Wikipedia

Edward Eber

polski architekt

Edward Zachariasz Eber właśc. Zachariasz Eber (ur. 28 listopada 1880 w Warszawie[1], zm. 1953 w Rzymie) – polski architekt, czynny głównie w Warszawie.

Edward Zachariasz Eber
Data i miejsce urodzenia

28 listopada 1880
Warszawa

Data i miejsce śmierci

1953
Rzym

Zawód, zajęcie

architekt

Małżeństwo

Alicja Frenkiel

Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi (II RP)

Życiorys

edytuj

Urodził się w żydowskiej rodzinie Zygmunta (Zelika) i Leokadii (Łai) z Hakmayerów. Ojciec był właścicielem kamienicy przy ul. Grzybowskiej (nr hip. 1046b) w Warszawie[1]. Edward ukończył Gimnazjum Realne w Warszawie w 1898, a następnie studiował na Wydziale Mechanicznym warszawskiego Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II[2][3][4]. W 1905 za udział w strajku szkolnym został usunięty z uczelni. Stopień inżyniera architekta uzyskał w 1907 na Politechnice w Karlsruhe. Przez pierwsze półtora roku pracy zawodowej pracował w Metzu (należącego wówczas do Niemiec) jako pomocnik architekta, kustosza tamtejszej gotyckiej katedry. W 1908 powrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął samodzielną pracę. 31 sierpnia 1909 ożenił się z Alicją z d. Frenkiel.

Podczas I wojny światowej w latach 1914–1917 został zatrudniony w Komitecie Obywatelskim m. st. Warszawy. Po odzyskaniu niepodległości objął stanowisko architekta Ministerstwa Zdrowia Publicznego (1918–1923), gdzie był również organizatorem i wykładowcą kursów dla inspektorów mieszkaniowych. Zasłużył się jako współinicjator Państwowego Funduszu Mieszkaniowego – pierwszej instytucji w Polsce, która podjęła walkę z powojennym głodem mieszkaniowym. Brał udział w pracach komitetu do walki z durem plamistym przy Ministerstwie Zdrowia Publicznego. W 1920 został delegowany przez to ministerstwo do Austrii, Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii w celu zapoznania się z urządzeniami zakładów medyczno-badawczych. W 1922 opuścił MZP, aby ponownie podjąć prywatną praktykę architektoniczną, zachowując stanowisko doradcy technicznego Amerykańskiej Misji Pomocy – organizacji humanitarnej kierowanej przez Herberta Hoovera.

Był członkiem Stowarzyszenia Techników i Koła Architektów Polskich, gdzie brał udział w komisjach: normalizacyjnej i słownictwa zawodowego. Przez kilkanaście lat pozostawał współpracownikiem działu architektury „Przeglądu Technicznego”, do którego napisał około dwudziestu artykułów. Był także rzeczoznawcą urzędów podatkowych, sądów i trzech banków.

Działał wyłącznie na terenie Warszawy, wykorzystując w swoich projektach aktualne wówczas style. Jego realizacje mają początkowo cechy modernizmu, nawiązującego do jego berlińskiej wersji, a następnie funkcjonalizmu w wersji awangardowej i późniejszej, tzw. uspokojonej, kiedy to zasłynął jako twórca eleganckich kamienic.

Okres międzywojenny

edytuj

W latach 20. XX w. przebywał wraz z żoną Alicją na południu Francji w okolicach Nicei. Projektował domy mieszkalne, ale wszystko wskazuje na to, że nie pracował wtedy pod własnym nazwiskiem. Z tego okresu datuje się znajomość Eberów z Anną i Jarosławem Iwaszkiewiczami.

