Promieniopłetwe

gromada ryb

Promieniopłetwe[3], kostnopromieniste[4], kostnopromienne[5] (Actinopterygii, z gr. aktina – promień i pterygio – płetwa) – gromada ryb kostnoszkieletowych (Osteichthyes) o płetwach wspartych na promieniach kostnych, obejmująca większość (około 30 tys.) współcześnie żyjących gatunków ryb. Wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Zasiedlają wszystkie typy wód słodkich, słonawych i słonych. Od mięśniopłetwych odróżnia je budowa płetw i sposób poruszania.

Promieniopłetwe
Actinopterygii[1]
Cope, 1871[2]
Okres istnienia: sylur–dziś
443.8/0
443.8/0
Ilustracja
Szkielet Ophiodon elongatus
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Nadgromada

ryby kostnoszkieletowe

Gromada

promieniopłetwe

Cichlasoma trimaculatum

Cechy charakterystyczne edytuj

  • Płetwy ryb promieniopłetwych są rozpięte na szkielecie z delikatnych promieni z kości skórnych (lepidotrychia), bezpośrednio połączonych z pasem barkowym.
  • Ciało większości gatunków pokryte jest łuskami cykloidalnymi, ktenoidalnymi lub płytkami kostnymi, skóra niektórych jest naga, a u najstarszych ewolucyjnie, w większości już wymarłych gatunków, występują łuski ganoidalne.
  • Szkielet jest dobrze ukształtowany, w całości kostny u form rozwiniętych, a u bardziej pierwotnych częściowo chrzęstny.
  • Tryskawki i nozdrza wewnętrzne zazwyczaj nie występują[3][2].
  • Większość ma pęcherz pławny.
  • Zastawka w jelicie spotykana jest jedynie u najstarszych form. Występują trzy otolity[6].

Ewolucja edytuj

Ryby promieniopłetwe pojawiły się w wodach słodkich w późnym sylurze, około 420 mln lat temu. Najstarsze z odkrytych gatunków to Andreolepis hedei i Lophosteus superbus. Kompletny szkielet ryby zaliczonej do promieniopłetwych odkryto w skałach z wczesnego dewonu[7]. W karbonie zdominowały wody śródlądowe, a niektóre formy (prawieczkokształtne) przystosowały się do życia w morzach, które w triasie stały się głównym ośrodkiem ich rozwoju. Podczas gdy większość kostnochrzęstnych żyła w erze paleozoicznej i triasie, Neopterygii, choć znane już od końca permu najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze. Właśnie wówczas zaznaczyła się tendencja do redukcji liczby, grubości i wielkości łusek. Zaistniałe zmiany Neopterygii przyczyniły się do usprawnienia płetw (stąd nazwa Neopterygii i postulowana polska nazwa „nowopłetwe”). Płetwa ogonowa staje się symetryczna (w przeciwieństwie do heterocerkicznej u kostnochrzęstnych) i wykształca się skostniały kręgosłup. Gatunki zaliczane tradycyjnie do przejściowców (jak amia i niszczuka) są obecnie coraz częściej uznawane za prymitywne formy Neopterygii.

W mezozoiku i kenozoiku promieniopłetwe rozwijały się z rosnącym powodzeniem. Obecnie są dominującymi kręgowcami w większości zbiorników wodnych na Ziemi.

Klasyfikacja edytuj

 
Archocentrus nigrofasciatus
 
Sebastes carnatus

W tradycyjnej klasyfikacji Actinopterygii dzielone były na:

Według najnowszych tendencji kladystycznych tradycyjnie przedstawiona grupa promieniopłetwych nie jest jednak grupą monofiletyczną (z powodu parafiletycznych przejściowców), a tym samym nie stanowią taksonu naturalnego.

Przez długi czas proponowany był podział na:

Chondrostei okazały się być taksonem parafiletycznym i są obecnie dzielone na dwie odrębne grupy.

Dopiero tak zdefiniowany takson jest uznawany za monofiletyczny[2]:

Rzędy edytuj

Niezależnie od przyjętej klasyfikacji biologicznej gromadę ryb promieniopłetwych dzieli się na rzędy. W poniższej tabeli przedstawiono wszystkie rzędy ze wskazaniem różnic pomiędzy klasyfikacjami Integrated Taxonomic Information System[1], FishBase, J. S. Nelsona w czwartej edycji Fishes of the World[2] i W. Eschmeyera (Catalog of Fishes)[8].


