaniach. Posłania są jednorazowe, każdego wieczoru szympans buduje nowe. Połowę dnia spędza na jedzeniu, pozostałą część zajmują mu wędrówki w poszukiwaniu kolejnego źródła pokarmu oraz dzienna drzemka.

W warunkach naturalnych długość życia szympansów zwyczajnych mieści się w granicach 40-45 lat. W niewoli notowano przypadki starszych osobników.

Struktury społeczne edytuj

Szympansy uważane są za zwierzęta wysoce uspołecznione. Wielopokoleniowe stada szympansów liczą od 25-80 osobników zajmujących dość stabilny areał o powierzchni od 5-20 km². Stada sąsiadujące ze sobą stykają się ze sobą, wspólnie wędrują, a nawet jednocześnie korzystają z tego samego źródła pożywienia bez okazywania wzajemnej agresji. Grupa, która znajduje pożywienie, oznajmia ten fakt pozostałym osobnikom poprzez głośne nawoływanie i uderzanie kijami w pnie drzew. W odróżnieniu od większości innych zwierząt migracje pomiędzy stadami dotyczą samic, a nie samców.

W kontaktach interpersonalnych duże znaczenie mają gesty, dotyk i rytuały wzajemnej pielęgnacji. Władzę w grupie sprawuje dominujący samiec, zwany niekiedy samcem alfa, który obejmuje panowanie po serii walk stoczonych z konkurencyjnymi samcami. Panuje on na ogół przez kilka lat, do chwili, gdy ulegnie następnemu samcowi pretendującemu do tej roli. Wszystkie samce mają ściśle określony status, rangę, która dokładnie plasuje ich w hierarchii i wyznacza kolejność, w jakiej mogą korzystać z wszelkich przywilejów w obrębie grupy, a zwłaszcza z dostępu do samic[54].

Okres rui sygnalizowany jest u samic charakterystycznym pokaźnym obrzmieniem i zaróżowieniem okolicy sromowej. Występuje niekiedy zwyczaj zawierania czegoś w rodzaju czasowego „małżeństwa”, które polega na tym, że samiec uprowadza aktywną seksualnie samicę na kilka dni w odosobnione miejsce i cieszy się w tym czasie wyłącznością kopulacji. Także samice obejmuje ścisła hierarchia, która wyraża stopień atrakcyjności seksualnej, a tym samym kolejność, w jakiej będą one pozostawały w sferze zainteresowania najwyższych kolejno rangą samców. Atrakcyjność seksualna zależy od statusu ich matek oraz liczby odchowanego potomstwa[55].

Polowania edytuj

Szympansy wspólnie polują na inne zwierzęta. Zwykle zajmują się tym samce, ale zaobserwowano również przypadki udziału samic w polowaniu.[56] Przyjmują przy tym różne techniki polowań. W trakcie pościgu zachowują się bardzo cicho.

Rozród edytuj

Po ciąży trwającej 220-245 dni samica rodzi jedno, rzadko dwoje młodych. Młode pozostają przy matce do ok. 4-5 roku życia. Dojrzewają ok. 9 roku życia. Więzi pomiędzy samicą a jej potomstwem są podtrzymywane jeszcze długo po odstawieniu młodych od matki.

Pożywienie edytuj

Jest zwierzęciem wszystkożernym. Je głównie rośliny, od czasu do czasu owady (termity, mrówki) lub mięso. Zabija i zjada małe i średniej wielkości ssaki, w tym młode pawiany, a czasem inne małpy.

Komunikacja edytuj

Społeczności szympansów wypracowały bogaty system komunikowania się (van Lewick-Goodall, 1968, 1974). Porozumiewają się za pomocą złożonych sygnałów zbudowanych z gestów, dźwięków, postawy i ruchów ciała oraz bogatej mimiki.

Kultura materialna edytuj

Potrafią posługiwać się narzędziami. Zachodnioafrykański Pan troglodytes verus wytwarza rodzaj prymitywnej dzidy, poprzez zaostrzenie zębami gałęzi, którą następnie wykorzystuje do zabijania drobnych zwierząt ukrywających się w dziuplach. Narzędzie tego rodzaju jest jednorazowe, po użyciu jest wyrzucane[57].