Pod koniec lat 20. Eberowie powrócili do Polski. Na schyłek lat 30. przypadają najważniejsze projekty Ebera, m.in. niezrealizowany projekt gmachu na rogu ulic Marszałkowskiej i Złotej. Pozostały po nim tylko liczne reklamy w czasopismach, ilustrowane rysunkami z podpisem Ebera. Natomiast zrealizowany został Gmach Towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà [R.A.S.], tzw. „Adria” oraz ultranowoczesny, jak na owe czasy, dom przy Placu Trzech Krzyży, gdzie mieściło się kino „Napoleon”, teatr, kasyno, dancing, kawiarnia, garaż. Jak pisano w tygodniku „Świat” w 1939 roku, w hallu „osiem wind oczekuje naszych rozkazów”, „wszystko jest celowe, logiczne i z największą troską pomyślane”, w garażu zaś „nie będzie wyziewów benzyny ani kłębów gryzącego dymu”; podziwiano wyciszone wnętrza, bezszelestne windy, mieszkania wyposażone w nawiew nazywany wtedy „własnym klimatem”[5]. Inwestycję finansowała ww. włoska firma ubezpieczeniowa R.A.S. Końcowe prace nad tym kompleksem przerwała wojna.

Okres II wojny światowej

edytuj

Po wybuchu wojny w styczniu 1940 Eberom udało się wyjechać z Polski do Włoch. Skierowali się do Triestu, gdzie mieściła się siedziba firmy R.A.S. Ostatecznie znaleźli się w Abacji (Opatii). Tu przeżyli dramatyczne chwile podczas okupacji niemieckiej; jak pisał Edward Eber w liście do dr. J.J. Goluba w sierpniu 1945:

Prześladowani przez SS, gestapo i ich szpiegów, jak dzikie zwierzęta musieliśmy dzień i noc strzec się i kryć, nie znając ani chwili spokoju, ażeby uniknąć strasznego polowania na ludzi.

Przetrwali dzięki pomocy Włochów – najczęściej obcych ludzi. W Abacji przeżyli upadek Mussoliniego, lądowanie aliantów w Salerno, zamach Badoglia.

Okres powojenny

edytuj

W 1945 Abacja (Opatija) została przyznana Jugosławii. W ww. liście tak Edward Eber przedstawiał ówczesną swoją i żony sytuację:

...teren ten jest okupowany przez Jugosławię. Jesteśmy izolowani od Włoch i całej Europy: żadne podróże, korespondencja ani telegramy nie są możliwe. Alianckie, żydowskie czy polskie komitety pomocy nie funkcjonują w sytuacji, gdy tak bardzo jej oczekujemy.

Około 1950 Eberowie wyjechali do Włoch, zamieszkali w Rzymie przy Monte del Gallo 7. Utrzymywali się m.in. dzięki pomocy bratanka – mieszkającego w Paryżu Bolesława Ebera – też architekta. Po koniec życia Edward Eber był sparaliżowany, poruszał się na wózku. Zmarł w końcu 1953 roku, został pochowany w żydowskiej części cmentarza Campo Verano, jego grób już nie istnieje.

Ordery i odznaczenia

edytuj

Wybrane realizacje w Warszawie

edytuj
 
Budynek dawnego Instytutu Nauk Judaistycznych i Głównej Biblioteki Judaistycznej – obecnie Żydowskiego Instytutu Historycznego
 
