Józef Chełkowski (działacz społeczny)

Józef Kembłan Chełkowski (ur. 3 sierpnia 1868 w Starymgrodzie, zm. 10 maja 1954 w Batowicach) – właściciel ziemski, działacz społeczny i polityczny, mąż Marii Chełkowskiej, dziadek Augusta Chełkowskiego (marszałka senatu RP w latach 1991–1993).

Józef Chełkowski
Ilustracja
Józef Chełkowski (fot. przed 1920 r.)
Data i miejsce urodzenia

3 sierpnia 1868
Starygród

Data i miejsce śmierci

10 maja 1954
Batowice

Zawód, zajęcie

działacz społeczny i polityczny, samorządowiec, właściciel ziemski, przedsiębiorca

Życiorys

edytuj
 
Maria i Józef Chełkowscy – fotografia narzeczeńska
 
Józef i Maria Chełkowscy – zdjęcie wykonane prawdopodobnie podczas podróży poślubnej
 
Nagrobek Józefa i Marii Chełkowskich na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. W górnej części tablicy nagrobnej widoczny obrys pałacu w Śmiełowie

Młodość i pierwsze lata działalności publicznej

edytuj

Józef Chełkowski urodził się jako syn Franciszka Chełkowskiego (1839–1893) i Felicji z Wężyków Chełkowskiej (1845–1932)[1]. Ukończył wyższe studia rolnicze w Halle i w Berlinie[2]. 18 października 1898 roku poślubił w Toruniu Marię Donimirską[3] – nowożeńcy zamieszkali w pałacu w Śmiełowie, który odtąd stał się ośrodkiem kultu Adama Mickiewicza (wieszcz zatrzymał się tam na kilka tygodni latem 1831 roku) promieniującym na całą prowincję wielkopolską[4][a].

Józef Chełkowski był członkiem sejmiku powiatowego w Krotoszynie (w latach 1900-1918)[5], patronem kółek rolniczych. Na wniosek Powiatowej Rady Ludowej, objął w dniu 9 stycznia 1919 r. urząd pierwszego starosty powiatu koźmińskiego[6]. Do jego zadań należało m.in. powoływanie polskich władz powiatowych i gminnych. Działał także na polu zaopatrzenia powstańców wielkopolskich w broń, konie i żywność; dbał o zapewnienie powstańcom pomocy medycznej[7].

W Koźminie odsłonił współufundowany przez siebie pomnik ku czci Powstańców Wielkopolskich[7]. W 1926 roku sfinansował remont generalny kościoła w swojej rodzinnej miejscowości – Starymgrodzie. Wraz z matką Felicją opiekował się weteranem powstania styczniowego – Sewerynem Goszczyńskim[7]. Zasiadał w Radzie Nadzorczej Cukrowni Witaszyce[5]. W Śmiełowie rozwijał hodowlę tzw. koni remontowych, dostarczanych głównie wojsku i do stadnin państwowych.

W Śmiełowie

edytuj

Maria i Józef Chełkowscy zasłynęli w Wielkopolsce jako wzorowi gospodarze majątku wiejskiego i krzewiciele tradycji patriotycznych. Na przełomie XIX i XX wieku, w dobie nasilonej akcji germanizacyjnej w zaborze pruskim, małżonkowie zainicjowali w Śmiełowie ideę „domu otwartego”[8], mającą stanowić legalną przeciwwagę dla antypolskich działań władz pruskich. Przejawiała się ona głównie w ożywionej działalności propagującej związki Śmiełowa z osobą Adama Mickiewicza[9] – jej rezultatem była m.in. wizyta w Śmiełowie Henryka Sienkiewicza (wrzesień 1899), Edmunda Dalbora (grudzień 1908), Marcina Rożka (lipiec 1914), a także stworzenie w pałacu pierwszych zalążków późniejszego muzeum poety (formalne otwarcie muzeum miało miejsce już po śmierci Chełkowskich – w roku 1975[10]).

Działalność ta była kontynuowana i rozwijana także po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Dzięki energicznym zabiegom gospodarzy, podupadający w drugiej połowie XIX wieku majątek śmiełowski przeżywał po roku 1918 szczytowy okres rozwoju, zwłaszcza na niwie gospodarczej i kulturalnej. Na zaproszenie Chełkowskich do Śmiełowa zawitało szereg znamienitych postaci ze świata polskiej kultury, sztuki, nauki, duchowieństwa i polityki: Ignacy Jan Paderewski, Wojciech Kossak, gen. Józef Haller, Władysław Tatarkiewicz, Ludomir Różycki, Raul Koczalski (pod wrażeniem pobytu w Śmiełowie skomponował suitę Śmiełów), Maria Gorecka (córka Mickiewicza), Adolf Nowaczyński i wielu innych[11]. Organizowano w Śmiełowie liczne spotkania towarzyskie, imprezy kulturalne (recytacje poezji, teatrzyk, koncerty), sportowe (biegi myśliwskie), przyjmowano wycieczki harcerskie, chóry i grupy parafialne itp.

