Janczarzy

Janczarzy (tur. Yeniçeri, dosł. nowe wojsko), także janczarowie – utworzone w XIV wieku elitarne oddziały regularnej piechoty tureckiej zgrupowane w ramach Korpusu Janczarów (tur. Yeniçeri Ocağı, także pol. ocak) podlegające bezpośrednio sułtanom Imperium Osmańskiego. Członkowie byli przymusowo rekrutowani z chrześcijańskich rodzin i dopiero pod koniec XVI wieku dopuszczono wstępowanie muzułmanów którzy zaczęli stanowić większość Korpusu. Przez cały czas istnienia służyli sułtanom jako ochroniarze tworząc ich prywatną gwardię. Z czasem stali się kluczową jednostką w armii osmańskiej i brali udział we wszystkich kluczowych kampaniach lądowych i na morzu. Rozwiązanie jednostek janczarów nastąpiło po nieudanym i krwawo stłumionym buncie przeciwko reformie wojska w 1826.

Sułtan Murad IV w otoczeniu janczarów

Janczarzy hetmana polnego koronnego

Historia

Początek Korpusu - XIV wiek

Początki Korpusu Janczarskiego nie są pewne, część źródeł przypisuje utworzenie janczarów sułtanowi Orchanowi około roku 1330 zaś inne sugerują drugą połowę XIV wieku prawdopodobnie w czasie rządów Murada I. Większość źródeł wskazuje na wpływ w tym procesie derwiszów bektaszyckich. Na początku XIV wieku liczebność janczarów nie przekraczała 1000 żołnierzy. Pierwszą większą bitwę janczarzy stoczyli w 1386 przeciwko turkom karamanskim niedaleko miasta Konya. W bitwie na Kosowym Polu (1389) brało udział 2000 janczarów.

Zwyczaj tworzenia elitarnych oddziałów osobistej ochrony obcego pochodzenia i religii był powszechny wśród muzułmanów – przykładem są egipscy mamelucy; zwyczaj porywania dzieci był powszechny szczególnie wśród ghazich. Prawdopodobnie już w XIII wieku w ten sposób tworzono także oddziały w Turcji. Prawdopodobnie jednym z głównych powodów dla których utworzony Korpus Janczarów nie składał się z osób tureckiego pochodzenia miało być całkowite uzależnienie ich od sułtana i w wyniku tego uniemożliwienie ich wykorzystania przeciwko sułtanowi przez arystokracje turecką.

Rozwój XV-XVI wiek

W wyniku porażki w 1402 w bitwie pod Ankarą w trakcie najazdu Tamerlana oddziały janczarskie zostały prawie kompletnie zniszczone. Sułtan Mehmed II Zdobywca zwiększył żołd liczebność oddziału, ulepszył uzbrojenie oraz zreorganizował całą armię wokół Korpusu Janczarskiego. Za jego rządów janczarzy zaczęli przyjmować na stan uzbrojenia broń palną, przyjęcie tego typu broni było jednym z głównych czynników przez które Korpus stał się kluczową formacją w uzyskiwaniu przewagi militarnej przez Imperium. W 1475 korpus składał się z 6000 członków. W XVI wieku liczebność janczarów zwiększyła się do około 40 tysięcy.

Słabnięcie Korpusu oraz rozrost liczebny

W 1691 w trakcie wojny z Ligą Święta liczebność Korpusu Janczarów wynosiła 100 tysięcy. Po porażce w tej wojnie doszło do redukcji liczby janczarów, wkrótce jednak tendencja się odwróciła i w połowie XVIII wieku Korpus Janczarski składał się z co najmniej 113 400 członków.

Janczarzy odgrywali dużą rolę w konfliktach dynastycznych i brali udział w przewrotach pałacowych, wynosząc sułtanów na tron lub ich z niego obalając. Do licznych buntów janczarskich dochodziło w XVII wieku.

Przed rozwiązaniem Korpus Janczarów stał się wysokim obciążeniem dla finansów publicznych imperium, tym bardziej że w 1740 szukający dodatkowych wpływów do skarbca sułtan Mahmud I zaczął sprzedawać certyfikaty dla osób niebędących janczarami które upoważniały te osoby do pobierania żołdu janczarskiego, powodując wzrost skorumpowania Korpusu. Korpus zachował swoją wpływową rolę w imperium, jednak słabł militarnie i na początku XVIII wieku stał się nieefektywną formacją wojskową.

