Kozieradka pospolita
Kozieradka pospolita, kozieradka lekarska (Trigonella foenum-graecum L.) – gatunek rośliny zielnej z rodziny bobowatych. Inne nazwy zwyczajowe: fenegryka, greckie siano, kozioroźnik, boża trawka[3]. Łacińska nazwa foenum-graecum oznacza "greckie siano". Rodzimym obszarem jej występowania jest Azja (Kaukaz, Turkmenistan, Uzbekistan) i Europa Wschodnia (Ukraina, Mołdawia, Litwa, Estonia), rozprzestrzenia się też w niektórych innych regionach jako gatunek zawleczony i jest uprawiana niemal na całym świecie[4]. W Polsce roślina zawlekana i przejściowo dziczejąca z upraw (efemerofit)[5].
| ||
| ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | Euphyllophyta | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | dwuliścienne właściwe | |
| Rząd | bobowce | |
| Rodzina | bobowate | |
| Rodzaj | kozieradka | |
| Gatunek | kozieradka pospolita | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Trigonella foenum-graecum L. Sp. Pl. 2. 777. 1753[2] | ||
MorfologiaEdytuj
- Pokrój
- Jednoroczna roślina o mocnym, palowym korzeniu. Łodyga wyprostowana, słabo rozgałęziona, w górnej części delikatnie owłosiona.
- Liście
- Trójlistkowe, listki odwrotnie jajowate, z wierzchu zielone, spodem sinozielonkawe.
- Kwiaty
- Siedzące lub na bardzo krótkich szypułkach, osadzone po jeden lub dwa w kątach liści. Kielich rurkowaty, pięciowrębny. Korona motylkowata, żółtawa, pręcików 10 (jeden wolny i dziewięć zrośniętych), słupek jeden.
- Owoc
- Wygięty strąk, zakończony 2–3 cm dzióbkiem o barwie beżowobrunatnej, zawierającym ok. 15 romboidalnych lub pryzmatycznych nasion koloru beżowego, podzielonych bruzdą na dwie nierówne części (podobnych do nasion gryki).
Biologia i ekologiaEdytuj
Roślina jednoroczna. Jest wybitnie wapieniolubna. Kwitnie w czerwcu i lipcu, zapylana jest przez owady. Jest rośliną miododajną. Ma nieprzyjemny, mdły zapach. Liczba chromosomów 2n = 16[5].
ZastosowanieEdytuj
Roślina leczniczaEdytuj
- Surowiec zielarski
- Nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci lub Semen Trigonellae) są pozyskiwane ze względu na dużą zawartość śluzu polisacharydowego (jego zawartość przekracza nawet 40%). Poza tym nasiona zawierają tłuszcze, saponiny steroidowe, w tym pochodne diosgeniny i estry saponin z białkami (np. fenugrekina). Ponadto w surowcu obecne są białka roślinne, śladowe ilości olejków eterycznych, flawonoidy, cholina, lecytyna, witaminy PP, F, D i alkaloid trygonelina[6].
- Działanie
- Surowiec działa osłaniająco i przeciwzapalnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego oraz (zastosowany zewnętrznie) na skórę, w związku z tym jest stosowany w chorobie wrzodowej i w stanach zapalnych skóry (czyraki, egzemy, ropnie). Nasiona kozieradki mogą również obniżać poziom cholesterolu i cukru we krwi. Kozieradce przypisuje się także właściwości przeciwzapalne, żółciopędne, rozkurczowe, poprawiające samopoczucie, żółciotwórcze, pobudzające wydzielanie soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego, wzmacniające, usprawniające wchłanianie pokarmów, regulujące wypróżnienia, pobudzające regenerację wszystkich tkanek, aktywujące hematopoezę (kozieradka to naturalny aktywator procesów wytwarzania krwinek), mlekopędne, moczopędne, przeciwalergiczne, anaboliczne[6].
- Dawkowanie
- Doustnie stosuje się 6 g na dobę, zewnętrznie jako ciepłe okłady przygotowane przez zalanie 50 g surowca 250 ml wody i odczekanie ok. 30 min[6].