Budynek Nuncjatury Apostolskiej
  • 1909/1910: Dom Stowarzyszenia Pracowników Handlowych Wyznania Mojżeszowego, ul. Zielna róg Wielkiej (zburzony).
  • 1909: Kamienica, Kaliksta (ob. ul. J. i J. Śniadeckich) 6, (uszkodzona i rozebrana w 1946 roku pod budowę pl. Konstytucji)[7]
  • 1910: Kamienica, ul. Smolna 14 (istnieje)
  • 1910–1911: Kamienice, ul. Żurawia 24, 24A (istnieją)
  • 1910–1911: Kamienice, ul. Noakowskiego 12 i 16, d. ul. Polna 66 (zapewne autorstwa Ebera, istnieją)
  • ok. 1910–1912: Kamienica, ul. Nowogrodzka 40 (istnieje)[8][9]
  • 1910–1911: Gmach Tow. Akcyjnego Ubezpieczeń Vita-Kotwica, Nowo-Jasna i Baudouina, ob. ul. Jasna 6 (istnieje)[5][10]
  • ok. 1912: Przekształcenie kamienicy Kuzniecowa, ul. Królewska 18 (nie istnieje)
  • 1912–1913: Kamienica, ul. Hoża 62, wł. małżonków Bielców (istnieje)[11]
  • 1913: Kamienica Maksymiliana Gurewicza, ul. Królewska 23 (zachowane relikty)[12]
  • 1914 (drugi projekt z 1921): Tzw. Dom Śląski przy ul. Długiej 48 (zburzony)[13][14][15]
  • 1922: Wnętrza gmachów Państw. Zakładu Higieny: Zakład Bakteriologiczny, Zakład Serologiczny, Zakład Badania Środków Farmaceutycznych, Zakład Środków Spożywczych, Zakład Szczepionki Przeciwospowej, Przeciw Wściekliźnie oraz Ferma Serologiczna na Służewie (nie istnieją)
  • 1924: Pałacyk Nuncjatury Apostolskiej, aleja Szucha 12 (istnieje)
  • 1928–1936: Gmach Biblioteki Judaistycznej, ul. Tłomackie 5 (obecnie siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego)[16][17]
  • 1928–1929: Gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà (Po wojnie budynek odbudowano z przeznaczeniem dla Państwowego Zakładu Ubezpieczeń)[18][19][20][21][22][23]
  • 1929: Fabryka czekolady „Plutos”, ul. Barska 28/30 (silnie przebudowana)
  • 1930: Dom, aleja Szucha 11 (istnieje)
  • 1930: Gmach giełdy warszawskiej[24]
  • 1931: Tkalnia Jedwabiu Bracia Naef (nie istnieje)
  • 1935: Dom mieszkalny, ul. Marszałkowska 125 (nie istnieje)[25]
  • po 1935: (domniemanie) Konstancin, willa Brzozy, ul. Batorego 30, własność Wacława i Julii Fajansów (zburzona)
  • 1936: Dom, aleja Szucha 7, właściciel B. Kornelli, projektant Edward Eber konstruktor inż. Aleksander Raniecki (istnieje)[26][27]
  • 1936: Dom, ul. Szustra [ob. Jarosława Dąbrowskiego] 7 (istnieje)
  • 1936: Dom, ul. Skolimowska 9, właściciel B. Kornelli, projektant i konstruktor Edward Eber (relikty)[28]
  • 1936: Dom, ul. Puławska 27, właściciel W. Fajans, projektant i konstruktor Edward Eber (istnieje)[29]
  • 1937: Kino „Palladium” [razem z gmachem Tow. Ubezpieczeń Assicurazioni Generali Trieste], realizacja projektu z 1934, ul. Złota 7/9, wraz z K. Sicińskim. (częściowo zachowane)[30][31]
  • 1937: Projekt domu mieszkalnego, ul. Spacerowa 6 [nr hip. 7568], własność Alicji Eber, (nie istnieje)[32]
  • 1937: Dom mieszkalny, ul. Wspólna 27, własność Leon Pines (nie istnieje)
  • 1939: Kompleks mieszkalno-użytkowy, pl. Trzech Krzyży róg ul. Konopnickiej (dawny adres Wiejska 18, kino „Napoleon”, potem „Apollo”, tzw. Dom Włoski (nie istnieje)[33][34][35]
  • 1939: Dom, ul. Obywatelska 30, własność Alicji Eber (nie istnieje)
  • 1939: Dom, ul. Obywatelska róg ul. Zawrotnej, własność małż. Eber (nie istnieje)[36]
  • Niedatowane: Dwie kliniki chirurgiczne w Warszawie, przy Solnej i przy ul. Chmielnej oraz Szkoła Rzemieślnicza w Warszawie przy ul. Stawki (ze Stanisławem Weissem, projekt wnętrz zapewne E. Eber, nie istnieją)