Rozwiązanie

Na początku XIX wieku janczarzy sprzeciwiali się reformom i obalili z tronu sułtana Selima III próbującego wprowadzić reformy w państwie. W 1826 sprzeciwili się reformie wojskowej na wzór państw zachodnich i w 1826 rozpoczęli bunt, który krwawo stłumił sułtan Mahmud II niszcząc artylerią baraki janczarskie a następnie rozwiązał Korpus.

Liczebność Korpusu Janczarów

Okres	XIV w.	1389	1475	1574	1597	1670	początek XVIII w.
Liczebność	<1000	2000	6000	13 600	35 000	39 470	53 000

Struktura Korpusu

Struktura oddziałów

Dowódca Korpusu Janczarskiego z członkiem orty

Od XV do XVII wieku armia Imperium Osmańskiego składała się z marynarki, sił prowincjonalnych (tur. Eyalet askerleri) oraz z Kapykułów (stałej armii sułtańskiej). Korpus Janczarski wchodził w skład piechoty należącej do Kapykułów, obok nich w składzie piechoty znajdowały się także artyleria z transportem, grenadierzy, nosiwodowie, jednostki szkoleniowe i płatnerze.

Podstawową jednostką organizacyjną była orta (zwana także tur. bölük) których było 196 (195 po rozwiązaniu przez Murada IV należącej do ugrupowania cemaat orty numer 65 uważanej za odpowiedzialną za zabójstwo Osmana II). Pojedyncza orta w połowie XV wieku liczyła 50 osób a od XVI około 100. Korpus zasadniczo składał się z trzech ugrupowań:

• Cemaat (pol. zgromadzenie) – składało się z 101 ort, sułtan był oficjalnie członkiem pierwszej orty zwanej ortą 'deveci' ("wielbłądników"), w ramach tego zgrupowania była orta nr 60 którą była gwardia sułtańska
• Bölük (pol. dywizja, tur. aga bölükleri) – 61 lub 62 orty, cześć ort pełniła funkcje strażnicze wobec dowódcy korpusu, chroniąc namiot wielkiego wezyra oraz była strażą bram pałacowych, sformowane w trackie panowania Bajazyda II (1481-1512)
• Sekban (pol. treserzy psów) – 33 lub 34 orty, orta numer 33 stacjonowała na wybrzeżu Morza Czarnego i prawdopodobnie strzegła wejścia do Bosforu, ugrupowanie to wywodziło się z sułtańskiego kręgu łowieckiego i zostało włączone do janczarów w okolicy lat 1470-80 za czasów Mehmeda II

W składzie korpusu było także zgrupowanie:

• Bostanci (pol. ogrodnicy) – zajmowali się nadzorem nad majątkami sułtana (około 70 majątków), ochroną wybrzeży wokół Stambułu oraz artylerią na terenie pałacu sułtana

Dowództwo

Dowódca Korpusu Janczarskiego (tur. Yeniçeri ağası) zwyczajowo wywodził się z samego korpusu oraz ukończył szkołę pałacową, wybierany zostawał przez sułtana. Od czasu Selima I dowódca korpusu mógł osobiście dowodzić wszystkimi ortami tylko w obecności sułtana, w przeciwnym razie był tylko zastępcą osoby wyznaczonej przez sułtana. Dowódca w decyzjach dotyczących Korpusu konsultował się z radą Korpusu (tur. yeniçeri divânı). W skład której wchodził on sam oraz:

• tur. kul kethüdası - dowódca ugrupowania bölük
• tur. sekbanbaşı - dowódca ugrupowania sekbanów
• 3 dowódców elitarnych ort z ugrupowania cemaat pierwotnie wywodzących się z sułtańskich kręgów łowieckich tj.:
  • tur. samsuncu başı, dowódca orty numer 71 tur. saksoncular / tur. samsoncular - pol. hodowcy mastiffów
  • tur. zagarcı başı, dowódca orty numer 64 tur. zağarcılar - pol. hodowcy chartów
  • tur. turnacı başı, dowódca orty tur. turnacıs - pol. hodowcy ptaków
• Prawdopodobnie w obradach brał także udział dowódca żandarmerii tur. başçavuş

Zadania Korpusu

Czas pokoju

Część ort miała przydzielone zadania w okolicy stolicy i sułtana. W czasie pokoju część janczarów rozmieszczona była w prowincjonalnych garnizonach (największe to: Bagdad, Bosra, Damaszek, Jerozolima, Aleppo, Kair, Erzurum, Konya, Wan, Chania, Korynt, Saloniki, Belgrad, Sarajewo, Widyń, Budapeszt, Braiła, Bendery, Kaffa, Oczaków i tymczasowo Kamieniec Podolski).