Staraniem Chełkowskich postawiono w roku 1931 w parku śmiełowskim pomnik Adama Mickiewicza – dla upamiętnienia pobytu poety w Śmiełowie sto lat wcześniej[9]. Autorem monumentu był wielkopolski rzeźbiarz, Władysław Marcinkowski. Pomnik stanął w pobliżu miejsca, gdzie – według tradycji – Mickiewicz posadził wyrwany przez wichurę młody dąbek (we wrześniu 1831 roku). Na uroczystość odsłonięcia pomnika, w dniu 18 października 1931 roku, przybyło do Śmiełowa ok. 3000 gości, w tym m.in. wojewoda poznański Roger Raczyński[12] oraz prawnuczka Mickiewicza – Genowefa Hryniewiecka[13]. Pomnik został wysadzony w powietrze przez Niemców w roku 1940; jego pozostałości leżą do dziś wokół nowego (z roku 1970) pomnika, projektu Jerzego Sobocińskiego.

W latach 30., w obliczu nasilającego się kryzysu gospodarczego, Chełkowscy urządzili w pałacu śmiełowskim pensjonat, tzw. „letnisko”[14], w celu poprawy sytuacji finansowej gospodarstwa. Dzięki staraniom małżonków, pensjonat zaczął cieszyć się rosnącym powodzeniem, a na wczasy do Śmiełowa przyjeżdżała – zachęcana atmosferą kultu Adama Mickiewicza oraz walorami krajobrazowymi – coraz liczniejsza grupa turystów z odleglejszych regionów Polski, a nawet z zagranicy. „Tenis, radio, słońcowania, kąpiele, spacery, przejażdżki, rybołówstwo, las, grzybobrania, bridż, dancing” – tak skrótowo opisał wczasy śmiełowskie ich uczestnik, pisarz Adolf Nowaczyński[10].

Lata wojny i PRL

edytuj

W październiku 1939 roku pałac śmiełowski zajęli Niemcy, a prawowitych gospodarzy – rodzinę Chełkowskich – umieszczono w obozie dla internowanych w Dobrzycy, a następnie w Cerekwicy i Opocznie[15]. Po zwolnieniu z obozu Chełkowscy zamieszkali w Brzózie, potem w Ciuślicach. Po wojnie małżonkowie wyjechali do Telkwic na Pomorzu (tj. do miejsca urodzenia Marii Chełkowskiej), jednak skrajnie trudne warunki bytowe zmusiły Chełkowskich do przeprowadzki do Krakowa (1952 r.).

Jako małżeństwo, Józef i Maria Chełkowscy przeżyli 56 lat.

Józef zmarł 10 maja 1954 roku. Został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie (sektor SC9-1-2)[16]. 6 lat później spoczęło obok niego ciało małżonki – Marii Chełkowskiej.

Dzieci śmiełowskie

edytuj
 
Pałac w Śmiełowie, w którym w latach 1898–1939 mieszkali Maria i Józef Chełkowscy. Obecnie siedziba Muzeum Adama Mickiewicza
 
August Chełkowski, marszałek Senatu RP w latach 1991–1993; wnuk Marii i Józefa Chełkowskich

Maria i Józef Chełkowscy doczekali się czternaściorga dzieci, zwanych w rodzie Chełkowskich dziećmi śmiełowskimi[17], 38 wnucząt i 185 prawnucząt. Poniższa lista dzieci śmiełowskich została sporządzona w oparciu o informacje zawarte w książce Ewy Kostołowskiej Miniatury śmiełowskie (Jarocin 2009) oraz na podstawie scenariusza do wystawy Mały kawałek wielkiej historii (zorganizowanej z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego), autorstwa Izabeli Chełkowskiej-Wolczyńskiej.

Lp. Zdjęcie Imię i nazwisko, lata życia Nota biograficzna
1. Franciszek Chełkowski (1899–1939) Najstarsze dziecko Marii i Józefa Chełkowskich; na jego cześć Henryk Sienkiewicz wzniósł w Śmiełowie toast: „Wznoszę ten kieliszek – niech żyje pan Franciszek!” (w roku 1899). Powstaniec wielkopolski, ojciec Augusta Chełkowskiego, marszałka Senatu RP w latach 1991–1993.

