Michał Bałucki

polski powieściopisarz i komediopisarz

Michał Bałucki, ps. „Elpidon” (ur. 29 września 1837 w Krakowie, zm. 17 października 1901 tamże) – polski pisarz, komediopisarz i publicysta okresu pozytywizmu.

Michał Bałucki
Elpidon
Ilustracja
Michał Bałucki , ok. 1892 r.
Data i miejsce urodzenia

29 września 1837
Kraków

Data i miejsce śmierci

17 października 1901
Kraków

Portret Michała Bałuckiego
Pogrzeb Michała Bałuckiego 20 października 1901
Pomnik Michała Bałuckiego w Krakowie na Plantach

Życiorys edytuj

Bałucki pochodził z rodziny mieszczańskiej (jego ojciec był krawcem, matka – Eufrozyna, neofitka z Kochmanów – prowadziła kawiarnię; została zamordowana, a do wykrycia sprawczyni przyczynił się Władysław Swolkień[1]). Uczęszczał do krakowskiego gimnazjum Św. Anny, następnie na wydział matematyczno-fizyczny (od 1857), a potem historyczno-literacki Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1857–1864 brał udział w spotkaniach artystów zbierających się w pracowni rzeźbiarskiej Parysa Filippiego w Krakowie (m.in. z Józefem Szujskim i J.K. Turskim). Współredagował też tygodnik społeczno-kulturalny „Niewiasta” (1861–1862). Następnie pracował przez pewien czas w Częstochowie jako nauczyciel.

Bałucki nie walczył w powstaniu styczniowym, jednak aktywnie uczestniczył w organizacjach spiskowych w Galicji, wspierając stronnictwo czerwonych. Spędził za tę działalność rok w więzieniu (aresztowany pod koniec 1863). W latach 1865–1866 mieszkał w Warszawie, po czym przeniósł się do Krakowa. Był prezesem wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie w 1885[2]

Wraz z Alfredem Szczepańskim współredagował w latach 1867–1868 tygodnik dla kobiet „Kalina”. Od 1869 do 1873 pisał do dziennika „Kraj” cotygodniowe felietony pt. Tygodnik krakowski. W 1871 otrzymał nagrodę w krakowskim konkursie dramatycznym za sztukę Pracowici próżniacy, zaś w 1892 – w konkursie „Kuriera Warszawskiego” za komedię Flirt.

Pod koniec życia wiódł spór z ruchem młodopolskim – w krytyce Bałuckiego szczególnie napastliwy był Lucjan Rydel. Bałucki rozgoryczony niepowodzeniami ostatnich swoich sztuk, przygnębiony zdiagnozowaną nerwicą popełnił samobójstwo, strzelając z rewolweru w skroń. Dramat miał miejsce w październikowy wieczór na krakowskich Błoniach (przed wejściem do Parku Jordana). Bałucki pochowany został na cmentarzu Rakowickim, w kwaterze Bc, rząd płn.[3], bez religijnej oprawy[4]. W sprawie uzyskania zgody na pogrzeb kościelny interweniowali m.in. marszałek Andrzej Kazimierz Potocki i tajny radca Antoni Wodzicki, ale kategorycznie sprzeciwił się temu kardynał Jan Puzyna, co wywołało powszechne oburzenie krakowskiej opinii publicznej[5].

 
Grób Michała Bałuckiego na cmentarzu Rakowickim

Niedługo po tragicznej śmierci pisarza, mieszkańcy miasta postanowili wystawić mu pomnik. Szybko zebrano społeczne fundusze i wkrótce popiersie Bałuckiego było gotowe. Jego autorem był Tadeusz Błotnicki. Pierwotnie pomnik planowano ustawić na skwerze przed Teatrem Słowackiego, ale wpływowe kręgi konserwatywne sprzeciwiły się tej lokalizacji. Ostatecznie pomnik został ustawiony na tyłach teatru, wśród zieleni Plant. Odsłonięcia dokonano w 1911, w dziesiątą rocznicę śmierci Bałuckiego[6][7].

Twórczość edytuj

Bałucki zaliczał się do grupy tzw. przedburzowców – pisarzy debiutujących przed powstaniem styczniowym, na przełomie późnego romantyzmu i pozytywizmu.

Większość opracowań podaje, że jego debiutem literackim były wydane 1861 poematy na motywach ludowych. Według innego źródła debiutował w 1869 na łamach "Gwiazdki Cieszyńskiej"[8] wierszami Do ojca (nr 16/1860) i Niedzielna pieśń pastuchy (nr 26/1860). Na łamach tego czasopisma opublikował także dłuższy utwór poetycki Góral (nr 42/1860) oraz wierszowany obrazek Dziewczyna spod lasu (nr od 22 do 25/1860)[9]. Jako debiut jest też podawana publikacja w „Dzienniku Literackim” z 1859[10].

