Wikipedia

Ventôse (1907)

francuski okręt podwodny

Ventôse (Q52) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Ventôse (Q52)
Ilustracja
„Ventôse” i „Germinal” w Calais w 1910 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Cherbourg, Cherbourg

Położenie stępki

1906

Wodowanie

15 września 1907

 Marine nationale
Wejście do służby

5 października 1908

Wycofanie ze służby

1 grudnia 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe

7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)

Załoga

25

„Ventôse” został zwodowany 15 września 1907 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 5 października 1908 roku. Uczestniczył w działaniach wojennych, operując na wodach kanału La Manche i Morzu Śródziemnym. Jednostka została skreślona z listy floty 1 grudnia 1919 roku i sprzedana w celu złomowania w sierpniu 1921 roku.

Projekt i budowa edytuj

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się zdolnych do montażu na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą ilość niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego typu, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Ventôse” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu, wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q18)[7][8]. Stępkę okrętu położono w 1906 roku[8][9], a zwodowany został 15 września 1907 roku[9][10][b]. Nazwa nawiązywała do szóstego miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym[7][11]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q52 i kod identyfikacyjny VE[8][12]. W grudniu 1907 roku na okręcie nastąpiła eksplozja akumulatorów, w wyniku zniszczonych zostało 120 ogniw, a rany odniosło kilku marynarzy; straty materialne oszacowano na kwotę 150 000 franków[13][14].

Dane taktyczno-techniczne edytuj

Charakterystyka ogólna edytuj

„Ventôse” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[9][15]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][16]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[16]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[17][18]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[19]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[19]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][20]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[20]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[21]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[20]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[20]. Dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 2200 litrów znajdowały się poza kadłubem sztywnym, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów, a kompensacyjny zbiornik pierścieniowego luku wyrzutni torpedowej mieścił 390 litrów[22].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[16]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[23]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[17].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[17][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[17].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[17]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[20]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[25].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[26][e].

Urządzenia napędowe edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[20]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[20]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[20]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[22]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[22]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[27]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[28].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[27]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[22]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[22]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[22][29].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy[30]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[30]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[30]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[30]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][15][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Tudor po 124 ogniwa[22].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][31]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][10].

Uzbrojenie edytuj

Okręt wyposażony był w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę, dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)[30][24]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[32].

Wyposażenie edytuj

Okręt wyposażony był w dwa peryskopy – dzienny i nocny[33]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[34]. Binokularowy i dwuobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 140 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[35].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[35]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[36]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[36]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[37]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[23].

Służba edytuj

 
„Thermidor”, „Floréal” i „Ventôse” w Hawrze w 1913 roku

„Ventôse” został wcielony do służby w Marine nationale 5 października 1908 roku[12][38]. W dniach 6–9 października „Ventôse”, „Pluviôse” i „Germinal” wzięły udział w 730-milowym rejsie wzdłuż wybrzeża Normandii na trasie Cherbourg – Brest – Dunkierka – Cherbourg, którą pokonały w czasie 82 godzin ze średnią prędkością 9 węzłów[39]. Między 6 maja a 11 czerwca 1908 roku „Ventôse”, „Pluviôse”, „Émeraude” i „Opale” wzięły udział w ćwiczeniach z Eskadrą Północną, przeprowadzając wspólnie 12 ataków na okręty nawodne i przebywając w morzu 10 dób i pokonując dystans 1000 Mm bez uzupełniania zapasów[39]. Od 6 do 11 maja 1909 roku „Ventôse” w towarzystwie „Pluviôse” w ciągu sześciu dni przepłynął dystans 1000 Mm bez uzupełniania zapasów[40]. W 1910 roku „Ventôse” był jednym z trzech okrętów podwodnych stacjonujących w Calais (wraz z „Pluviôse” i „Germinal”)[40]. 9 kwietnia 1910 roku nieopodal Cherbourga okręt zszedł na rekordową głębokość 35 metrów, utrzymując ją przez 24 minuty[41]. 26 maja 1910 roku „Ventôse” wraz „Pluviôse” wyszły z Calais na ćwiczenia, podczas których „Pluviôse” został staranowany i zatopiony z całą załogą przez bocznokołowy statek pasażersko-towarowy „Pas-de-Calais”[40][42].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[43]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[44]. W sierpniu „Ventôse”, „Pluviôse”, „Germinal” i „Thermidor” wzięły udział w ćwiczeniach z eskadrą pancerników, przeprowadzając mimo złej pogody skuteczne ataki torpedowe na okręty i otrzymując pochwałę od dowódcy eskadry[45].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Ventôse”, „Pluviôse”, „Prairial”, „Floréal”, „Germinal”, „Fructidor”, „Watt”, „Giffard” i „Berthelot”)[46][47]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Ventôse”, „Germinal” i „Fructidor”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Sabre”[46].

