Wikipedia

Jan Żabiński

polski zoolog

Jan Franciszek Dionizy Żabiński[1] (ur. 8 kwietnia 1897 w Warszawie, zm. 26 lipca 1974 tamże)[2] – polski działacz niepodległościowy, zoolog, fizjolog, popularyzator zoologii, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, powstaniec warszawski.

Jan Żabiński
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

8 kwietnia 1897
Warszawa

Data i miejsce śmierci

26 lipca 1974
Warszawa

Doktor habilitowany nauk przyrodniczych
Specjalność: zoologia, fizjologia
Alma Mater

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Doktorat

1924 – fizjologia
Uniwersytet Warszawski

Habilitacja

1946 – fizjologia
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Nauczyciel akademicki
Uczelnia

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Uczelnia

Uniwersytet Warszawski

Uczelnia

Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Warszawie

Dyrektor Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Warszawie
Okres spraw.

1929–1951

Poprzednik

Wenanty Burdziński

Następca

Jan Landowski

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości Krzyż Walecznych (1920–1941, dwukrotnie) Złoty Krzyż Zasługi (II RP)
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Jan Żabiński z lwem
Zachowane wejście do tunelu dla ukrywających się Żydów przy willi Żabińskich
Kamień upamiętniający Jana Żabińskiego w Ogrodzie Zoologicznym w Warszawie
Grób Jana Żabińskiego na warszawskich Powązkach
Willa rodziny Żabińskich, obecnie muzeum. Warszawski Ogród Zoologiczny.

Życiorys

edytuj

Jego rodzicami byli Józef Żabiński, prawnik, notariusz, szachista oraz Helena z domu Strzeszewska pochodząca z rodziny ziemiańskiej[3][4]. W 1914 zdał maturę w prywatnym gimnazjum Michała Kreczmara[3][4]. Przed wybuchem I wojny światowej trenował lekkoatletykę – specjalizował się w sprintach na 100 m. Z wynikiem 11,1 s (bardzo dobrym jak na tamte czasy) był wieloletnim rekordzistą Warszawy w biegu na tym dystansie[5][4]. Po maturze rozpoczął studia zoologii na Uniwersytecie Warszawskim i studia rolnicze w Królesko-Polskiej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego[3].

Prawdopodobnie już w 1914 wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW)[4]. W POW ukończył kursy żołnierski, podoficerski i oficerski[3]. Podczas I wojny światowej działał w Oddziale Pogotowia i w Straży Obywatelskiej. W 1918 jako członek Żandarmerii POW rozbrajał w Warszawie Niemców. Brał udział w zdobyciu siedziby tajnej policji niemieckiej przy ul. Wierzbowej oraz Ratusza w Warszawie. Za te akcje otrzymał awans na stopień wachmistrza POW[3]. W listopadzie i grudniu 1918 służył w osobistej ochronie Józefa Piłsudskiego[3][4]. W styczniu 1919 był instruktorem wojskowym w Milicji Ludowej, formacji, której celem było zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom miast i wsi, walka z chaosem społecznym oraz zapewnienie wprowadzania zarządzeń władz państwowych[6][4]. W czerwcu 1919 otrzymał awans na stopień podporucznika i jako dowódca plutonu, a następnie kompanii służył w IV batalionie 28 Pułku Strzelców Kaniowskich[6]. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Walczył m.in. w obronie Wilna, nad Narwią pod Tykocinem, pod Sokołami, Zambrowem, Ostrowią Mazowiecką-Komorowem, nad Wisłą pod Wyszkowem, pod Białymstokiem i Grodnem[6]. W grudniu 1920 został zwolniony ze służby czynnej w Wojsku Polskim. Jako oficer rezerwy otrzymał przydział do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej[7]. W 1921 za zasługi na polu walki otrzymał Krzyż Walecznych[8].

