Związek Pruski

Związek Pruski (niem. Preußischer Bund lub Bund vor Gewalt) – organizacja do obrony interesów i praw, o której powołaniu zadecydowano na zjeździe ziem i miast pruskich w Elblągu 21 lutego 1440 r. Projekt statutu został ustalony, wyznaczono termin zjazdu celem opieczętowania aktu na 13 marca, na który postanowiono zwołać nieobecne w Elblągu okręgi Prus. Hans von Ziegenberg przewodniczył ośmioosobowej delegacji do wielkiego mistrza, która przedstawiła mu konieczność założenia związku wobec zatargów w Zakonie i zamiarów Polaków. Delegaci prosili o utrzymanie przywilejów i obiecywali wielkiemu mistrzowi pomoc w utrzymaniu się przy władzy.

Akt erekcyjny Związku Pruskiego, 1440

14 marca, na kolejnym zjeździe w Kwidzynie pełnomocnicy większości okręgów i miast, opieczętowawszy formalny akt utworzenia Związku Pruskiego (Preussischer Bund), powołali go jako konfederację szlachty i miast pruskich skierowaną przeciw Krzyżakom. W jego utworzenie zaangażowani byli również członkowie Związku Jaszczurczego. Członkowie Związku Pruskiego występowali początkowo przede wszystkim o uzyskanie szeregu praw i przywilejów, w tym politycznych, sądowych czy ekonomicznych, podobnych do posiadanych przez szlachtę i mieszczaństwo w innych krajach, a nie przeciw panowaniu Zakonu na ziemiach pruskich. Główną rolę odgrywały w nim Stare Miasto Toruń (zwłaszcza burmistrzowie Johann Huxer i Hermann Rusop), Chełmno i Gdańsk oraz średniozamożne rycerstwo Ziemi chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego, Oberlandu i Warmii. Do przywódców Związku Pruskiego należeli m.in.: Gabriel, Hans von Baysen i Stibor von Baysen, Hans von Ziegenberg.

Początek działalności

Po pokoju brzeskim w 1435 roku wcześniejszy konflikt stanów pruskich z zakonem zaczął się zaogniać. Zaczęły się także niesnaski między różnymi frakcjami Krzyżaków, w które zaczęły wtrącać się stany, chcące powołać do życia stałą organizację służącą reprezentacji ich praw i interesów. Podstawą aktu erekcyjnego Związku stał się koncept przygotowany przez Radę Starego Miasta Toruń. 14 marca 1440 roku pod aktem związkowym przycisnęło pieczęcie 53 przedstawicieli szlachty, 7 miast hanzeatyckich (Chełmno, Stare Miasto Toruń, Nowe Miasto Toruń, Elbląg, Gdańsk, Braniewo, Stare Miasto Królewiec, Knipawa) oraz 12 mniejszych miast. W ciągu lata do Związku przystąpiły prawie wszystkie miasta i znaczna część szlachty. Od 1453 roku w Toruniu mieściła się siedziba powołanej w tymże roku Tajnej Rady, stałej reprezentacji Związku Pruskiego, składającej się z 8-10 przedstawicieli rycerstwa i wielkich miast. Największym oparciem Związku były ziemia chełmińska, Gdańsk, Toruń i teren dawnej Pomezanii.

Proces z Krzyżakami

Stany pruskie oddają swe ziemie królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi i koronie polskiej, 1454

Krzyżacy, odwołując się do sądów papieskiego i cesarskiego, dążyli do osłabienia i rozbicia Związku. Przeciągnęli na swoją stronę Dolne Prusy (na północ od biskupstwa warmińskiego z Królewcem) i oddali część ceł Gdańskowi. W 1451 roku Związek zastanawiał się czy nie dokonać samorozwiązania na tle gróźb cesarza i legata papieskiego biskupa Ludwika de Silves, co mogło zaszkodzić interesom handlowym, jednakże Związek podjął decyzję o dalszej działalności. W związku z naciskiem z zewnątrz Związek Pruski nawiązał intensywne kontakty z wpływowymi polskimi ówczesnymi politykami. W dniu 5 grudnia 1453 roku w Wiedniu cesarz Fryderyk III Habsburg nie wysłuchawszy do końca skarg związkowców wydał wyrok potępiający Związek Pruski i nakazujący jego rozwiązanie, Cesarz nałożył na związek kary pieniężne, oraz wydał wyrok śmierci na 300 członków Związku bez podania konkretnych nazwisk. Wydana też została ekskomunika, nałożona na Związek Pruski na podstawie sfałszowanej bulli papieskiej. Dolne Prusy chciały się podporządkować wyrokowi, jednak Gdańsk, Toruń i rycerstwo chełmińskie były przeciwne. Rezydująca w Toruniu Tajna Rada Związku podjęła ryzyko przyjęcia zwierzchnictwa Kazimierza Jagiellończyka. Związkowcy uznali, że należy znaleźć nowego zwierzchnika dla Prus, a co za tym idzie nowego władcę terytorialnego. Akt poddania się stanów pruskich polskiemu królowi był dla członków Związku rozwiązaniem ostatecznym. W styczniu 1454 roku przybyła do króla Kazimierza IV w Sandomierzu delegacja Związku ofiarując mu poddanie Prus. Król oficjalnie nie poparł tego pomysłu, ponieważ nie mógł poprzeć buntu poddanych przeciwko władzy, jednakże szybko rozpoczęte przygotowania do powstania oznaczały, że Polska nieoficjalnie zadeklarowała Związkowi pomoc przeciwko Krzyżakom.