W 1920 roku wspierał matkę Marię Chełkowską w jej działalności na rzecz przyłączenia Warmii i Powiśla do Polski. Była to praca organizacyjno-propagandowa w komisji plebiscytowej. Od roku 1927 działał w Związku Polaków w Niemczech jako członek Rady Naczelnej. Od 1928 roku kandydował z ramienia Polskiej Partii Ludowej do sejmu pruskiego.

Był autorem ponad 30 prac naukowych z dziedziny hodowli, łąkarstwa i aklimatyzacji roślin; publikował artykuły w czasopismach fachowych, a także prowadził pogadanki dla rolników w rozgłośni Polskiego Radia, szerząc wiedzę zawodową. Od 1935 roku pracował jako asystent Zakładu Uprawy Roślin Uniwersytetu Poznańskiego i w zarządzie gospodarstwa Uniwersytetu Poznańskiego na Golęcinie i Żabikowie.

Zginął 5 września 1939 roku w nurtach Warty, podczas ewakuacji koni z majątku uniwersyteckiego. Pozostawił żonę Emilię z Mieczkowskich Chełkowską (ślub w roku 1923) oraz dziesięcioro dzieci.

2. Jan Chełkowski (1900–1903) Zmarł w dzieciństwie.
3. Szczęsny Chełkowski (1901–1977) Powstaniec wielkopolski; wraz ze starszym bratem Franciszkiem wspomagał Marię Chełkowską w jej działalności na rzecz przyłączenia Warmii i Powiśla do Polski. Został odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1924 roku poślubił Krystynę Urbanowską. Miał sześcioro dzieci. Szczęsny i Krystyna Chełkowscy pochowani są w Starymgrodzie.
4. Bogumiła Ślaska (1903–1937) W roku 1924 poślubiła Władysława Ślaskiego z Ciuślic k. Proszowic; zmarła przedwcześnie. Miała troje dzieci.
5. Wanda Heydel (1904–1959) Absolwentka École de service social w Brukseli. W uznaniu za działalność społeczną na niwie kościelnej otrzymała odznaczenie papieskie Pro Ecclesia et Pontifice. 23 kwietnia 1930 roku poślubiła w Śmiełowie barona Wojciecha Heydla (zginął 14 marca 1940 roku w Auschwitz), brata Adama Zdzisława Heydla.

Pochowana jest na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Ceremonii pogrzebowej przewodniczył bp Karol Wojtyła. Jej dzieci (Zdzisław, Teresa i Andrzej) należały do grupy młodzieży, która towarzyszyła przyszłemu papieżowi w jego wędrówkach po górach i spływach kajakowych. Karol Wojtyła udzielał im ślubów i chrzcił ich dzieci.

6. Zofia Baranowska (1906–1939) Ukończyła École de service social w Brukseli. W 1928 roku wyszła za mąż za Zdzisława Baranowskiego, ziemianina z Mikuszewa k. Miłosławia, rotmistrza 7 Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich. Zginęła w czasie bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 roku. Miała córkę Zofię (Zulę).
7. Wojciech Chełkowski (1908–1983) Inżynier elektryk, magister ekonomii, żołnierz; walczył w II wojnie światowej, był wielokrotnie ranny lub kontuzjowany. W 1940 roku wstąpił w szeregi 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej generała Maczka we Francji. Odznaczony złotym i srebrnym Krzyżem Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

Po wojnie wrócił do kraju. W 1947 roku został aresztowany przez władze komunistyczne i osadzony w więzieniu we Wronkach. Po 1956 roku zwolniony i następnie rehabilitowany. Autor powieści „Zakopany sztandar”.

W 1930 roku poślubił Jadwigę Krause, absolwentkę Szkoły Gospodarczej w Snopkowie pod Lwowem. Mieli trzech synów.

8. Marian Krzysztof Chełkowski (1909–1995) Właściciel otrzymanego od ojca majątku Starygród. Porucznik rezerwy artylerii przeciwlotniczej, brał udział w walkach obronnych w Warszawie w 1939 roku. Wzięty do niewoli niemieckiej pod Warszawą, całą wojnę spędził w oflagu w Woldenbergu.

Ożeniony z Marią Yunga (21 stycznia 1936); miał z nią syna Antoniego, urodzonego w 1940 roku. Drugą żoną Mariana Krzysztofa była Zofia Bielecka (ślub 20 czerwca 1958 roku). Zmarł 26 listopada 1995 roku; pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

9. Stanisław Chełkowski (1910–1920) Zmarł w dzieciństwie.
10. Michał Chełkowski (1912–2004) Jako dziecko witał uroczyście Ignacego Paderewskiego w Śmiełowie (1924), wręczył mu kopię albumu „Dwory Polskie w Wielkim Księstwie Poznańskiem” Leonarda Durczykiewicza; wychowanek ks. Czesława Piotrowskiego.