Udział w konkursach na projekt

edytuj

Publikacje

edytuj
  • Witraże Mehoffera do kościoła św. Mikołaja we Fryburgu, „Czas” 1899 nr 134, (15 VI), s. 3.
  • Numancja i jej odkopywanie, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 4, s. 52.
  • O wpływie higieny mieszkaniowej na rozwój architektury, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 5, s. 63; nr 6, s. 75.
  • O bankach i gmachach bankowych, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 9, s. 118.
  • Kościół ś[więte]go Jana na Montmartre w Paryżu, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 10, s. 129.
  • Domy mieszkalne o wspólnej kuchni, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 12, s. 155.
  • Okólnik w kwestii budownictwa miejskiego, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 17, s. 219–220.
  • Edward, Witruwiusz o budowie miast, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 23, s. 293.
  • Letnie domy zamiejskie, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 26, s. 335–336.
  • Pomnik narodowy króla Wiktora Emanuela II w Rzymie, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 31, s. 386.
  • Patyna na dachach miedzianych, „Przegląd Techniczny” 1907, nr 41, s. 496.
  • Nowy typ muzeów, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 41, s. 496.
  • O znaczeniu dziejów architektury dla twórczości architektonicznej, „Przegląd Techniczny”, 1916 nr 1, s. 11–12.
  • III-y kongres architektoniczny w Wiedniu 1908, „Przegląd Techniczny” 1908, nr 12, s. 158.
  • Losy pałacu Strozzich we Florencji, „Przegląd Techniczny” 1908, nr 15, s. 176.
  • Osady ogrodowe, „Przegląd Techniczny” 1908, nr 15, s. 197–198.
  • Pałac kryształowy, „Przegląd Techniczny” 1908, nr 16, s. 210.
  • Świątynia Izydy na wyspie Philae w Egipcie, „Przegląd Techniczny” 1908, nr 29, s. 367.
  • Powiększenie wielkich miast, „Przegląd Techniczny” 1909, nr 47 s. 667, nr 48, s. 682.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Odpis metryki urodzenia Zachriasza Ebera znajdującej się w jego teczce personalnej Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II, Archiwum m. st. Warszawy
  2. ↑ Teczka personalna Zachriasza Ebera w Instytucie Politechnicznym im. cara Mikołaja II, Archiwum m. st. Warszawy
  3. ↑ Księga Adresowa b. Wychowańców Politechniki Warszawskiej 1898-1905. Warszawa, 1913, s. 12–13.
  4. ↑ Wspomnienia b. studentów Politechniki Warszawskiej z pierwszych lat jej istnienia. Warszawa, 1933, s. 30.
  5. ↑ a b „Świat”, 1929, nr 38, okł. 1. 
  6. ↑ M.P. z 1939 r. nr 179, poz. 430 „za ofiarność na cele obrony Państwa”.
  7. ↑ „Przegląd Techniczny,”, 1909, nr 46, s. 528. 
  8. ↑ J. Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 13. Tow. Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 2007, s. 136–148.
  9. ↑ J. Kasprzycki: Korzenie miasta, t.1. Veda, Warszawa, 1996, s. 166–167.
  10. ↑ J. Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 5. Tow. Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 1999, s. 110–112.
  11. ↑ J. Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 4. Tow. Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 1997, s. 276–277.
  12. ↑ J. Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 8. Tow. Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 2002, s. 87, 93.
  13. ↑ J. Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 2. Tow. Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 1996, s. 204.
  14. ↑ Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: Miasto Warszawa, cz. 2, Warszawa. 2001, s. 82.
  15. ↑ Dom przy ul. Długiej w Warszawie, „Architekt”, zeszyt 5, 1924, s. 58.
  16. ↑ Sprawozdanie z budowy i opis gmachu 1928-1936, wyd. Komitet Budowy gamachu Głównej Biblioteki Judaistycznej przy Wielkiej Synagodze w Warszawie, s.34.
  17. ↑ Centralna Biblioteka Judaistyczna w Warszawie [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-09-24].
  18. ↑ Gmach Towarzystwa Ubezpieczeń Riunione Adriatica di Sicurità w Warszawie, „Przegląd Budowlany”, Zeszyt 6, 1930, s. 497-483.
  19. ↑ Nowy Gmach Tow. „Riunione Adriatica di Sicurità”, „Kurjer Polski”, nr 81, 23 marca 1930, s. 9.
  20. ↑ Gmach reprezentacyjny włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà w Warszawie, „Architektura i Budownictwo”, nr 4, 1931, s. 125-137.
  21. ↑ Stanisław Woźnicki, Wnętrza kawiarni Adria, „Architektura i Budownictwo”, nr 4, 1931, s. 128-137.
  22. ↑ Adrian Sobieszczański: Adria. [w:] Warszawski Przewodnik [on-line]. przewodnikwwarszawie.pl, 29 marca 2020. [dostęp 2023-09-21].
  23. ↑ Jerzy S. Majewski, Dancing dla wytwornego świata [online], warszawa.wyborcza.pl, 2 stycznia 2009 [dostęp 2023-09-22].
  24. ↑ Zakłady malarsko-dekoracyjne Stefan Lewandowski, „Przegląd Budowlany”, Zeszyt 7, 1930, s. 540.
  25. ↑ Wykaz zatwierdzonych budowli Warszawa, „Przegląd Budowlany”, nr 8, 1935, s. 256. poz. 549
  26. ↑ Wykaz zatwierdzonych budowli Warszawa, „Przegląd Budowlany”, nr 8, 1936, s. 335. poz. 635
  27. ↑ Wykaz zatwierdzonych budowli Warszawa, „Przegląd Budowlany”, nr 12, 1936, s. 538. poz. 1150
  28. ↑ Wykaz zatwierdzonych budowli Warszawa, „Przegląd Budowlany”, nr 8, 1936, s. 335. poz. 634
  29. ↑ Wykaz zatwierdzonych budowli Warszawa, „Przegląd Budowlany”, Zeszyt 6, 1936, s. 261. poz. 380
  30. ↑ Kino Palladium, „Arkady”, nr 11/12, 1937, s. 665-666.
  31. ↑ Gmach Assicurazioni Generali Trieste, „Arkady”, nr 4, 1938, s. 215.
  32. ↑ „Biuletyn Przetargowy”, 1938, nr 56, s. 8, poz. 1117. 
  33. ↑ „Przegląd Budowlany”, 1936, nr 10, s. 435. 
  34. ↑ Nowy piękny gmach stolicy przy pl. Trzech Krzyży, Świat jutra. „Świat”, 1939, nr 14, s. 13. 
  35. ↑ Nowy gmach stolicy. „Świat”, 1939, nr 17, s. 16-17. 
  36. ↑ „Biuletyn Przetargowy”, 1939, nr 14, s. 13, poz. 182, 183. 