Garnizony w Algieri posiadały swoją własną radę i były bardziej niezależne niż w innych częściach imperium. Niewielkie garnizony janczarskie znajdowały się także w Jemenie, Erytrei i na Półwyspie Arabskim.

Dowódca Korpusu Janczarów był także szefem policji w stolicy, janczarzy patrolowali Stambuł i Galatę wraz z członkami korpusu płatnerzy i artylerzystami, w przypadku wojny obowiązek ten przejmował przejmował korpus paziów.

Czas wojny

Janczarzy stali się kluczową jednostką w armii osmańskiej i brali udział we wszystkich kluczowych kampaniach lądowych i na morzu. Wśród powodów dla których wzrosło znaczenie oddziałów janczarskich była przystosowanie na stan broni palnej, dyscyplina oddziałów oraz skuteczność w wykonywaniu szturmów na oblężone fortece.

W ramach taktyki armii osmańskiej główne zadanie wypełniała kawaleria której zadaniem była próba przełamania szyku przeciwnika. Następnie janczarzy otwierali ogień z broni palnej i rozpoczynali atak bronią białą (zazwyczaj w formacji klinowej). Janczarzy nie prowadzili ostrzału salwami, polegali na umiejętnościach indywidualnych strzelców do celnego wykonania strzału.

Od początku XVII wieku każda galera przewoziła 8 janczarów. W Algierze miejscowe oddziały janczarskie brały udział w działaniach na statkach korsarskich (przykładowo pod dowództwem Hayreddina).

Rekrutacja

Od początku swojego istnienia jednostki janczarów rekrutowane były z osób pochodzenia innego niż tureckie. Rekrutacja na szeroką skalę wśród jeńców wojennych do armii tureckiej rozpoczęła się około lat 60 XIV wieku po podboju Tracji, jeden z przekazów wskazuje że wśród pierwszych rekrutów byli schwytani żołnierze bizantyjscy. Z czasem jeśli liczba rekrutów z jeńców wojennych była niewystarczająca, kolejnym źródłem rekrutów były targi niewolników z których kupowano młodych niewolników.

W czasie już po powstaniu Korpusu Janczarów w państwie osmańskim wprowadzony został system dewszirme (tur. Devşirme) który polegał na przymusowym rekrutowaniu nowych członków korpusu z chrześcijańskiej ludności imperium. Co 5-7 lat (z czasem coraz częściej) odbywała się branka ogłaszana edyktem sułtana, w czasie której na każde 40 gospodarstw rekrutowano jednego chłopca. Preferowano chłopców w wieku od 14 do 16 lat, zakres wieku brańców wynosił od 7 do 20 lat.

Z systemu wyłączone były rodziny z jednym synem oraz Żydzi. Ogólną zasadą było też wyłączenie z niego wielkich miast i wysp, wskutek tego także większość Greków była z niego wyłączona. Wyłączeniu podlegali także górnicy oraz osoby zamieszkujące przy strategicznych szlakach będąc już obciążeni innymi powinnościami wojskowymi. Wstępnie głównym źródłem jeńców były Bałkany, rekrutów pobierano także z terenów Ukrainy i południowej Rosji (do upadku Chanatu Krymskiego w 1783) a od 1512 system zaczął także rekrutować z rodzin chrześcijańskich z Anatolii.

