Dziady (dramat)
Dziady – cykl dramatów romantycznych Adama Mickiewicza publikowany w latach 1823–1860. Składają się na niego trzy luźno powiązane części oraz część pierwsza, wydana pośmiertnie, mająca charakter nieukończony:
- Dziady część II – dramat z 1823 roku
- Dziady część IV – dramat z 1823 roku
- Dziady część III – dramat z 1832 roku
- Dziady część I – dramat ogłoszony pośmiertnie w 1860 roku (nieukończony)
Autor | |
---|---|
Typ utworu | |
Wydanie oryginalne | |
Język | |
Data wydania |
1822 |
Oprócz dramatów, w skład II części wchodzi wiersz Upiór publikowany początkowo jako osobny utwór, zaś w skład III części rozległy Ustęp – epicki komentarz ukazujący obraz carskiej Rosji, zakończony słynnym wierszem Do przyjaciół Moskali.
Elementem spajającym te części jest obrzęd Dziadów – zaobserwowanych przez Adama Mickiewicza w okolicy Solecznik[1] -dokładnie przedstawiony w części II, wspominany przez Gustawa w cz. IV i odbywający się w scenie IX cz. III. W utworze znajdują się liczne wątki autobiograficzne, zawarte są w nim idee romantyzmu, także polskiego, związanego z walką narodowowyzwoleńczą z rosyjskim zaborcą.
Opis utworów
edytujDziady część II
edytujII część Dziadów, chronologicznie pierwsza, powstawała w latach 1820–1821[2], w okresie wileńsko-kowieńskim życia Adama Mickiewicza (stąd określenie Dziady wileńsko-kowieńskie). Została opublikowana po raz pierwszy w II tomie Poezji. Utwór poprzedza balladowy wiersz Upiór.
Akcja toczy się w Dzień Zaduszny (w nocy) w kaplicy, gdzie zebrała się grupa ludzi z pobliskiej wioski. Trwa ludowy obrzęd dziadów, któremu przewodniczy Guślarz. Zebrani wzywają kolejno dusze czyśćcowe, chcąc ulżyć im w cierpieniu. Na ich wezwanie przybywają trzy rodzaje duchów: lekkie, ciężkie i pośrednie[3].
Kiedy obrzęd dobiega końca, nieoczekiwanie zjawia się jednak kolejny duch, który nie reaguje na wezwania i przekleństwa Guślarza i reszty zgromadzonych. Duch ten zmierza w stronę jednej z wieśniaczek i wskazuje na swoje zranione serce. Chłopi wyprowadzają wieśniaczkę, a widmo podąża za nimi[3].
Zjawienie się tajemniczego ducha w pewien sposób tłumaczy wiersz Upiór dołączony do Dziadów przez Mickiewicza. Tytułowy bohater tego utworu – postać o nieokreślonym statusie egzystencjalnym – nie żyje, ale i nie umarł ostatecznie, jest duchem skazanym za grzech (samobójstwo) na karę corocznego powtarzania swego cierpienia na świecie. Cierpienie to jest związane z nieszczęśliwą miłością i życiem wśród ludzi, którzy go nie rozumieją[3].
Dziady część IV
edytujTa część Dziadów, chronologicznie druga, powstała w latach 1821–1822 i została opublikowana w II tomie Poezji[4]. Wraz z częścią II jest nazywana Dziadami wileńsko-kowieńskimi. Jest to dramat o tematyce miłosnej, w którym głównym bohaterem jest nieszczęśliwy kochanek – Akcja utworu toczy się w dzień zaduszny między godziną dziewiątą wieczorem a północą, natomiast miejscem akcji jest dom księdza, który w przeszłości był nauczycielem głównego bohatera.
Osobowość Gustawa została ukształtowana poprzez lekturę Nowej Heloizy Rousseau oraz Cierpień młodego Wertera Goethego[4]. Utwory te uczyniły z niego indywidualistę, a nawet pchnęły go do samobójstwa. Kochanka głównego bohatera jest określana jako nadludzka dziewica, została bowiem uwznioślona i uświęcona. Jest dla niego przeznaczeniem i darem niemalże nadprzyrodzonym. Jednak od momentu poślubienia jej przez osobę bogatą i utytułowaną dla Gustawa rozpoczyna się godzina rozpaczy[5], przepełniona egzaltacją, miłosnym cierpieniem, udręką zazdrości. Cierpienie to zostało wyrażone językiem jak na owe czasy bardzo nowoczesnym[5]. Ta część jest uważana przez badaczy m.in. za studium psychologiczne[5].