W dwóch zachodnioafrykańskich regionach (Bossou w Gwinei i Park Narodowy Taï w Wybrzeżu Kości Słoniowej) udokumentowane są narzędzia kamienne wykorzystywane przez szympansy[58]. Narzędzia wykorzystywane są do łupania orzechów[58].

Zagrożenia edytuj

Wszystkie podgatunki szympansa zwyczajnego narażone są na wyginięcie. Populacje zachodnioafrykańskie są rozproszone i stosunkowo małe, przez co podatne na zagrożenia. Podgatunki występujące w środkowym i wschodnim obszarze występowania całego gatunku są często celem polowań. Jedynie w kilku dużych parkach narodowych (m.in. w Tanzanii) objęte są zadowalającą ochroną, ale nawet w największych parkach lokalne populacje nie przekraczają tysiąca osobników.

Badaniem szympansów zajmowali się m.in.: Jane Goodall, K. Izawa i Kenji Kawanaka.

Filatelistyka edytuj

Poczta Polska wyemitowała 21 sierpnia 1972 r. znaczek pocztowy przedstawiający głowę szympansa zwyczajnego o nominale 1,35 zł, w serii Zwierzęta ZOO. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Janusz Grabiański. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[59].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Pan troglodytes, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 25. (łac.).
  3. ↑ a b J.F. Blumenbach: De generis humani varietate nativa. Goettingae: Typis Frid. Andr. Rosenbuschii, 1775, s. 37. (łac.).
  4. ↑ a b R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 56. (ang.).
  5. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 87, 1812. Paris. (fr.). 
  6. ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. 1231. (niem.).
  7. ↑ R.-P. Lesson: Illustrations de zoologie, ou, Recueil de figures d’animaux peintes d’après nature. Paris: Arthus Bertrand, 1831–1835, s. ryc. 32. (fr.).
  8. ↑ R.-P. Lesson: Species des Mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 36. (fr.).
  9. ↑ G.L. Duvernoy. Des caractères anatomiques des grands singes pseudo-anthropomorphes. „Archives du Muséum d’Histoire Naturelle”. 8, s. 1, 1855. (fr.). 
  10. ↑ a b A.F.J.K. Mayer. Zur Anatomie des Orang-Utang und des Chimpansee. „Archiv für Naturgeschichte”. 22 (1), s. 282, 1856. (niem.). 
  11. ↑ Du Chaillu 1860 ↓, s. 296.
  12. ↑ Du Chaillu 1860 ↓, s. 358.
  13. ↑ J.E. Gray. List of mammals from the Camaroon Mountains, collected by Capt. Burton. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1862, s. 181, 1862. (ang.). 
  14. ↑ L.-P. Gratiolet & P.H.E. Alix. Recherches sur l’anatomie du Troglodytes Aubryi, chimpanze d’une espece nouvelle. „Nouvelles archives du Muséum d’histoire naturelle”. 2, s. 1, 1866. (fr.). 
  15. ↑ L.W. Schaufuss. Pseudanthropos fuliginosus Schauf., eine neue Chimpanze-Varietät. „Nunquam otiosus. Zoologische Mittheilungen. Gesellschaft für Botanik und Zoologie”. 1–3, s. 345, 1870. (niem.). 
  16. ↑ E.H. Giglioli. Studii craniologici sui cimpanze. „Annali del Museo Civico di Storia Naturale di Genova”. 3, s. 114, 1872. (wł.). 
  17. ↑ A.E. Brehm: Thierleben. Allgemeine Kunde des Thierreichs. T. 1: Die Säugethiere. Cz. 1: Affen und Halbaffen, Flatterthiere, Raubthiere. Leipzig: Verlag des Bibliographischen Instituts, 1876, s. 80. (niem.).
  18. ↑ T. Noack. Beiträge zur Keuntniss der Säugethier-Fauna von Ost- und Central-Afrika. „Zoologische Jahrbücher”. 2, s. 291, 1887. (ang.). 
  19. ↑ A.B. Meyer. Ein brauner tschimpanse im Dresdner Zoologischen Garten. „Abhandlungen und Berichte des Königl. Zoologischen und Anthropologisch-Etnographischen Museums zu Dresden”. 5 (14), s. 7, 1895. (niem.). 
  20. ↑ E. Selenka: Menschenaffen (Anthropomorphae); studien über entwickelung und schädelbau. Cz. 1. Wiesbaden: C. W. Kreidels, 1898–1900, s. 15. (niem.).
