Tutkarz brzozowiec
Tutkarz brzozowiec[1], tutkarz czarny[1], zwijacz brzozowiec[2], zwijacz czarny[1] (Deporaus betulae) – gatunek chrząszcza z rodziny tutkarzowatych. Zamieszkuje palearktyczną Eurazję od Półwyspu Iberyjskiego po Rosyjski Daleki Wschód i Wyspy Japońskie, na północ sięgając poza koło podbiegunowe. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe są foliofagami brzozy, a rzadziej innych drzew liściastych. Samice składają liście w smukłe, stożkowate tutki, w których rozwijają się potem larwy.
| Deporaus betulae | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
_male_(6815945671).png) Samiec | |||
 Samica | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Podplemię | |||
| Rodzaj | |||
| Podrodzaj |
Deporaus s. str. | ||
| Gatunek |
tutkarz brzozowiec | ||
| Synonimy | |||
| |||
Taksonomia edytuj
Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1758 roku przez Karola Linneusza w dziesiątym wydaniu Systema Naturae pod nazwą Attelabus betulae[3]. W 1819 wyznaczony został przez George’a Samouelle’a gatunkiem typowym nowego rodzaju Deporaus. Współcześnie zaliczany jest podrodzaju nominatywnego, Deporaus s. str., wraz z pokrwnym Deporaus podager z Azji Mniejszej[4].
Morfologia edytuj
Chrząszcz o krępym ciele długości od 3 do 6 mm[5], w całości ubarwionym czarno, błyszczącym, pokrytym krótkim, jasnym, półwzniesionym owłosieniem[4][6].
Ryjek jest niemal tak długi jak głowa, dość gruby[6]; u samca jego długość jest 1,86–2,33 raza większa niż szerokość, a u samicy 2–2,6 raza większa niż szerokość[4]. U samca czułki osadzone są pośrodku, a u samicy przed środkiem jego długości[4][6]. Buławka czułków u samca jest szeroka, u samicy zaś węższa. Czoło jest prawie płaskie, delikatnie punktowane, u samicy szersze niż u samca. Oczy są duże, wysklepione silnie, jednak słabiej niż u podobnego D. nidificus[4]. Powierzchnia głowy za oczami jest grubo punktowana i błyszcząca[6]. Skronie są gęsto punktowane, u samca nieco krótsze, a u samicy nieco dłuższe od oczu[4].
Przedplecze jest trochę szersze niż dłuższe (stosunek szerokość do długości wynosi maksymalnie 1,18[4]), szersze niż głowa mierzona z oczami, za przednią krawędzią mocno przewężone, a dalej o bokach lekko zaokrąglonych. Powierzchnia przedplecza jest błyszcząca, pozbawiona bruzdy przez środek[6], punktowana stosunkowo gęsto i delikatnie. Tarczka jest trapezowata[4], dobrze widoczna i grubo punktowana. Pokrywy są znacznie szersze od przedplecza, od 1,6 do 1,7 raza dłuższe niż w barkach szerokie[6]. Zarys pokryw u samca jest prawie prostokątny, u samicy rozszerzony ku tyłowi[4]. Rzędy pokryw są stosunkowo szerokie[4], mają regularny przebieg i zawierają duże, głębokie punkty. Międzyrzędy są węższe od rzędów i delikatnie punktowane[6]. Śródpiersie jest delikatnie punktowane. Zapiersie punktowane jest drobno i rzadko[4]. U samca odnóża tylnej pary mają silnie zgrubiałe uda[6][4] o delikatnie piłkowanej krawędzi wewnętrznej. U samicy uda te są słabo pogrubione i niepiłkowane. Stopy mają człon pierwszy wydłużony, drugi trójkątny, trzeci dwupłatowy, a czwarty wydłużony i zwieńczony ząbkowanymi pazurkami[4].
Biologia i ekologia edytuj
Owad ten zasiedla lasy, zarośla, zagajniki, parki i nasadzenia przydrożne[1]. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe są polifagicznymi foliofagami drzew liściastych[1]. Żerują głównie na liściach brzóz, ale do ich roślin pokarmowych należą też buki, dęby, graby, leszczyny, lipy i olchy[7]. Z kolei kasztan jadalny, topole, wierzby i wiśnia ptasia wymieniane są przez literaturę jako rośliny żywicielskie błędnie[5]. Preferują drzewa młode, unikając zwartych, starszych drzewostanów[5].