Ksiądz, słuchacz historii Gustawa, jest przez niego postrzegany za uosobienie racjonalizmu, zdrowego rozsądku i konformizmu[5]; potrafi posługiwać się tylko maksymami, powiedzeniami o charakterze popularnych porzekadeł, np. Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze!, po smutkach wesele[5]. Z kolei nieszczęśliwy kochanek reprezentuje romantyczny spirytualizm.
Dziady część III
edytujTrzecia, ostatnia ukończona część dramatu, została napisana wiosną 1832 roku[6] i nazywana jest Dziadami drezdeńskimi (wiąże się to z pobytem Mickiewicza w Dreźnie). Tekst opublikowano po raz pierwszy w 1832 roku jako IV tom Poezji (w wydaniu zbiorowym) oraz rok później w edycji osobnej[6]. Przez badaczy ta część Dziadów jest uważana za arcydzieło polskiego dramatu romantycznego[7], m.in. ze względu na połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej z metafizyczną.
Charakterystycznymi cechami tego dramatu są jego nieciągłość, fragmentaryczność i otwarta, swobodna kompozycja. Żaden z licznych wątków fabularnych nie został ukończony, losy bohaterów są niedopowiedziane (z wyjątkiem Doktora, który ginie od uderzenia piorunem)[8]. Do całego cyklu nawiązuje scena IX (obrzęd tytułowych Dziadów).
Mickiewicz poszukiwał nowej formy dramatu, odmiennego od konstrukcji utworów Szekspira, Calderona, Goethego czy Schillera[8]. Entuzjastycznie przyjął pojawienie się dramatów Dittmera i Cavé pt. Les soirées de Neuilly, esquisse dramatiques et historiques (1827)[8], w których dostrzegał nowatorstwo.
Plan historyczny utworu dzieli się na dwie części: jawną (oficjalny wymiar rzeczywistości) i ukrytą (martyrologia, spiski i walka narodowowyzwoleńcza)[9]. W części jawnej (Dom wiejski pode Lwowem, Salon Warszawski, Pan Senator) poeta staje się bezlitosnym analitykiem i krytycznym obserwatorem zaprezentowanej w utworze zbiorowości. Zbiorowość ta dzieli się na „lewą” i „prawą” stronę. W części ukrytej autor zawarł swoją drezdeńską koncepcję martyrologicznej historii Polski[10].
Jedną z cech charakterystycznych dla tej części Dziadów jest mesjanizm, polegający na eksploatowaniu paraleli pomiędzy cierpieniem Jezusa a ofiarą Polaków pozbawionych własnej państwowości i prześladowanych. Ofiara ta ma mieć, według Mickiewicza, charakter uniwersalny, stanowi bowiem powtórzenie odkupienia Chrystusa[11]. Wyrazicielem takiej postawy w utworze jest Ks. Piotr, który posiada zdolność przewidywania przyszłości („widzenia”). Jego przepowiednie mają charakter optymistyczny, chociaż ich treść jest bardzo nieprecyzyjna (np. liczba 44)[12]; podjęto wiele różnych prób interpretacji tych wizji[13]. Przeciwieństwem ks. Piotra w utworze jest Konrad, którego cechują indywidualizm, świadomość własnej wyjątkowości, a nawet duma urastająca do pychy[14]. Źródło takiej postawy tkwi w przekonaniu, że jest wielkim poetą, dzięki czemu dysponuje wyjątkową mocą (Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż ty większego mogłeś zrobić – Boże?, sc. II, w. 54-55)[15]. Posiada zdolność do odczuwania bólu za cały naród polski. W Wielkiej improwizacji podnosi bunt przeciwko Bogu, żądając od Niego władzy nad światem, aby urządzić go lepiej. Oskarża Boga w ten sposób o całe zło, a do tak gwałtownych żądań popycha Konrada odczuwanie cierpień własnego narodu (Ja i ojczyzna to jedno. / Nazywam się Milijon – bo za milijony / Kocham i cierpię katusze, w. 259-261). Żąda od Stwórcy całkowitej kontroli nad ludźmi, dlatego też marzenie o szczęściu i pokoju na Ziemi nosi cechy tyranii[16]. Jednak Konrad nie zostaje wyraźnie w utworze potępiony[15].