Pomimo problemów zdrowotnych, wziął udział w wojnie obronnej 1939 roku. Od 1942 roku żołnierz Armii Krajowej, w której służył pod pseudonimem „Błękitny”. W roku 1972 odznaczony Londyńskim Krzyżem AK za współpracę z kielecką i jędrzejowską partyzantką oraz za pomoc ukrywającym się powstańcom warszawskim. Uhonorowany ponadto – za pracę społeczną – wysokimi odznaczeniami LOP, PTTK, NOT, medalem „Pionierowi Gorzowa”- odznaką honorową miasta Gorzowa, gdzie mieszkał w latach 1945–2002.

Ożeniony z Marią Zofią z Psarskich, córką posła na Sejm II RP – Władysława Psarskiego. Ojciec Zdzisława Chełkowskiego, Elżbiety Chełkowskiej i Izabeli Chełkowskiej-Wolczyńskiej (scenograf i kostiumolog).

11. Janina Niegolewska (1914–2005) Inżynier ogrodnictwa; od 25 listopada 1940 roku była żoną hr. Zygmunta Niegolewskiego, z którym miała czworo dzieci.
12. Halina Niegolewska (1917–1939) Od maja 1938 roku żona hr. Zygmunta Niegolewskiego. Zginęła podczas bombardowania Warszawy 25 września 1939 roku. Wraz z nią zginęła jej dwumiesięczna córka, Wanda, oraz siostra, Zofia Baranowska. Pochowana na cmentarzu w Brzózie k. Kozienic.
13. Edmund Dersław Chełkowski (1920–1939) Żołnierz, walczył w II wojnie światowej; zmarł w wieku 19 lat w wyniku ran odniesionych w bitwie pod Ożarowem. Pochowany na cmentarzu w Brzózie k. Kozienic.
14. Andrzej Chełkowski (1922–2009) Magister ekonomii, znawca problemów motoryzacji kraju. Autor Wspomnień (zachowanych w maszynopisie).

Żonaty z Anną Żeleńską (1 października 1948 roku), doktorem historii; mieli troje dzieci. Drugą małżonką Andrzeja Chełkowskiego była Zofia Harmata (ślub 20 lutego 1993 roku). Pochowany nieopodal rodziców – Marii i Józefa Chełkowskich – na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

  1. Współcześnie w pałacu mieści się muzeum poświęcone poecie.

Przypisy

edytuj
  1. Marek Jerzy Minakowski, Józef Chełkowski z Chełkowa h. Wczele [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2018-08-15].
  2. Pałac w Śmiełowie – Katalog obiektów – Region Wielkopolska • miejsca które warto odwiedzić [online], regionwielkopolska.pl [dostęp 2018-08-15] (ang.).
  3. Marek Jerzy Minakowski, Maria Donimirska z Buchwałdu h. Brochwicz [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2018-07-16].
  4. Śmiełów – Muzeum Adama Mickiewicza [online], smielow.com.pl [dostęp 2018-07-16].
  5. a b Muzeum im. Adama Mickiewicza w Śmiełowie Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu – PDF [online], docplayer.pl [dostęp 2018-08-15].
  6. Śmiełów – Muzeum Adama Mickiewicza [online], www.smielow.com.pl [dostęp 2018-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-17].
  7. a b c Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 64.
  8. Andrzej Kostołowski. Śmiełów Mickiewiczowski. „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”. 33, s. 147–156, 1998. [dostęp 2018-07-16]. 
  9. a b Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce, Poznań 2013, s. 21.
  10. a b Śmiełów – Muzeum Adama Mickiewicza [online], smielow.com.pl [dostęp 2018-07-16] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-17].
  11. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009.
  12. Paweł Anders, Nieznana Wielkopolska, 1992, s. 30.
  13. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 111.
  14. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 120.
  15. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 121.
  16. Cmentarz parafialny Kraków Salwator - wyszukiwarka osób pochowanych [online], krakowsalwator.artlookgallery.com [dostęp 2021-08-17].
  17. Izabela Chełkowska-Wolczyńska, Wstęp do scenariusza wystawy „Mały kawałek wielkiej historii” – losy mojej rodziny jako wspaniały i tragiczny przykład losów wielu pokoleń Polaków, 2013.

Bibliografia

edytuj
  • Ewa Kostołowska: Miniatury śmiełowskie. 2009.