Występuje jedno pokolenie w ciągu roku[6]. Owady dorosłe aktywne są od kwietnia do lipca[7][1]. Przeżywają od 1 do 2,5 miesiąca. Latają przy ciepłej i słonecznej pogodzie. Na drzewach przebywają tylko przy temperaturze powyżej 15 °C. Chłodniejsze i deszczowe okresy przeczekują w schronieniach na powierzchni gleby. Żerują wygryzając otworki w blaszce liściowej, ustawione w prostej, rzadko zakrzywionej linii. Po trwającym 1–5 minut żerowaniu trawią pokarm przez nawet ponad pół godziny. Produkowane przez nie odchody są podłużne, początkowo zielone, a później czarne. Woda przyjmowana jest z pokarmem lub wypijana z kropli deszczu czy rosy. Zaniepokojone chrząszcze mogą odfruwać lub spadać na ziemię pozostając w bezruchu do 20 sekund[5].
Rozród i rozwój edytuj
Chrząszcze przystępują do rozrodu po 4–8 dniach żerowania. Kopulacja trwa od 5 do 40 minut (średnio 20). Ten sam owad kopuluje do siedmiu razy dziennie. Dojrzewanie jaj wymaga od 5 do 7 dni żerowania. Samica wykazuje troskę o potomstwo[5]. Nacina ona liść esowato z obu stron w kierunku żyłki głównej, po czym zwija go w stożkowatą, smukłą, dobrze zamkniętą tutkę, w której to rozwijać się będzie larwa[7][6][8]. Wybiera młode liście umieszczone na pędach przedwierzchołkowo[5]. Tutka zajmuje około 70% powierzchni liścia. Do jednej tutki samica składa od jednego do czterech jaj. Po zwinięciu jednej przystępuje do zwijania kolejnych[8].
Jaja mają kształt na wierzchołkach zaokrąglonego i lekko ku jednemu z nich zwężonego cylindra. Ich średni wymiar to 0,87 × 0,43 mm. Ubarwienie mają żółtozielone, a ich powierzchnia jest gładka i połyskująca. Klucie larw następuje po 2–3 tygodniach inkubacji[5]. Wewnątrz tutki larwa przechodzi przez trzy stadia rozwojowe[6][5]. Larwa pierwszego stadium zjada osłonkę jajową po czym wygryza w miękiszu chodnik o długości od 5 do 9 mm i szerokości od 1 do 2 mm. Odchody jej początkowo są ciemne, ale szybko czernieją. Pierwsze linienie następuje po około 3 tygodniach żerowania. Larwa drugiego stadium najpierw zjada wylinkę, potem żeruje w minie, a następnie nieregularnie perforuje liść. Drugie linienie następuje po kolejnych 3 tygodniach żerowania. Larwa trzeciego stadium najpierw zjada wylinkę, a potem żeruje bardzo nieregularnie na wewnętrznej części tutki. W ciągu całego rozwoju larwa konsumuje średnio 1,7 cm² powierzchni liścia[5].
Po zakończeniu żerowania tutka usycha, brązowieje i odpada z drzewa pod wpływem wiatru lub deszczu. Wyrośnięta larwa wygryza się następnie z opadniętej tutki i chowa się w glebie[8]. Przepoczwarczenie następuje między sierpniem a listopadem w wierzchniej warstwie gleby, do głębokości około 5 cm. Osobnik dorosły pozostaje w glebie do wiosny następnego roku[7][6].
Wrogowie edytuj
Parazytoidami jaj tutkarza brzozowca są Ophineurus signatus i Trichogramma dendrolimi, błonkoskrzydłe z rodziny kruszynkowatych. Larwy tutkarza porażane bywają przez błonkoskrzydłe z rodziny męczelkowatych. Padają też ofiarami drapieżnictwa ze strony larw sieciarek. Populację ogranicza też niszczenie tutek przez roślinożerców, w tym pryszczarkowate (np. z rodzaju Leptodiplosis) i gąsienice Anacampsis populelli z rodziny skośnikowatych[5].