Po zakończeniu służby wojskowej powrócił na studia. W 1923 zdobył dyplom uprawniający do nauczania geografii i przyrody w szkołach średnich i wyższych. W 1924 uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim stopień doktora filozofii na podstawie pracy O zjawiskach regulacyjnych w parablaście ryb kościstych. W 1925 uzyskał w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego stopień inżyniera agronomii na podstawie pracy Uprawa gruntów lekkich[9]. Pracował jako asystent, a później adiunkt w Katedrze Zoologii Ogólnej i Fizjologii Zwierząt Domowych w SGGW[4].

Mając już poważny dorobek naukowy, został organizatorem Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, a w 1929 został powołany na dyrektora Ogrodu. W 1929 został przyjęty w poczet członków Międzynarodowej Konferencji Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych Środkowej Europy, która w 1935 zmieniła nazwę na Międzynarodowy Związek Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych. W 1935 warszawskie zoo zostało wpisane do Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra (MTOŻ). Żabiński został później przewodniczącym polskiego oddziału MTOŻ oraz wiceprzewodniczącym tej organizacji. Sprowadzał nowe żubry do Puszczy Białowieskiej[10].

Na stopień porucznika rezerwy został awansowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 i 232. lokatą w korpusie oficerów piechoty[1][7].

II wojna światowa

edytuj

Przed wrześniem 1939 nie został zmobilizowany[11]. 7 września opuścił Warszawę. 8 września dołączył jako ochotnik do 2 batalionu balonowego, z którym dotarł do Terespola. Ponieważ batalion został rozwiązany zdecydował się powrócić do Warszawy. W czasie powrotu zatrzymał się na nocleg u znajomych w Mieni pod Warszawą. Do majątku wkroczyli żołnierze Wehrmachtu, wśród których oficerem był doktor R. Müller z Królewca, jego znajomy z Międzynarodowego Związku Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych. Niemiec zabrał go w „dżentelmeńską niewolę” i po kapitulacji Warszawy odwiózł do granic Warszawy[12]. We wrześniu 1939 zoo, które było położone blisko jednej z baterii artylerii obrony przeciwlotniczej Warszawy, zostało zbombardowane. Wiele zwierząt wówczas zginęło lub uciekło z ogrodu. Warto dodać, że zwierzęta z warszawskiego ogrodu zoologicznego były także zjadane przez głodujących mieszkańców Warszawy[13]. Niektóre z niebezpiecznych drapieżników zostały zastrzelone w obawie przed zagrożeniem dla bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Wiele z pozostałych Niemcy zabili, a najcenniejsze wywieźli później do innych ogrodów (m.in. w Berlinie, Królewcu, Hanowerze i Wiedniu). Władze niemieckie zlikwidowały warszawskie zoo, a na jego terenie utworzyły początkowo tuczarnię świń, a następnie hodowlę lisów na futra. Niemieckie władze okupacyjne zezwoliły Żabińskiemu na zamieszkanie wraz z rodziną w jego willi na terenie zoo, która ocalała. Żabiński pracował w zarządzie miejskim Warszawy na stanowisku kierownika Wydziału Ogrodniczego. Otrzymał ausweis, który pozwalał mu na swobodne poruszanie się po mieście i zdobywanie pożywienia dla hodowanych świń i lisów[14].

Opustoszałe pomieszczenia zoo Jan Żabiński wraz z żoną Antoniną wykorzystywali do ukrywania Żydów przemycanych z terenu warszawskiego getta. W przemycie tym Żabiński osobiście brał udział, odwiedzając getto pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez zoo przeszły setki uciekinierów, niektórzy z nich mieszkali w piwnicy modernistycznej willi dyrektora ogrodu, nazywanej willą Pod Zwariowaną Gwiazdą, w której mieszkali Żabińscy[15][16]. Tę działalność dr. Żabińskiego i jego żony uhonorował izraelski instytut Jad Waszem, nadając obojgu 21 września 1965[17] tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata[18][19]. Wśród uratowanych przez nich była m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross[18][19][20]. Żabiński wspierał też m.in. przebywającego w getcie entomologa Szymona Tenenbauma, który powierzył mu swoją kolekcję okazów bezkręgowców[15].