- Homeopatia
- W homeopatii kozieradka stosowana jest jako lek przy zapaleniu jelit i żołądka, niedomaganiach śledziony oraz jako immunostymulator, podnoszący odporność organizmu[7].
- Dawne zastosowania
- Dawniej stosowano kozieradkę w leczeniu blednicy, gruźlicy, krzywicy, niedokrwistości, kaszlu i przy wychudzeniu. Stosowana była także podczas rekonwalescencji[7].
Roślina jadalnaEdytuj
- Młode liście są jadane jako warzywo, a suszone używane są do wzbogacania smaku gotowych dań (suszone liście mają gorzki smak i charakterystyczny silny zapach)[8].
- Nasiona są używane jako przyprawa zwana kozieradką (m.in. do przygotowania zalew do marynat, proszku curry, makaronów, pieczywa i potraw mięsnych)[8].
- Wyhodowane z nasion kiełki są dodatkiem do kanapek i sałatek. Mają ostry smak[8].
- Z wysuszonych liści można sporządzać herbatkę ziołową[8].
- Spotyka się ją głównie w kuchni hinduskiej oraz tajskiej. W Jemenie kozieradka jest jednym z głównych składników narodowej potrawy zwanej Saltah; pojawia się ona także często w takich daniach hinduskich i pakistańskich jak dahls czy w mieszance przyprawowej panch phoron. W kuchni bułgarskiej wraz z czubricą jest podstawowym składnikiem mieszanki ziołowej zwanej "szarena soł" (шарена сол, "sól barwiona"), używanej do twarogów i zapiekanek[potrzebny przypis].
- Efektem ubocznym spożywania nawet małych ilości tej rośliny jest zapach curry lub syropu klonowego w moczu i pocie osoby spożywającej kozieradkę.
Inne zastosowaniaEdytuj
- Dawniej była używana jako pasza dla bydła, jednak ze względu na swoisty zapach, który przenika do mleka, nie jest już stosowana.
- Roślina ta jest czasami używana do produkcji sztucznych syropów klonowych (artificial maple sirups) jako dodatek smakowy.
- Wytwarzane są z niej maseczki kosmetyczne do pielęgnacji cery zniszczonej, przewrażliwionej i suchej, a także cery z trądzikiem[8]. Z nasion sporządzano dawniej żółty barwnik, a ich śluz wykorzystywano do usztywniania tkanin[8].
Historia uprawyEdytuj
Znana była już w starożytności. Jej nasiona pochodzące sprzed 3 tysięcy lat p.n.e. znaleziono w Maadi w Egipcie, w grobowcu Tutenchamona (1342-1339 r p.n.e.) oraz w Lakisz w Palestynie. Niektórzy znawcy roślin biblijnych uważają, że Żydzi po ucieczce z Egiptu podczas swojej 40-letniej tułaczki na pustyni tęsknili nie za czosnkiem, jak to jest w tłumaczeniach Księgi Liczb (11,5), lecz za kozieradką[9]. Słynny papirus Ebersa podaje przepis na wykorzystanie oleju z jej nasion do pielęgnacji ciała. Szymon Cyreński w XVI wieku, autor pierwszego w Polsce opracowania botanicznego, podaje jej nazwę jako fenegryk lub boża trawka[8].
UprawaEdytuj
Wymaga słonecznego i osłoniętego od wiatrów stanowiska oraz żyznej gleby o dużej zawartości wapnia[8]. Uprawia się ją z nasion wysiewanych w połowie kwietnia bezpośrednio do gruntu na głębokość 1-1,5 cm, w rządkach o rozstawie 30 cm[8]. Nasiona kiełkują zazwyczaj po dwóch tygodniach[8]. Oprócz pielenia i spulchniania gleby nie wymaga innych zabiegów uprawowych.
PrzypisyEdytuj
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website/Fabaceae (ang.). 2001–. [dostęp 2009-09-23].
- ↑ The International Plant Names Index. [dostęp 2014-08-26].
- ↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-25].
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b c Matławska: Farmakognozja. Poznań: AM Poznań, 2005.
- ↑ a b Dr H. Różański. Kozieradka pospolita i kozieradka błękitna w fitoterapii człowieka i zwierząt. [dostęp 2015-01-03].
- ↑ a b c d e f g h i j Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
- ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