Dziady część I
edytujPierwsza część Dziadów nie została ukończona ani wydana za życia artysty. Utwór powstawał prawdopodobnie na początku 1821 roku[17]. Autorski tytuł brzmiał: Dziady. Widowisko[17]. Po raz pierwszy do druku trafiła w wydanym w Paryżu w 1860 roku podsumowaniu ważniejszych dzieł Mickiewicza. Zawiera zbiór niepowiązanych ze sobą scen. Pierwsza część Dziadów przez niektórych jest traktowana jako początek cyklu, a przez innych jako jego zakończenie.
W utworze pojawiają się, podobnie jak w części II: postać Guślarza, opis obrzędu cmentarnego oraz Chór młodzieńców i Chór młodzieży. Część badaczy uważa, że te Chóry stanowią literacką kreację filomatów, z którymi Mickiewicz w okresie pisania utworu prowadził spór filozoficzno-światopoglądowy[18].
Historycy literatury nie potrafią odpowiedzieć na pytanie, dlaczego autor ani nie ukończył tej części Dziadów, ani nie zniszczył rękopisu. Niektórzy badacze utrzymują, że ten utwór jest ukończoną całością, złożoną z luźnych fragmentów[19].
Niektóre inscenizacje Dziadów
edytujW Polsce
edytuj- 31 października 1901: Adama Mickiewicza „Dziady”. Sceny dramatyczne, prapremiera dramatu w Teatrze Miejskim w Krakowie (obecnie Teatr im. Juliusza Słowackiego), w opracowaniu tekstu i w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego. W roli Konrada wystąpił Andrzej Mielewski. Wyspiański dokonał licznych skrótów w tekście, rezygnując z niektórych wątków.
- 1934: Dziady. Poema – widowisko w Teatrze Polskim w Warszawie, w reżyserii Leona Schillera. Była to realizacja „Teatru Ogromnego”, koncepcji rozwiniętej z idei Stanisława Wyspiańskiego i Edwarda Gordona Craiga. W roli Gustawa–Konrada wystąpił Józef Węgrzyn. Scenografię zaprojektował Andrzej Pronaszko.
- 1961: Dziady w Teatrze 13 Rzędów w Opolu, w reżyserii Jerzego Grotowskiego, scenografia Jerzy Gurawski, kostiumy Waldemar Krygier.
- 1967: Dziady w Teatrze Narodowym, w reżyserii Kazimierza Dejmka i ze scenografią Andrzeja Stopki. Przedstawienie zyskało wymiar polityczny, zaniepokojone jego odbiorem społecznym i antyradziecką wymową władze komunistyczne nakazały zdjęcie spektaklu z afisza. Decyzja spowodowała protesty, które zapoczątkowały wydarzenia Marca 1968. Główną rolę w przedstawieniu zagrał Gustaw Holoubek (Gustaw–Konrad), partnerowali mu m.in. Józef Duriasz (Ksiądz Piotr), Zdzisław Mrożewski (Senator), Kazimierz Opaliński (Guślarz), Barbara Rachwalska (Pani Rollison), Stanisław Zaczyk (Adolf), Ignacy Machowski (Doktor).
- 1973: Dziady w Starym Teatrze w Krakowie, w reżyserii Konrada Swinarskiego. Odtwórcą roli Konrada był Jerzy Trela. Jednym z zabiegów inscenizacyjnych było połączenie sceny z widownią poprzez budowę specjalnego pomostu. Dzięki zakwestionowaniu tradycyjnego podziału publiczność stała się aktorem, który – tak jak pozostali aktorzy – brał udział w sztuce. Przedstawienie Swinarskiego wystawiano 269 razy[20], do roku 1983.
- 2011: Dziady w Teatrze im. St. Wyspiańskiego w Katowicach, w reżyserii Krzysztofa Babickiego. Współczesna interpretacja dzieła, będąca próbą znalezienia w nim prawd aktualnych po dziś dzień.