Rozprzestrzenienie edytuj
Gatunek transpalearktyczny, geograficznie związany z zasięgiem brzozy[4]. W Europie znany jest z Hiszpanii, Irladnii, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Włoch, Szwecji, Norwegii[9], Finlandii[8], Estonii, Łotwy, Litwy[5][4], Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Ukrainy, Mołdawii, Rumunii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Serbii, Albanii, Macedonii Północnej oraz europejskich części Rosji i Turcji[9]. W Azji rozprzestrzeniony jest od Syberii[5], Gruzji, Azerbejdżanu[4], Turcji i Izraela[5] przez Kazachstan[4], Iran i Mongolię po północne i wschodnie Chiny, Rosyjski Daleki Wschód (w tym Sachalin i Wyspy Kurylskie[4]), Koreę i północną Japonię[5]. Na północy Europy sięga daleko poza koło podbiegunowe[7][5]. Na południe dochodzi do północnych skrajów krainy orientalnej[9]. W Polsce jest owadem pospolitym w całym kraju[2][6][7].
Znaczenie gospodarcze edytuj
Owad ten często bywa wymieniany przez źródła z zakresu gospodarki leśnej jako szkodnik brzozy, jednak nie ma on znaczenia gospodarczego i nie wymaga zwalczania[5]. Przy masowym pojawie niemal każdy liść młodej brzozy może być zwinięty w tutkę, jednak nie wyrządza to szkód. W roku następnym pędy zaatakowane przez tutkarza wytwarzają znacznie więcej biomasy, tym więcej, im bardziej były objedzone. Ulistnienie wytworzone w roku następnym na objedzonych pędach wykazuje większą ochronę przed fitofagami i jest przez nie znacznie mniej chętnie zjadane. Żerowanie tutkarzy nie wpływa na przeżywalność pędów ani poszczególnych pąków bocznych na długopędach[5][10]. Tym bardziej nie odnotowano spadku liczebności opadanych przez niego drzew w wyniku jego żerowania[5].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f Deporaus betulae – Tutkarz brzozowiec. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2021-07-15].
- ↑ a b Roman Kuntze. Krytyczny przegląd szkodników z rzędu chrząszczy zarejestrowanych w Polsce w latach 1919–1933. „Rocznik Ochrony Roślin”. 3 (2), 1936. Warszawa.
- ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 387. (łac.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s A.A. Legalov. A Review of the Genus Deporaus (Coleoptera, Rhynchitidae) from the Russian Fauna: 2. Subgenera Roelofsideporaus and Deporaus. „Entomological Review”. 89 (5), s. 578–588, 2009. Pleiades Publishing, Inc.. DOI: 10.1134/S0013873809050078. ISSN 0013-8738.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Jaroslav Urban. A contribution to the knowledge of biology and harmfulness of Deporaus betulae (L.) (Coleoptera, Attelabidae). „Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis”. 60 (6), s. 317–338, 2012. DOI: 10.11118/actaun201260060317.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Zdzisław Cmoluch: Klucze do oznaczania owadów Polski Część XIX Chrząszcze – Coleoptera z. 96-97 Rhinomaceridae, Attelabidae. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1979.
- ↑ a b c d e f B. Burakowski, M. Mroczkowski, J. Stefańska: Katalog Fauny Polski. Tom XXIII, zeszyt 18. Chrząszcze – Coleoptera. Ryjkowcowate prócz ryjkowców – Curculionioidea prócz Curculionidae. Warszawa: 1992.
- ↑ a b c d Janne Riihimäki, Pekka Kaitaniemi, Kai Ruohomäki. Spatial responses of two herbivore groups to a geometrid larva on mountain birch. „Oecologia”. 134 (2), s. 203–209, 2003. DOI: 10.1007/s00442-002-1082-6.
- ↑ a b c Deporaus (Deporaus) betulae (Linnaeus, 1758). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2021-07-15].
- ↑ Mikhail V. Kozlov, Voitĕch Lanta, Vitali E. Zverev, Elena L. Zvereva. Delayed local responses of downy birch to damage by leafminers and leafrollers. „Oikos”. 2011 (3), s. 428–434, 2012. DOI: 10.1111/j.1600-0706.2011.19625.x.