Proza edytuj

Pierwsze powieści Bałuckiego były inspirowane wypadkami powstańczymi: Przebudzeni (1864) oraz Młodzi i starzy (1866).

W latach 70. XIX w. Bałucki stał się w Galicji jednym z głównych propagatorów pozytywizmu, tworząc powieści tendencyjne. Bohaterowie pozytywni i negatywni (głównie mieszczaństwo) tych utworów byli przedstawieni schematycznie, ich wypowiedzi przekazywały program społeczny oraz ideowy autora. Powieść Z obozu do obozu (1874) opisywała klęskę uczciwego działacza uwikłanego w sieć intryg w środowisku krakowskim. W powieści Błyszczące nędze (1870) przedstawił krytyczny obraz środowiska arystokratyczno-ziemiańskiego. Bohaterami pozytywnymi powieści byli przedstawiciele inteligencji (np. adwokat w Błyszczących nędzach) lub rzemieślnicy (Byle wyżej, 1875). Powieść Żydówka (1870) potępiała antysemityzm.

W późniejszej twórczości Bałuckiego punkt ciężkości przesunął się z promowania programu pozytywistycznego w stronę krytyki rzeczywistości – świat przedstawiony został jako pełen zbrodni, kapitalistycznego wyzysku, socjalistycznych demagogów (250 000 1882, W żydowskich rękach 1884, Przeklęte pieniądze 1899). W ostatnich utworach przeciwstawiał się dekadentyzmowi (Pamiętnik Munia 1899).

Inny nurt twórczości Bałuckiego to satyra polityczno-obyczajowa. Dwie wizyty jego ekscelencji (1883) pokazywały przemianę dawnych patriotów w rojalistów. W groteskowy sposób Bałucki przedstawiał drobne mieszczaństwo Galicji z jego kompleksem niższości wobec szlachty, snobizmem, życiem ponad stan (Pan burmistrz z Pipidówki 1887). Przeciwstawiał im rzetelność i pracowitość warstw niższych – rzemieślników, służących, straganiarek – portretując je z sympatią i humorem (Typy i obrazki krakowskie 1881, Nowele i obrazki 1885).

Komedie edytuj

Większość dramatów Bałuckiego sytuuje się na pograniczu komedii oraz farsy i nawiązuje do tradycji Aleksandra Fredry. Akcja komedii rozgrywa się głównie w środowisku średniozamożnego mieszczaństwa (kupcy, właściciele kamienic, urzędnicy), rzadziej wśród szlachty.

We wczesnych utworach Bałucki ośmieszał pogoń za tytułami i godnościami, wygórowane ambicje, snobizm, służalczość wobec szlachty i sfer rządowych, chłopomanię (Polowanie na męża 1865, Radcy pana radcy 1867, Pracowici próżniacy 1871, Komedia z oświatą 1876, Krewniaki 1879, Sąsiedzi 1880).

Do najpopularniejszych należały komedie Bałuckiego ze środkowego okresu twórczości – w latach 80. XIX w. były jednymi z najczęściej wystawianych sztuk. Grube ryby (1881) pokazywały starszych panów, nadmiernie ufnych we własną atrakcyjność małżeńską. W Domu otwartym (1883) przedstawione były perypetie gości i gospodarzy na wieczorku tanecznym. Klub kawalerów (1890) osnuty był wokół zabiegów kobiet w odpowiedzi na kawalerskie postanowienia mężczyzn.

W późniejszych komediach atakował również demoralizację dziennikarzy (Nowy dziennik 1887) oraz dekadentyzm (Szwaczki 1897). W sposób komediowy prezentował także temat emancypacji kobiet (Emancypowane 1873, Sprawa kobiet 1896).

Fabuła komedii Bałuckiego często oparta była na drobnych sprawach, łatwych do rozwiązania konfliktach, mało prawdopodobnych zdarzeniach. Komizm postaci wynikał z rozbieżności między ich słowami a czynami, mniemaniem o osobie a oceną otoczenia. Obecny był również humor słowny i sytuacyjny. Bohaterowie wcześniejszych komedii byli schematyczni, w późniejszych utworach nabrali więcej cech indywidualnych.

Publicystyka edytuj

W publicystyce Bałucki poruszał podobne wątki ideowe jak w powieściach. W felietonach Tygodnik krakowski krytykował niedojrzałość społeczną mieszczaństwa i szlachty, bierność, brak odwagi cywilnej, serwilizm wobec władz zaborczych, postawy konserwatywne i klerykalne.

Dzieła edytuj

Powieści edytuj

Komedie edytuj

Inne edytuj

Ekranizacje edytuj

Za winy niepopełnione (1938), Biały Murzyn (1939), Klub kawalerów (1962).