Wojna trzynastoletnia

W dniu 4 lutego 1454 Tajna Rada wysłała z Torunia do Malborka poselstwo z listem, w którym formalnie wypowiedziała wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu posłuszeństwo. Akt ten, który opieczętowali Hans von Baysen, przez Polaków zwany Jan Bażyński (jako reprezentant rycerstwa pruskiego) oraz Stare Miasto Toruń (jako reprezentant miast pruskich), dotarł przez posłańca toruńskiego do rąk wielkiego mistrza rano 6 lutego. Tego samego dnia atakiem na zamek krzyżacki w Toruniu wybuchło powstanie przeciw Krzyżakom. W tym samym miesiącu gdańszczanie zaatakowali krzyżacki Wielki Młyn i 11 lutego opanowali zamek krzyżacki, który następnie zniszczyli. Po upływie miesiąca Krzyżacy kontrolowali już tylko Malbork, Sztum i Chojnice. Wkrótce do Krakowa udał się z poselstwem Hans von Baysen, który w imieniu Związku Pruskiego zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka o przyłączenie Prus do Polski. W dniu 21 lutego 1454 roku Baysen został przyjęty na posiedzeniu rady koronnej i wygłosił mowę z prośbą o inkorporację. Rada przegłosowała prośbę i król się do niej przychylił. Następnego dnia król wypowiedział Zakonowi wojnę. Akt inkorporacji wystawiony 6 marca 1454 r. oznaczał równocześnie początek wojny trzynastoletniej, finansowanej głównie przez Związek Pruski (pół miliona dukatów), w tym wielkie miasta pruskie: Gdańsk (470 tys. florenów węgierskich) i Toruń (124 tys. florenów węgierskich), króla Kazimierza (pół miliona dukatów) i społeczeństwo Królestwa Polskiego (pół miliona dukatów). W maju król Polski odebrał hołd w Toruniu od Ziemi chełmińskiej, 11 czerwca w Elblągu od Gdańska i m.in. Elbląga oraz od trzech biskupów pruskich. W Królewcu hołd odebrał kanclerz Jan z Koniecpola.

Członkowie

Miasta będące członkami założycielami Związku Pruskiego z dnia 14 marca 1440 roku 

Niemiecka nazwa	Polska nazwa	Rosyjska nazwa (po 1945)
Thorn	Toruń – Stare Miasto
Thorner Neustadt	Toruń – Nowe Miasto
Culm	Chełmno
Elbing	Elbląg – Stare Miasto
Neustadt Elbing	Elbląg – Nowe Miasto
Rechtstadt Danzig	Gdańsk – Główne Miasto
Braunsberg	Braniewo
Altstadt Königsberg	Królewiec – Stare Miasto	Kaliningrad
Kneiphof	(Królewiec) Knipawa	Królewiec
Löbenicht	(Królewiec) Lipnik	Kaliningrad
Graudenz	Grudziądz
Strasburg (in Westpreussen)	Brodnica
Neumark	Nowe Miasto Lubawskie
Löbau (in Westpreußen)	Lubawa
Rehden	Radzyń Chełmiński
Wehlau	Welawa	Znamensk
Allenburg	Alembork	Drużba
Zinten	Cynty	Kornewo
Heiligenbeil	Święta Siekierka	Mamonowo
Landsberg	Górowo Iławeckie

Członkowie z dnia 3 kwietnia 1440 r.

Niemiecka nazwa	Polska nazwa
Mewe	Gniew
Altstadt Danzig	Gdańsk – Stare Miasto
Neuenburg	Nowe
Lauenburg	Lębork
Leba	Łeba
Hela	Hel
Putzig	Puck

Zobacz też

• Stosunki polsko-krzyżackie

Bibliografia

• Marian Biskup, Gerard Labuda: Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach: gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1986, seria: Monografie Pomorskie..
• Antoni Czacharowski: Księga żołdu Związku Pruskiego z okresu wojny trzynastoletniej: 1454–1466. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1969, seria: Fontes. [dostęp 2014-05-05]. (niem.).
• Leba im Preußischen Bund. Lawrenz – Ostseebad Leba. [dostęp 2014-05-05]. (niem.).
• Karol Górski, Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce : zbiór tekstów źródłowych, Poznań, Instytut zachodni 1949

Linki zewnętrzne

• Związek Pruski
• Powstanie Związku Pruskiego