  21. ↑ E. Haeckel: Anthropogenie, oder, Entwicklungsgeschichte des Menschen: Keimes- und Stammes-Geschichte. Cz. 1. Leipzig: Engelmann, 1903, s. 427. (niem.).
  22. ↑ L. de Pauw: Notes sur la Solidification et le Montage des grands Mammifères. Belgium: Saint Nichols, 1905, s. 13. (fr.).
  23. ↑ L.W. Rothschild. Notes on anthropoid apes. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1904 (4), s. 428, 1904. (ang.). 
  24. ↑ Matschie 1912 ↓, s. 118.
  25. ↑ Matschie 1912 ↓, s. 121.
  26. ↑ Matschie 1912 ↓, s. 124.
  27. ↑ a b P. Matschie. Neue affen aus Afrika nebst einigen bemerkungen uber bekannte formen. „Annales de la Société royale zoologique et malacologique de Belgique”. 47, s. 46, 1912. (niem.). 
  28. ↑ a b Matschie 1914 ↓, s. 327.
  29. ↑ Matschie 1914 ↓, s. 328.
  30. ↑ Matschie 1914 ↓, s. 329.
  31. ↑ Matschie 1914 ↓, s. 332.
  32. ↑ a b Matschie 1914 ↓, s. 333.
  33. ↑ a b Matschie 1914 ↓, s. 334.
  34. ↑ Matschie 1914 ↓, s. 335.
  35. ↑ L. Lorenz. Anthropopithecus steindachneri, eine neue schimpansenart. „Anzeiger der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-Naturwissenschaftliche Klasse”. 51, s. 550, 1914. (niem.). 
  36. ↑ Matschie 1919 ↓, s. 75.
  37. ↑ Matschie 1919 ↓, s. 76.
  38. ↑ Matschie 1919 ↓, s. 80.
  39. ↑ W. Koch. Ein neuer Schimpanse. „Zoologische Garten: Zeitschrift für die gesamte Tiergärtnerei”. Neue Folge. 5, s. 100, 1932. (niem.). 
  40. ↑ E. Schwarz. On the local races of the chimpanzee. „The Annals and Magazine of Natural History”. Tenth series. 13, s. 578, 1934. (ang.). 
  41. ↑ T. Humle i inni, Pan troglodytes, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-15] (ang.).
  42. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński, W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  43. ↑ Epitet gatunkowy w systematyce to drugi wyraz w nazwie systematycznej gatunku. Zobacz: Zasady tworzenia nazw systematycznych
  44. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  45. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Pan troglodytes. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-15].
  46. ↑ a b c E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 852–853. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  47. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 508.
  48. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 695.
  49. ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 124.
  50. ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 367.
  51. ↑ The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
  52. ↑ https://swiatzwierzat.pl/szympans-byl-wychowywany-jak-dziecko-zwierze-pokiereszowalo-ja-tak-dotkliwie-ze-stracila-pol-twarzy-i-reke-em-em-270423/amp
  53. ↑ Doran (1996) stwierdził, że czas spędzany na ziemi jest różny w zależności od stada oraz płci
  54. ↑ Seks naszych kuzynów, [w:] Jerzy Adam Kowalski, Homo eroticus, Opole: Wydawnictwo IBS, 2011 (Eros i logos), s. 14, ISBN 978-83-931776-0-8.
  55. ↑ Jerzy A. Kowalski: tamże,. s. 15-16.
  56. ↑ Edward Osborne Wilson: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., 2001. ISBN 83-7150-682-1.
  57. ↑ Jill D. Pruetz, Paco Bertolani Savanna Chimpanzees, Pan troglodytes verus, Hunt with Tools
  58. ↑ a b Tomos Proffitt, Jonathan. S. Reeves, Soiret Serge Pacome and Lydia. V. Luncz, Identifying functional and regional differences in chimpanzee stone tool technology, „Royal Society Open Science”, 9 (9), 2022, s. 220826, DOI: 10.1098/rsos.220826.
  59. ↑ Marek Jedziniak: Zwierzęta ZOO. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szympans_zwyczajny&oldid=73400991”