I wojna światowa edytuj

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2. Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy[46]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli[48]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche[48]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche[48]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Ventôse”, „Watt”, „Prairial”, „Fructidor”, „Floréal” i „Germinal” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth[49]. 23 września „Ventôse” i „Germinal” wyszły z Portsmouth, udając się do Cherbourga na remont (zluzowane poprzedniego dnia przez „Berthelota”)[50].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry[51]. Przez 1915 i 1916 rok okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału[40][51]. 22 grudnia 1916 roku nieopodal Calais „Ventôse” zderzył się z uzbrojonym trawlerem „Capricorne”[40]. Okręt trafił na remont do Brestu, a po jego zakończeniu 12 października 1917 roku wypłynął w rejs na Morze Śródziemne, docierając do Mudros via Bizerta i Korfu[40][g]. Przeplatając służbę patrolową na Morzu Egejskim remontami okręt, dowodzony przez kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Vena, nie zanotował do końca wojny żadnych osiągnięć bojowych; w drugiej połowie 1918 roku prowadził służbę dozorową stacjonując w Salonikach[40][52]. Okręt znajdował się wówczas w złym stanie technicznym (m.in. przeciekały zbiorniki paliwa), a czas zanurzenia dochodził do 10 minut[40]. Mimo to wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny[53].

Koniec służby edytuj

16 października 1919 roku jednostka została zakonserwowana w Bizercie[12][40]. „Ventôse” został skreślony z listy floty 1 grudnia 1919 roku[12][38]. 1 sierpnia 1921 roku został sprzedany w celu złomowania panu Ralfonowi Vita z Tunisu za sumę 33 000 franków, po czym rozebrany w Bizercie[12][40].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Identycznie podaje Fontenoy 2007 ↓, s. 81. Natomiast Dianow 2019 ↓, s. 25 i Dianow 2020e ↓, s. 43 podają, że wodowanie okrętu odbyło się 23 sierpnia 1907 roku, zaś Debeury 1991 ↓, s. 80 twierdzi, że odbyło się ono 28 sierpnia 1907 roku.
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[24].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2021 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.
  7. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 38 podaje, że „Ventôse”, „Floréal” i „Giffard” w eskorcie niszczyciela „Sabre” udały się w rejs na Morze Śródziemne 8 listopada 1915 roku.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c d Gogin 2021 ↓.
  9. ↑ a b c d e f g Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  11. ↑ Smith 2011 ↓.
  12. ↑ a b c d e Dianow 2020e ↓, s. 43.
  13. ↑ La Dépêche bretonne 1908 ↓, s. 1.
  14. ↑ La Liberté 1907 ↓, s. 2.
  15. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  16. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  17. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  18. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  19. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  20. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  21. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  22. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  23. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  24. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  25. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  27. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  28. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  29. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  30. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 27.
  31. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  32. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  35. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  36. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  37. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  38. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 25.
  39. ↑ a b Dianow 2020c ↓, s. 27.
  40. ↑ a b c d e f g h i j Debeury 1991 ↓, s. 80.
  41. ↑ Le Grand écho 1910 ↓, s. 4.
  42. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 28–29.
  43. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  44. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  45. ↑ Écho charentais 1912 ↓, s. 1.
  46. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  47. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  48. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 34.
  49. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 35.
  50. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 37.
  51. ↑ a b Dianow 2020d ↓, s. 38.
  52. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42-43.
  53. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.

Bibliografia edytuj

  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2021-07-17]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • L'ACCIDENT DU «VENTOSE». „La Liberté”. Nr 15206. 42, 1907-12-30. Paris. 
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • LES NOMS DE NOS BÂTIMENTS LES FRÉGATES DE SURVEILLANCE TYPE Floréal. „Marine: organe de liaison de l'Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer”. Nr 10 (153), 1991. G. Debeury. Paris: Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer. ISSN 1151-1397. 
  • Nos sous-marins LE RECORD DE PLONGÉE EST ETABLI PAR LE «VENTOSE». „Le Grand écho du Nord de la France”. Nr 102. 92, 1910-04-11. Lille. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859–1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage. [dostęp 2021-07-17]. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • Une attaque de sous-marins. „L'Écho charentais: paraît à Barbezieux tous les dimanches”. Nr 887, 1912-08-18. Barbezieux. 
  • Violente explosion. „La Dépêche bretonne: Courrier d'Ille-et-Vilaine”. Nr 1, 1908-01-05. Rennes. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ventôse_(1907)&oldid=71644822”