ITIS Fishbase.org J. S. Nelson W. Eschmeyer Nazwa zwyczajowa
Acipenseriformes Acipenseriformes Acipenseriformes Acipenseriformes jesiotrokształtne
Albuliformes Albuliformes Albuliformes Albuliformes albulokształtne
Amiiformes Amiiformes Amiiformes Amiiformes amiokształtne
Anguilliformes Anguilliformes Anguilliformes Anguilliformes węgorzokształtne
Argentiniformes srebrzykokształtne
Ateleopodiformes Ateleopodiformes Ateleopodiformes Ateleopodiformes (brak nazwy)
Atheriniformes Atheriniformes Atheriniformes Atheriniformes aterynokształtne
Aulopiformes Aulopiformes Aulopiformes Aulopiformes skrzelokształtne
Batrachoidiformes Batrachoidiformes Batrachoidiformes Batrachoidiformes batrachokształtne
Beloniformes Beloniformes Beloniformes Beloniformes belonokształtne
Beryciformes Beryciformes Beryciformes Beryciformes beryksokształtne
Characiformes Characiformes Characiformes Characiformes kąsaczokształtne
Cetomimiformes Cetomimiformes wielorybinkokształtne
Clupeiformes Clupeiformes Clupeiformes Clupeiformes śledziokształtne
Ctenothrissiformes
(incertae sedis)
Ctenothrissiformes
Cypriniformes Cypriniformes Cypriniformes Cypriniformes karpiokształtne
Cyprinodontiformes Cyprinodontiformes Cyprinodontiformes Cyprinodontiformes karpieńcokształtne (zębokarpiokształtne)
Elopiformes Elopiformes Elopiformes Elopiformes elopsokształtne (tarponokształtne)
Esociformes Esociformes Esociformes Esociformes szczupakokształtne
Gadiformes Gadiformes Gadiformes Gadiformes dorszokształtne
Gasterosteiformes Gasterosteiformes Gasterosteiformes Gasterosteiformes ciernikokształtne
Gobiesociformes Gobiesociformes grotnikokształtne
Gonorynchiformes Gonorynchiformes Gonorynchiformes Gonorynchiformes piaskolcokształtne
Gymnotiformes Gymnotiformes Gymnotiformes Gymnotiformes strętwokształtne
Hiodontiformes
Lampridiformes Lampriformes Lampriformes Lampriformes strojnikokształtne
Lophiiformes Lophiiformes Lophiiformes Lophiiformes żabnicokształtne
Mugiliformes Mugiliformes mugilokształtne (cefalokształtne)
Myctophiformes Myctophiformes Myctophiformes Myctophiformes świetlikokształtne
Notacanthiformes Notacanthiformes łuskaczokształtne
Ophidiiformes Ophidiiformes Ophidiiformes Ophidiiformes wyślizgokształtne
Osmeriformes Osmeriformes Osmeriformes Osmeriformes stynkokształtne
Osteoglossiformes Osteoglossiformes Osteoglossiformes Osteoglossiformes kostnojęzykokształtne
Perciformes Perciformes Perciformes Perciformes okoniokształtne
Percopsiformes Percopsiformes Percopsiformes Percopsiformes okonkokształtne
Pleuronectiformes Pleuronectiformes Pleuronectiformes Pleuronectiformes flądrokształtne (płastugokształtne)
Polymixiiformes Polymixiiformes Polymixiiformes Polymixiiformes wąsatkokształtne
Polypteriformes Polypteriformes Polypteriformes Polypteriformes wielopłetwcokształtne
Saccopharyngiformes Saccopharyngiformes Saccopharyngiformes Saccopharyngiformes gardzielcokształtne
Salmoniformes Salmoniformes Salmoniformes Salmoniformes łososiokształtne
Scorpaeniformes Scorpaeniformes Scorpaeniformes Scorpaeniformes skorpenokształtne
Semionotiformes Lepisosteiformes Lepisosteiformes Lepisosteiformes niszczukokształtne
Siluriformes Siluriformes Siluriformes Siluriformes sumokształtne
Stephanoberyciformes Stephanoberyciformes Stephanoberyciformes Stephanoberyciformes stefanoberyksokształtne
Stomiiformes Stomiiformes Stomiiformes Stomiiformes wężorokształtne
Synbranchiformes Synbranchiformes Synbranchiformes Synbranchiformes szczelinokształtne
Syngnathiformes Syngnathiformes igliczniokształtne
Tetraodontiformes Tetraodontiformes Tetraodontiformes Tetraodontiformes rozdymkokształtne
Zeiformes Zeiformes Zeiformes Zeiformes piotroszokształtne

Kladogram współczesnych promieniopłetwych[9].

Actinopterygii 

Polypteriformes


 Actinopteri 

Acipenseriformes


 Neopterygii 

Lepisosteiformes


 Halecostomi 

Amiiformes



Teleostei






 
Zeus faber

Przypisy edytuj

  1. a b Actinopterygii, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b c d Nelson 2006 ↓
  3. a b Nikolski 1970 ↓, s. 96–97
  4. Władysław Zamachowski, Adam Zyśk: Strunowce Chordata. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997. ISBN 83-86841-92-3.
  5. Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.
  6. Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 190. ISBN 978-83-235-0973-8.
  7. Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
  8. Ron Fricke, William Neil Eschmeyer, Jon David Fong, SPECIES BY FAMILY/SUBFAMILY, [w:] Eschmeyer's Catalog of Fishes [online], California Academy of Sciences, 2 lipca 2013 [dostęp 2013-08-04] (ang.).
  9. Teleostomi: Osteichthyes. Palaeos. [dostęp 2012-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-06)]. (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Joseph S. Nelson: Fishes of the World. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7.
  • G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Franciszek Staff (tłum.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
  • Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976.
  • Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
  • Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.