Bibliografia

edytuj
  • H. Faryna-Paszkiewicz, Edward Zachariasz Eber, „Kwartalnik Historii Żydów” nr 1 (237), marzec 2011.
  • H. Faryna-Paszkiewicz, Opium życia niezwykła historia Marii Morskiej muzy skamandrytów, Warszawa: Wydawnictwo Jeden Świat, 2008.
  • A. i J. Iwaszkiewiczowie, Listy 1922–1926, Czytelnik, Warszawa 1998
  • A. Kosecki, Nieznany?, „Spotkania z zabytkami”, 1992, nr 1.
  • J. Iwaszkiewicz, Aleja przyjaciół, Warszawa: Czytelnik, 1984.
  • List Edwarda Ebera do dr. J.J. Goluba, Opatija 3 sierpnia 1945, zbiory Archiwum Institute Jewish Research, Nowy Jork.
  • List Edwarda Ebera do dr. Bernarda Kahna, Opatija 16 września 1945, zbiory j. w.
  • List Edwarda Ebera do red. J. Apenszlaka i dr. Wullmana, Opatija 20 września 1945, zbiory j. w.
  • Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 164. [dostęp 2021-12-16].
  • S. Łoza, Edward Eber, „Stolica”, 1948, nr 49.
  • A. Nisch, Leksykon architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce działających, t. 3, mpis w IS PAN w Warszawie.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Eber&oldid=74585397”