W czasie niemieckiej okupacji Żabiński wykładał na tajnych kompletach: biologię i parazytologię na Wydziale Medycznym oraz zoologię ogólną na Wydziale Farmaceutycznym i Stomatologicznym podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego[21].

Żabiński, jako aktywny członek ruchu oporu, wykorzystywał ogród zoologiczny do celów konspiracyjnych, o czym świadczy przechowywanie amunicji zakopanej na wybiegu dla słoni, natomiast większą ilość materiałów wybuchowych ukrywano w szpitalu dla zwierząt[13]. Osobiście zajmował się hodowlą pasożytów (włosieni krętych), którymi zatruwano dania mięsne w lokalach dla Niemców oraz mięso wysyłane paczkami z żywnością do Niemiec[21].

Był członkiem Armii Krajowej ps. „Franciszek”[22]. W powstaniu warszawskim dowodził I plutonem 8 kompanii Kedywu „Kolegium C” w batalionie „Kiliński”[22]. Współdziałając z III plutonem 8 kompanii zlikwidował punkty oporu Niemców na ul. Widok i w Alejach Jerozolimskich nr 28 i 30. Osobistą brawurą i odwagą przyczynił się do zdobycia hotelu dla niemieckich kolejarzy przy ul. Widok i hotelu dla Wehrmachtu ("Soldatenheim") w Alejach Jerozolimskich 20[23]. Za swoje dokonania w powstaniu został odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi[24]. 9 sierpnia 1944 został ciężko ranny i do końca powstania przebywał w szpitalach. Po kapitulacji powstania był jeńcem Stalagu XI A Gross Lübars, Stalagu XI A Altengrabow, Stalagu X B Sandbostel i Oflagu X C Lübeck[23].

Po wojnie

edytuj

Pod koniec 1945 wrócił do Polski i przystąpił do odbudowy zniszczonego ogrodu zoologicznego[2]. W 1946 habilitował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Podjął także pracę naukową oraz popularyzatorską, głównie w Polskim Radiu. Ogółem, od 1926 wygłosił ponad 1500 pogadanek radiowych[2]. Od 1947 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody[2]. Popularyzował akcję przywracania żubra przyrodzie, od 1947 redagował „Księgi Rodowodowe Żubrów”[2].

W 1951 z uwagi na swoją AK-owską przeszłość został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1953 wykładał fizjologię zwierząt w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie[2].

Życie prywatne

edytuj

Miał trzy młodsze siostry: Hannę (1901–1944) po mężu Petrynowską – lekarkę, bohaterkę powstania warszawskiego, Józefę (1904–1942) po mężu Zaorską i Marię Michalinę Augustę (1899–1995) po mężu Czerniewicz[4][25][26]. W 1918 ożenił się z Jadwigą z domu Moczydłowską (1892–1930)[27]. Mieli dwoje dzieci: Helenę (1920–1921) i Józefa (1921–1936)[27][26]. Jadwiga zmarła w 1930 na gruźlicę[3]. 8 kwietnia 1931 ożenił się z pisarką Antoniną z domu Erdman (1908–1971)[28][18][19]. Mieli dwoje dzieci: Ryszarda (1936–2019) i Teresę (1944–2021) po mężu Zawadzką[29]. Jan Żabiński i jego żony są pochowani na warszawskich Powązkach (kw. 212–III–4)[30][27].