- 22 kwietnia 2011: w Teatrze Polskim w Bydgoszczy, w reżyserii Pawła Wodzińskiego.
- 22 marca 2014: w Teatrze Nowym w Poznaniu, w reżyserii Radosława Rychcika
- 20 lutego 2016: w Teatrze Polskim we Wrocławiu w reżyserii Michała Zadary. Po raz pierwszy wystawiono Dziady bez jakichkolwiek skrótów, łącznie z wierszem Upiór oraz Ustępem do III części. Spektakl (z przerwami) trwał od południa do późnej nocy, ok. 13 i pół godziny.[21]
- 29 października 2016: w Teatrze Wierszalin w Supraślu w reżyserii Piotra Tomaszuka.[22]
- 19 listopada 2021: w Teatrze Słowackiego w Krakowie w reżyserii Mai Kleczewskiej. Spektakl spotkał się z negatywną reakcją reprezentantów władz konserwatywnych – swoje stanowisko wyraziła małopolska kuratorka oświaty Barbara Nowak[23], ponadto apel o „podjęcie zdecydowanych działań wobec dyrekcji Teatru Słowackiego” skierował do marszałka woj. małopolskiego radny Krakowa Adam Kalita[24].
Za granicą
edytuj- 1937: Dziady w Teatrze Narodowym w Sofii, w reżyserii Leona Schillera
- 1990: Dziady w Wileńskim Teatrze Dramatycznym, w reżyserii Jonasa Vaitkusa. W rolę Konrada wcielił się Valentinas Masalskis. Spektakl zawierał wszystkie części dramatu.
Spektakle Teatru Telewizji
edytuj- 1959: Sceny dramatyczne z „Dziadów” – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Adama Hanuszkiewicza
- 1977: Dziady - Teatr im. S. Jaracza, Olsztyn w reżyserii Henryka Baranowskiego
- 1981: Dziady cz. III – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Jana Kulczyńskiego
- 1983: Dziady – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Konrada Swinarskiego
- 1997: Dziady – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Jana Englerta
- 2011: Dziady – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Krzysztofa Babickiego (telewizyjne przeniesienie spektaklu zarejestrowanego na Dużej Scenie Teatru Śląskiego w Katowicach)
- 2020: Dziady Teatru Wierszalin - premiera na antenie TVP Kultura: (17.11.2020) Dziady – Noc pierwsza, (24.11.2020) część druga mickiewiczowskiej opowieści, przygotowanej przez Teatr Wierszalin, w reżyserii Piotra Tomaszuka[25][26]
- 2023: Dziady. Śladami Adama Mickiewicza (spektakl na żywo w dniu 31.10.2023), reż. Magdalena Małecka-Wippich, Jarosław Gajewski. Jarosław Kilian[27].
Film
edytujFilmowej adaptacji dramatu dokonał w 1989 r. Tadeusz Konwicki. Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza oprócz treści zawartych w tekście Mickiewicza odwołuje się do XX-wiecznej historii Polski (obrazy męczeństwa narodu z czasów II wojny światowej, pielgrzymka papieża Jana Pawła II, obrazy współczesnej Warszawy). Rola Gustawa–Konrada rozpisana została na dwóch aktorów: Gustawa Holoubka i Artura Żmijewskiego. W ogromnej obsadzie filmu znaleźli się też m.in. Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Maja Komorowska, Henryk Bista, Piotr Fronczewski, Grażyna Szapołowska i Jan Nowicki.
Dziady w kulturze
edytujAustriacki filozof, pisarz i poeta Siegfried Lipiner na zlecenie polskiego arystokraty hrabiego Karola Lanckorońskiego dokonał przekładu Dziadów na język niemiecki, które ukazały się drukiem w 1887 roku w Lipsku pod tytułem Todtenfeier[28] (Święto zmarłych, Uroczystość żałobna). Kompozytor Gustav Mahler „czekał” na ten tekst[29]. Na karcie tytułowej utworu, który zaczął komponować dał taki właśnie tytuł „Totenfeier”. W zamyśle kompozytora był to poemat symfoniczny. Po śmierci Hansa von Bülowa Mahler zmienił koncepcję dzieła i tak powstała II Symfonia c-moll „Zmartwychwstanie”[30]. „Totenfeier” stało się teraz pierwszą częścią II Symfonii. Mahler oddzielił wyraźnie I część symfonii od pozostałych ogniw, żądając w partyturze „przynajmniej pięciominutowej przerwy”[31].