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Przypisy edytuj

  1. Telegramy Gazety Lwowskiej. „Gazeta Lwowska”. Nr 91, s. 5, 21 kwietnia 1913. 
  2. Pamiętnik Sokoła Krakowskiego 1885-1896, Kraków 1896, s. 6.
  3. Karolina Grodziska-Ożóg: Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803–1939). Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987, s. 96. ISBN 83-08-01428-3.
  4. Kronika. Pogrzeb Michała Bałuckiego Czas 1901 nr 242 z 21 października s. 2
  5. Marek Żukow-Karczewski, Brzydkie sprawki wielkich krakowian, „Gazeta Krakowska”. 18 XII 1992 r., nr 295 (13604).
  6. Marek Żukow-Karczewski, Dawne pomniki Krakowa. Pomnik Michała Bałuckiego, „Echo Krakowa”. 7 XI 1990 r., nr 216 (13277).
  7. Odsłonięcie pomnika Bałuckiego. Czas 1911 nr 203 z 4 maja s. 2
  8. Ludwik Brożek, Gwido Chmarzyński, Mieczysław Gładysz: Region cieszyński [w:] "Górny Śląsk" Część II, dział II, Instytut Zachodni, Poznań 1959, s. 411
  9. E. Rosner, Cieszyńskie okruchy literackie, Cieszyn 1983, s. 14–15.
  10. Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Wyd. VII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 447, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13849-3.
  11. Michał Bałucki, Przebudzeni : powieść z naszych czasów, wyd. 1864, polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  12. Michał Bałucki, Młodzi i starzy : powieść z niedawnych lat. Cz. 1, wyd. 1866., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  13. Michał Bałucki, Młodzi i starzy : powieść z niedawnych lat. Cz. 2, wyd. 1866, polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  14. Michał Bałucki, Życie wśród ruin, wyd. 1870., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  15. Michał Bałucki, Tajemnice Krakowa, powieść, spisane przez samego Lucypera i dewotkom krakowskim w dowód uznania ich zasług dedykowane, wyd. 1870., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  16. Michał Bałucki, Żydówka : powieść z ostatnich lat, wyd. 1870., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  17. Michał Bałucki, Sabina: powieść, wyd. 1873., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  18. Michał Bałucki, Z obozu do obozu : powieść, wyd. 1874., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  19. Michał Bałucki, Byle wyżej; powieść, wyd. 1875, polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  20. Michał Bałucki, Album kandydatek do stanu małżeńskiego : z notat starego kawalera, wyd, 1877., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  21. Michał Bałucki, Za winy niepopełnione : powieść, wyd. 1879., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  22. Michał Bałucki, Typy i obrazki krakowskie, wyd. 1881., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  23. Michał Bałucki, Z mętów społecznych: powieść, wyd. 1891., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  24. Michał Bałucki, Dom otwarty : komedja w 3 aktach, wyd. 1883., polona.pl [dostęp 2018-06-16].
  25. Michał Bałucki, O Józię : fraszka sceniczna w 1 odsłonie, wyd. 1888., polona.pl [dostęp 2018-06-16].

Bibliografia edytuj

  • Teodor Jeske-Choiński: Wstęp, w: Michał Bałucki, Przeklęte pieniądze, Warszawa 1899.
  • Teodor Jeske-Choiński: Michał Bałucki jako powieściopisarz, w: Pozytywizm w nauce i literaturze, Warszawa 1908, s. 182–195.
  • Tadeusz Drewnowski: Przedmowa, w: Michał Bałucki, Pisma wybrane, t. I, Kraków 1956.
  • Janusz Maciejewski: Przedburzowcy. Z problematyki przełomu między romantyzmem a pozytywizmem, Kraków 1971.
  • Tomasz Weiss: Wstęp, w: Michał Bałucki, Grube ryby, Dom otwarty, Wrocław 1981, Biblioteka Narodowa, seria 1, nr 236, ISBN 83-04-00815-7.
  • Edmund Rosner: Cieszyńskie okruchy literackie, Cieszyn 1983, s. 14–16.
  • Świat Michała Bałuckiego, pod red. Tadeusza Budrewicza, Kraków 2002, ISBN 83-87553-47-6.
  • Anna Sobiecka, Michał Bałucki i teatr: wybrane problemy i aspekty, Słupsk: Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Pedagogicznej, 2006, ISBN 83-7467-046-0, OCLC 76362599.
  • Anna Sobiecka, Bałucki na scenie 1867–1901, Słupsk: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, 2007, ISBN 978-83-7467-092-0, OCLC 233456877.
  • Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Wyd. VII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 86, 115–118, 126–127, 166, 226, 228–232, 447, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13849-3.

Linki zewnętrzne edytuj