Upamiętnienie

edytuj
  • Od 1980 Jan Żabiński jest patronem jednej z warszawskich ulic w dzielnicy Ursynów[31].
  • W 2007 amerykańska pisarka Diane Ackerman opublikowała książkę The Zookeeper’s Wife (Żona dyrektora zoo) opisującą bohaterskie zachowanie rodziny Żabińskich w czasie wojny. Jest ona oparta głównie na wspomnieniach Antoniny Żabińskiej Ludzie i zwierzęta. W 2009 w wydawnictwie Świat Książki ukazał się polski przekład pod tytułem Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo. W 2017 premierę miała ekranizacja książki pod tytułem Azyl (ang. The Zookeeper’s Wife). Żabińskiego zagrał Johan Heldenbergh, zaś jego żonę – Jessica Chastain[32].
  • Jana Żabińskiego i jego żonę upamiętnia jedna z tablic Praskiej Galerii Sław wmurowanych w chodnik ul. Stalowej w Warszawie w 2017 roku[33].
  • Tablica pamiątkowa odsłonięta w 2021 na fasadzie willi Pod Zwariowaną Gwiazdą[34].

Odznaczenia i nagrody

edytuj

Publikacje (wybór w kolejności alfabetycznej)

edytuj

Jan Żabiński wydał ponad 60 książek popularnonaukowych, a także 6 przekładów oraz 32 prace i rozprawy naukowe.