Z czasem ze względu na możliwości kariery członków korpusu wiele rodzin chrześcijańskich i muzułmańskich starało się o wprowadzenie do niego swoich synów także poprzez przekazywanie łapówek. W ramach systemu zrobiono wyjątek zezwalając na rekrutację muzułmanów z Bośni wśród słowiańskich rodzin które przeszły na islam (ci rekruci zazwyczaj przeskakiwali pierwszy etap szkolenia i trafiali bezpośrednio do ort Bostanci). Pod koniec XVI wieku w wyniku powtarzających się braków kadrowych zaczęto zezwalać dołączyć do korpusu muzułmanom. W 1568 zezwolono na włączenie do korpusu wybranym synom emerytowanych janczarów a od 1594 zezwolono na zaciąg wszystkim muzułmańskim ochotnikom. Od połowy XVII wieku zaniechano przymusowej rekrutacji chrześcijańskich chłopców i większość korpusu zaczęła się wywodzić z rodzin muzułmańskich. Spowodowało to, że oddziały te z fanatycznych jednostek wojskowych – całkowicie oddanych władcy - stały się jedną z głównych sił destabilizujących państwo. Wynosili na tron i obalali sułtanów (Patrona Halil).

W wyniku najazdu mongolskiego w 1402 system dewszirme nie działał do roku 1438 kiedy został wznowiony przez sułtana Murada II. Dewszirme zostało zarzucone w 1648 roku jednak ostatnie ostatnie europejskie dewszirme odbyło się w 1703 (zakończyło się ono niepowodzeniem) .

Szkolenie

Wszyscy nowi rekruci zmuszani byli do przyjęcia islamu. Wychowywano ich w ślepym posłuszeństwie, żelaznej dyscyplinie i fanatyzmie religijnym, tworzyli rodzaj bractwa żołnierskiego. W trakcie szkolenia wielu z nich utrzymywało kontakt ze swoimi rodzinami.

Po przybyciu rekrutów do Stambułu wybierano najbardziej inteligentnych i kierowano ich do korpusu paziów (tur. İçoğlanı, słowo to można tłumaczyć również jako 'wewnętrzni chłopcy' albo 'służący'), w znacznej mierze elita imperium w tym urzędników wywodziła się z tego korpusu. Uczęszczali do szkół pałacowych w Bursie, Edirne, Stambule i Galacie. Na zakończenie szkolenia najlepsi z nich trafiali do Mniejszych i Większych Komnat Pałacu Sułtana a resztę przenoszono do oddziałów konnicy armii sułtańskiej.

Chłopców którzy nie dostali się do korpusu paziów (tur. 'acemi oğlan', 'obcy chłopcy') wysyłano do domów starszych i szanowanych ludzi gdzie przechodzili kolejny etap edukacji skupiony na wychowaniu ich w posłuszeństwie. Początkowo na okres 5-7 lat trafiali do rodzin muzułmańskich gdzie pomagali w roli ucząc się w tym czasie języka, zasad wiary oraz podstawowych umiejętności wojskowych. Niektórzy trafiali do domów paszów i bejów uzyskując tam podstawową edukację. Następnie trafiali do ośrodków szkoleniowych gdy pojawiały się w nich wolne miejsca. Szkolenie trwające przez 6 lat odbywało się pod nadzorem eunuchów i z odseparowaniem od towarzystwa kobiet. Oprócz nauki kunsztu wojennego wykładano także matematykę. Dodatkowo uczniowie pracowali w kuchniach sułtańskich oraz stoczniach. Najlepsi z rekrutów trafiali do ort Bostanci. Część osób kierowano do wyspecjalizowanych ort zajmujących się płatnerstwem, puszkarstwem lub do przewozu artylerii.

Po ukończeniu szkolenia rekruci oczekiwali na dołączenie do ort w których pojawiły się wolne wakaty. Rekruci z okazji dołączenia do ort urządzali uroczystą defiladę. Na zakończenie defilady rekrut otrzymywał certyfikat przyjęcia oraz charakterystyczne janczarskie nakrycie głowy. Wieczorem po modlitwie otrzymywał swój płaszcz i od tego momentu był pełnoprawnym janczarem.

Ubiór

Janczarski uniform

Charakterystycznym elementem ubioru janczarów była wysoka czapka (tur. börk) z prostą drewanianą łyżką w formie odznaki na czole połączona z opadającą z tyłu falbaną oraz czapka tur. üsküf. Uniformy głównie tworzone były z wełny, płótna do nich wykonywali żydowscy tkacze z Salonik. Kurtki oficerskie obszyte były na rantach futrem.