Fragment z Dziadów Adama Mickiewicza ukazał się również w grze komputerowej Wiedźmin 3: Dziki Gon firmy CD Projekt Red w zadaniu pobocznym o tytule „Dziady”.
Przypisy
edytuj- ↑ Anna Pieszko , XXXI Międzynarodowy Festiwal Poezji „Maj nad Wilią” w nowej odsłonie. Program tegorocznej edycji spotkań – Kurier Wileński [online], kurierwilenski.lt, 18 czerwca 2024 [dostęp 2024-06-19] (pol.).
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 252.
- ↑ a b c Repetytorium z języka polskiego. Kraków: 1996, s. 67.
- ↑ a b Alina Witkowska, Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 255.
- ↑ a b c d e Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 256.
- ↑ a b Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 276.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 277.
- ↑ a b c Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 279.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 280.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 281.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 282.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 283–284.
- ↑ Jerzy A. Kowalski, op. cit.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 284.
- ↑ a b Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 286.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 285.
- ↑ a b Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 253.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254–255.
- ↑ Dziady – reż. Konrad Swinarski – Stary Teatr w Krakowie. teatry.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-11)].. teatry.art.pl.
- ↑ Dziady (całość) [online], Teatr Polski we Wrocławiu [dostęp 2021-01-25] (pol.).
- ↑ Leonard Drożdżewicz , „DZIADY” W LEŚNEJ GŁUSZY. ĆWIERĆWIECZE TEATRU WIERSZALIN, „Znad Wilii”, nr 4 (68), 2016, s. 41-45 [dostęp 2021-01-18] .
- ↑ Kurator Nowak: „Dziady” w Teatrze Słowackiego „szkodliwe dla dzieci i uczniów” [online], 23 listopada 2021 [dostęp 2021-11-24] .
- ↑ Radny PiS żąda „stanowczych działań” wobec dyrekcji teatru. Sprawy „Dziadów” ciąg dalszy [online], 23 listopada 2021 [dostęp 2021-11-24] .
- ↑ Dorota Sokołowska , „Dziady - Noc pierwsza" Teatru Wierszalin na antenie TVP Kultura [online] .
- ↑ „Dziady. Noc pierwsza” i „Dziady. Noc druga” – dyptyk teatru Wierszalin w TVP Kultura [online], TVP Kultura, 17 listopada 2020 .
- ↑ Dziady. Śladami Adama Mickiewicza [online], FilmPolski [dostęp 2023-10-31] (pol.).
- ↑ Obecna pisownia Totenfeier.
- ↑ Mieczysław Tomaszewski – tekst w książeczce do płyty „muzyka i Mickiewicz in music”, Engram, 1998, DDD/ADD, EG 443601.
- ↑ Chylińska Teresa, Haraschin Stanisław, Schaeffer Bogusław – Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków, 1991, s. 554; Golianek Ryszard Daniel – Przewodnik po muzyce Mahlera, Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi, Łódź 2012, s. 27–31.
- ↑ Chylińska Teresa, Haraschin Stanisław, Schaeffer Bogusław – Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków, 1991, s. 555.
Bibliografia
edytuj- Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 83-01-12108-4.
- Teresa Chylińska, Stanisław Haraschin, Bogusław Schaeffer: Przewodnik koncertowy, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1991.
- Ryszard Daniel Golianek: Przewodnik po muzyce Mahlera, Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi, Łódź 2012
- Jerzy A. Kowalski, Mickiewiczowska zagadka: „A imię jego czterdzieści i cztery”, Racjonalista.pl, data publikacji: 20.11.2014.
Linki zewnętrzne
edytuj- Dziady – Adam Mickiewicz. [dostęp 2008-11-15]. (pol.).
- Dziady część II i IV oraz Dziady część III w zbiorach Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona.pl
- 30-lecie premiery Dziadów w reżyserii Konrada Swinarskiego. teatry.art.pl. [dostęp 2008-11-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)].
- Dziady w serwisie Wolne Lektury
- Pięć razy „Dziady”. Po co nam dziś Mickiewicz?. culture.pl
- Inscenizacje „Dziadów” Adama Mickiewicza. culture.pl