  • A czy o tym wiecie?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1950.
  • Co to było za dziecko... Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960.
  • Człowiek jest plastyczny. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963.
  • Czy można żyć bez skóry?. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1958.
  • Czy znasz te zwierzęta. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1954.
  • Dziewczynka i myszki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
  • Futro i jego dostawcy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1956.
  • Gawędy o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1970.
  • Hipopotam i spółka. Warszawa: Czytelnik, 1976.
  • Ile tych zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1961.
  • Jak pojmować organizm. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
  • Jak powstała trąba słonia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1955.
  • Jak się zwycięża. Warszawa: Czytelnik, 1955.
  • Jak to bywa u zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1951.
  • Karaluch. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931.
  • Komplikacje rodzinne. Warszawa: Czytelnik, 1954.
  • Krew. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1956.
  • Kto prędzej: (jak poruszają się zwierzęta). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951.
  • Kto starszy, kto młodszy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957.
  • Kto z was będzie najlepszym hodowcą królików. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958.
  • Któż by przypuszczał?. To i owo o zwierzętach. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
  • Na srogim lwie: [pogadanki wygłoszone przed mikrofonem Polskiego Radia]. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
  • Od płetwy rekina do ludzkiej ręki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1954.
  • Odpowiedzi na zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1959.
  • Opowiadania o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1971.
  • Podobny do ojca czy do dziadka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1959.
  • Popatrz! Gatunki jednak się zmieniają. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961.
  • Porozumienie ze zwierzęciem. Warszawa: Czytelnik, 1953.
  • Przekrój przez zoo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
  • Rola ogrodu zoologicznego przy nauczaniu zoologji w szkołach powszechnych i gimnazjach. Łódź: Drukarnia Państwowa, 1933.
  • Sami się przekonamy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1954.
  • Skoczek egipski. Warszawa: Biuro Wydawnicze „Ruch”, 1963.
  • Spiżarnia mrówki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
  • Świat zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1959.
  • To owo o wężach. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
  • Tygrys czy jagnię. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
  • U podstaw życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
  • Uprzykrzeni towarzysze człowieka. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1962.
  • Walka o żubra. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1957.
  • Wielka rodzina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
  • Z dołu do góry. Warszawa: Czytelnik, 1954.
  • Z psychologii zwierząt. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
  • Z życia zwierząt. Warszawa: Iskry, 1964.
  • Zagadka ewolucjonizmu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968.
  • Zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1957.
  • Zwierzęta domowe i ich dzicy krewniacy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1950.
  • Żywa bateria. Warszawa: Czytelnik, 1956.
  • Żywe skamieniałości. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Rybka i Stepan 2021 ↓, s. 695.
  2. ↑ a b c d e f Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1028. ISBN 83-01-08836-2.
  3. ↑ a b c d e f g Nowak 2022 ↓, s. 4.
  4. ↑ a b c d e f g h Zbonikowska 2020 ↓, s. 245.
  5. ↑ Tadeusz Grabowski: Z lamusa warszawskiego sportu. Wyd. 1. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957, s. 446. (pol.).
  6. ↑ a b c Nowak 2022 ↓, s. 5.
  7. ↑ a b Nowak 2022 ↓, s. 8.
  8. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 7.
  9. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 9.
  10. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 10.
  11. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 18.
  12. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 19,20.
  13. ↑ a b Aileen Orr, Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa, Replika, 2017, s. 179, ISBN 978-83-7674-642-5.
  14. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 20,21.
  15. ↑ a b Willa. [w:] Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie [on-line]. zoo.waw.pl. [dostęp 2018-06-09].
  16. ↑ Witold Mędykowski. ‘Kiedy ludzie żyli jak zwierzęta’. „Biuletyn IPN”. Marzec 2009. s. 89–95. 
  17. ↑ Żabiński Jan & Żabińska Antonina (Erdman) [online], righteous.yadvashem.org [dostęp 2023-05-31] (ang.).
  18. ↑ a b c Rodzina Żabińskich [online], sprawiedliwi.org.pl [zarchiwizowane z adresu 2010-11-18].
  19. ↑ a b c Rodzina Żabińskich [online], sprawiedliwi.org.pl [zarchiwizowane z adresu 2017-05-20].
  20. ↑ Ukrywała Żydów w warszawskim zoo. Hollywood kręci o niej film. tvn24.pl. [dostęp 2013-05-03].
  21. ↑ a b Nowak 2022 ↓, s. 23.
  22. ↑ a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 6. Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939-1945”, 2004, s. 744. ISBN 83-11-09586-8.
  23. ↑ a b Powstańcze biogramy. Jan Żabiński. [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. 1944.pl. [dostęp 2018-06-09].
  24. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 28.
  25. ↑ Józef Żabiński. www.geni.com. [dostęp 2023-05-22].
  26. ↑ a b Jan Żabiński. www.geni.com. [dostęp 2023-05-22].
  27. ↑ a b c Cmentarz Stare Powązki: Jan Żabiński, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2023-05-22].
  28. ↑ Akt małżeństwa Jana Żabińskiego i Antoniny Erdman, akt nr 73 z 1931 roku, metryki.genealodzy.pl, 8 kwietnia 1931 [dostęp 2023-05-31].
  29. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 16,17.
  30. ↑ Cmentarz Powązkowski w Warszawie. (red.). Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984. ISBN 83-03-00758-0.
  31. ↑ Uchwała nr 60 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 22 lutego 1980 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 29 czerwca 1980 r., nr 8, poz. 6, s. 3.
  32. ↑ The Zookeeper’s Wife w bazie IMDb (ang.)
  33. ↑ Na Stalowej odsłonięto Praską Galerię Sław. twoja-praga.pl, 30 września 2017. [dostęp 2023-03-01].
  34. ↑ Tomasz Urzykowski: Ukrywali Żydów w warszawskim zoo. Odsłonięto tablicę pamięci Jana i Antoniny Żabińskich. warszawa.wyborcza.pl, 24 marca 2011. [dostęp 2021-04-23].
  35. ↑ M.P. z 2009 r. nr 27, poz. 371.
  36. ↑ a b Nowak 2022 ↓, s. 37.
  37. ↑ M.P. z 1937 r. nr 64, poz. 94.
  38. ↑ Nowak 2022 ↓, s. 8,37.
  39. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-07-26].
  40. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-07-26].
  41. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-07-26].
  42. ↑ Nagrody „Problemów” 1969, „Stolica”, R. 24, nr 51–52 (1150–51), 21–28 grudnia 1969, Warszawa, s. 22.
  43. ↑ Jan Żabiński, Gawędy o zwierzętach (Noty wydawców i inne informacje z okładki), Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, 1970.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Żabiński&oldid=74759894”