Czystkowate, posłonkowate (Cistaceae) – rodzina roślin należąca do rzędu ślazowców (Malvales), w niektórych, zwłaszcza dawniejszych ujęciach grupowana w rząd czystkowców (Cistales). Liczy 8 rodzajów z 207 gatunkami[2], spośród których do flory Polski należy tylko jeden – posłonek (Helianthemum)[3]. Czystkowate to aromatyczne rośliny zielne lub krzewy, często rosnące w miejscach otwartych, słonecznych na podłożu piaszczystym lub wapiennym[2]. Centrum zróżnicowania rodziny jest basen Morza Śródziemnego, ale jej przedstawiciele występują także na obu kontynentach amerykańskich, niemal całej Europie, północnej i wschodniej Afryce oraz w zachodniej Azji. Żywica z różnych gatunków czystkaladanum – jest od dawnych czasów pozyskiwana i stosowana w medycynie, przy czym współcześnie znajduje zastosowanie głównie w przemyśle perfumeryjnym. Wiele gatunków w różnych odmianach uprawnych, także mieszańcowych, z rodzajów czystek Cistus, posłonek Helianthemum i Halimum uprawianych jest jako rośliny ozdobne[4].

Czystkowate
Ilustracja
Cistus monspeliensis
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

ślazowce

Rodzina

czystkowate

Nazwa systematyczna
Cistaceae Juss.
Gen. Pl.: 294. 4 Aug 1789
Posłonek rozesłany pospolity

Morfologia

edytuj
 
Tuberaria guttata
 
Fumana arabica
Pokrój
Rośliny zielnejednoroczne (w tym efemerydy wydające nasiona po kilku tygodniach rozwoju[5]) i byliny, także krzewy, rzadko drzewa. Okryte włoskami pojedynczymi lub skupionymi w pęczkach i wyglądającymi wówczas na gwiazdkowate, często gruczołowatymi, tak że w efekcie rośliny te bywają lepkie w dotyku[4]. U roślin z siedlisk suchych często występują bulwiaste kłącza[5].
Liście
Naprzeciwległe, rzadko skrętoległe lub okółkowe, pojedyncze. Przylistków zwykle brak, czasem są drobne, u Pakaraimaea okazałe. Blaszka liściowa całobrzega z użyłkowaniem dłoniastym, pierzastym lub z trzema lub więcej głównymi żyłkami biegnącymi równolegle[4]. U wielu przedstawicieli przystosowanych do klimatu suchego blaszki są zwinięte, silnie owłosione lub szybko opadające[5].
Kwiaty
Pojedyncze lub zebrane w wyrastające w kątach liści kwiatostany wierzchotkowe wiechowate lub groniaste. Kwiaty są obupłciowe i promieniste, czasem klejstogamiczne. Działki kielicha są trwałe. Mogą występować w liczbie trzech wolnych działek lub pięciu, ale wówczas dwie zewnętrzne są wąskie przyrośnięte do trzech wewnętrznych. Płatków korony jest pięć (trzy tylko w rodzaju Lechea) i w pąku są zmięte (skręcone u Pakaraimaea). Zwykle opadają po kilku godzinach kwitnienia. Pręciki są liczne, ich pylniki otwierają się podłużnymi pęknięciami, czasem wyróżniają się szerokimi łącznikami. Zalążnia jest górna i powstaje z trzech do pięciu owocolistków tworzących pojedynczą komorę (u Pakaraimaea komór jest pięć). Pojedyncza szyjka słupka zwieńczona jest jednym lub trzema znamionami[4].
Owoce
Wielonasienne torebki[4], rzadko pojedyncze nasiona[6].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna i podział według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jedna z rodzin z rzędu ślazowców Malvales w obrębie kladu różowych roślin okrytonasiennych. W obrębie rzędu jest taksonem siostrzanym dla monotypowego rodzaju Pakaraimaea, wraz z którym z kolei stanowi grupę siostrzaną dla rodzin Sarcolaenaceae i Dipterocarpaceae[2]. Takie powiązania filogenetyczne powodują, że według niektórych ujęć rodzaj Pakaraimaea, dawniej zaliczany do Dipterocarpaceae zaliczany jest do czystkowatych[4].

ślazowce

Neuradaceae




Thymelaeaceaewawrzynkowate




Sphaerosepalaceae




Bixaceaearnotowate




Cistaceaeczystkowate




Sarcolaenaceae



Dipterocarpaceaedwuskrzydłowate







Cytinaceaemorzyczystkowate



Muntingiaceaerozcięgowate




Malvaceaeślazowate





Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Malvanae Takht., rząd czystkowce (Cistales Rchb.), podrząd Cistineae Rchb., rodzina czystkowate (Cistaceae Juss.)[7].

Wykaz rodzajów[8]

Przypisy

edytuj
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-10-29] (ang.).
  3. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  4. a b c d e f Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 397-398. ISBN 978-1-842466346.
  5. a b c Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 40-43. ISBN 83-7079-779-2.
  6. John L. Strother: Cistaceae Jussieu. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-07-25].
  7. Crescent Bloom: Cistaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-02-11]. (ang.).
  8. List of Genera in CISTACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-10-29] (ang.).
  9. Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 238. ISBN 83-01-12029-0.
  10. a b Nazwa polska rodzaju według Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 309, 330. (pol.).