W późnym średniowieczu niektórzy z janczarów nosili pancerz, natomiast janczarzy z oddziałów szturmowych nosili je w kolejnych wiekach.

Buty janczarskie wykonany były z czerwonej skóry z wyjątkiem starszych oficerów u których miały one żółty kolor. Szarfy i pasy symbolizowały status janczara. W przypadku członków ort Bostanci miały 9 stopni sygnalizowanych kolorami, najniższe stopnie składały się z szorstkiego płótna (od najniższego niebieski, biały, żółty, mieszanka bieli i niebieskiego), 5 stopień to dobry jedwab, szósty to dobre czarne płótno, zaś 8 i 9 to czerń.

Uzbrojenie i wyposażenie

Jatagany XIX wiek

Uzbrojenie janczarów składało się początkowo z łuków oraz krótkich włóczni, tylko niewielka część janczarów w początkowym okresie posiadała miecze. lub puginały. Wśród używanych mieczy można wymienić jatagany, szable tur. kılıç, noże pochodzenia perskiego typu tur. gaddara (podobne do Bowie).

W użytku były buzdygany oraz topory. Wśród broni drzewcowej były gizarmy, glewie z długim zaostrzonym ostrzem i halabardy.

Karabiny tureckie 1750–1800 Musée de l’Armée

Z czasem w skład uzbrojenia doszła broń palna która wyparła łuki, przyczyniły się do tego zwłaszcza odczucia jej działania w czasie wojny na Węgrzech (1440-43). Łuki pozostały prestiżową bronią ceremonialną przez cały czas istnienia korpusu. Używane arkebuzy strzelały pociskami ważącymi od 22 do 80 gram. Z powodu wietrznych warunków Bliskiego Wschodu armia osmańska dłużej niż państwa europejskie używała zamków lontowych i dopiero w XVII wieku zaczęła korzystać z łatwego do oczyszczenia zamku skałkowego. W wyniku trudnych doświadczeń z podboju Krety (1645-69) zaczęto korzystać z pistoletów.

Wszelkie ciężkie uzbrojenie w czasie pokoju przechowywane było w arsenałach i dopiero po rozpoczęciu kampanii janczarzy wybierali z nich swoją preferowaną broń.

Żołnierze korzystali ze zdobycznej broni oraz importowanej z Europy. Starania Państwa Kościelnego powstrzymania tego procederu nie powiodły się i dostawy zdarzały się nawet z katolickiej Italii. W XVI i XVII wieku głównymi eksporterami była protestancka Anglia i Holandia. W trakcie rządów Sulejmana Wspaniałego (1520-66) zwiększono działanie państwowych fabryk broni palnej.

Symbolem janczarów był wspólny dla orty miedziany kocioł (tur. kazan) w którym gotowano posiłki dla żołnierzy które odbierano raz dziennie. Kiedy wnoszono kocioł na apel wszyscy janczarzy stali w milczeniu. Przewrócenie kotła oznaczało bunt a utracenie kotła powodowało utracenie prestiżu u pozostałych janczarów.

W XVII i XVIII wieku w Rzeczpospolitej istniały nieliczne chorągwie, które uzbrojeniem i ubiorem były wzorowane na tureckich janczarach (przykładowo Chorągiew janczarska Buławy Wielkiej Koronnej)..

Znani janczarzy

• Sokollu Mehmed Pasza
• Sinan
• Yirmisekiz Mehmed Çelebi
• Ulubatlı Hasan

Zobacz też

• dej (stopień wojskowy)
• jasyr
• masłok

Bibliografia

• David Nicolle: Janczarzy. Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-7889-495-7.
• Gilles Veinstein: On the Ottoman janissaries (fourteenth-nineteenth centuries). W: Erik-Jan Zürcher: Fighting for a Living: A Comparative Study of Military Labour 1500-2000. Amsterdam University Press, 2013, s. 115–134. [dostęp 2024-06-25]. (ang.).
• Janusz Pajewski: Buńczuk i koncerz: Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. ISBN 83-214-0336-0.
• PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń. pod red. Marcina Kamlera. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13506-9.
• Andrzej Michałek: Wyprawy krzyżowe: armie ludów tureckich. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001. ISBN 83-11-09173-0..