Wikipedia

Wątok

potok w dorzeczu Wisły

Wątok[1][2] (dawniej m.in. Polna[3], Rzeka Skrzyszowska[3]) – potok w województwie małopolskim przepływający przez gminy Ryglice, Skrzyszów oraz miasto Tarnów. Wątok jest prawobrzeżnym dopływem Białej.

Wątok
Polna, Rzeka Skrzyszowska
Ilustracja
Uregulowany odcinek Wątoku na tarnowskiej Starówce
Kontynent

Europa

Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Lokalizacja

powiat tarnowski

Potok
Długość 23,02 km
Powierzchnia zlewni

84,94 km²

Średni przepływ

0,748 m³/s

Ident. PRNG

144799

Źródło
Miejsce Zalasowa
Wysokość

321 m n.p.m.

Współrzędne

49°55′43,0″N 21°07′07,0″E/49,928611 21,118611

Ujście
Recypient Biała
Miejsce

Tarnów

Wysokość

191,6 m n.p.m.

Współrzędne

49°59′33,0″N 20°57′33,0″E/49,992500 20,959167

Położenie na mapie powiatu tarnowskiego
Mapa konturowa powiatu tarnowskiego, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast w centrum znajduje się punkt z opisem „ujście”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „źródło”, powyżej na lewo znajduje się również punkt z opisem „ujście”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „ujście”
Multimedia w Wikimedia Commons

Etymologia edytuj

Wątok w swojej historii określany był kilkoma nazwami: Trśną, Trosiną, później Strusiną, od której wzięła się nazwa jednego z tarnowskich osiedli[4][5]. Potok zwano także Polną, Potokiem Szynwałdzkim, Rzeką Skrzyszowską, czy Potokiem Zalasowskim[4].

Obecna nazwa potoku, która po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach w XVIII wieku[4], pochodzi od słowa wątok, oznaczającego dolinę lub wąwóz, w którym płynie strumień[4].

Położenie i charakterystyka edytuj

Ciek znajduje się w województwie małopolskim, przepływa przez Zalasową, Szynwałd i Skrzyszów, a następnie przez Tarnów, jedyne miasto w jego biegu[3]. Jest prawobrzeżnym dopływem Białej[6], do której wpływa na granicy tarnowskich osiedli Krakowska i Gumniska-Zabłocie[3][7].

Wątok ma charakter potoku górskiego i charakteryzuje się gwałtownymi przyrostami stanu wody[4][5]. Jego dolina jest przykładem doliny V-kształtnej[4]. W klasyfikacji stref rybnych ciek zaliczany jest do krainy pstrąga, ze względu na bystry nurt, niskie temperatury wody oraz znaczny spadek koryta[3][4]; występują w nim m.in. pstrągi potokowe, strzeble potokowe, ślizy, klenie i ukleje[3][4].

W planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły z 2011 był określony jako silnie zmieniona jednolita część wód powierzchniowych o kodzie PLRW200012214889[8]. Ma przypisany typ 12, czyli potok fliszowy. W systemie gospodarki wodnej należy do regionu wodnego Górnej Wisły i podlega Małopolskiemu Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Krakowie[9]. Identyfikator na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski to 21488[10].

Długość potoku wynosi 23,02 km[3] (23,3 km[11]), z czego końcowe 7,5 km koryta leży na obszarze Tarnowa[3]. Na Wątoku nie są prowadzone pomiary hydrometryczne[3]. Z obliczeń u ujścia wynika, że średni roczny przepływ wynosi ok. 0,748 m³/s, a średni niski przepływ liczy ok. 0,206 m³/s[3].

Przebieg potoku edytuj

Źródła potoku znajdują się na obszarze przysiółka Stawiska w Zalasowej koło Ryglic na wysokości 321 m n.p.m.[3][6] (320 m[11]). Górny bieg potoku znajduje się na Przedgórzu Karpackim, dolny odcinek na Płaskowyżu Tarnowskim[12]. Dolina cieku przecięta jest osadami z epoki lodowcowej i leżącymi pod nią warstwami gliny z epoki miocenu[12]. W górnym biegu Wątok przepływa przez tereny rolnicze[6], gdzie w wyniku spływów obszarowych zwiększa się ilość substancji biogennych w wodzie[6]. W centrum miejscowości Skrzyszów potok uregulowano[11]. W dolnym biegu ciek płynie przez tereny zurbanizowane Tarnowa, najpierw płytkim meandrującym korytem, by następnie wpłynąć do centrum miasta, gdzie został w latach 20. XX w. uregulowany[3][6][11]. Na przełomie XX i XXI wieku wzdłuż Wątoku przy ulicy Nadbrzeżnej na tarnowskiej Starówce zbudowano kilkusetmetrowy bulwar, a także umocniono odcinki koryta i brzegu potoku betonem[13]. W mieście ciek staje się odbiornikiem zanieczyszczeń odprowadzanych kolektorami wód opadowych, a przy silnych opadach może również przyjmować nadmiar ścieków z kanalizacji ogólnospławnej[6].

Na terenie Tarnowa, prawdopodobnie od średniowiecza, część wód Wątoku prowadzona była odrębnym korytem zwanym Młynówką, w celu napędzania młynów w mieście[4][5], jednak ze względu na duże zanieczyszczenie ściekami wód tego odcinka, zasypano go w latach 30. XX wieku[6][4].

Końcowy bieg potoku został w okresie II wojny światowej przekopany w celu zabezpieczenia przed zalaniem terenów przemysłowych. Nowe koryto skróciło bieg cieku o około 1170 metrów, a odcięte koryto Wątoku, zwane Starym Wątokiem[14], zaczęło pełnić funkcję odbiornika wody deszczowej z terenów zurbanizowanych Tarnowa[6]. Ujściowy odcinek potoku został zabezpieczony 740-metrowym wałem cofkowym[6][14]. Potok uchodzi do Białej na wysokości 191,6 m n.p.m. w okolicy ulicy Przemysłowej, na granicy osiedli Krakowska i Gumniska-Zabłocie[3][7].

Jakość wód edytuj

Według badań z 2008 roku wskaźniki biogenne w wodach Wątoku nie spełniały wymagań I i II klasy czystości, co oznacza, że osiągały stan poniżej dobrego. Zanieczyszczenia organiczne i warunki tlenowe osiągały wówczas stan dobry, a wskaźniki charakteryzujące zakwaszenie, zasolenie, oraz zanieczyszczenia niesyntetyczne i specyficzne spełniały wymagania I klasy czystości[5]. W 2019 potencjał ekologiczny wód Wątoku sklasyfikowano jako słaby (IV klasa), o czym zadecydował stan fitobentosu. Stwierdzono wówczas przekroczenia norm stanu dobrego dla niektórych wskaźników utlenialności i zasolenia oraz stężenia niektórych związków azotu. Spośród badanych wówczas substancji priorytetowych przekroczenie norm stwierdzono dla benzo-a-pirenu, co skutkuje klasyfikacją stanu chemicznego poniżej stanu dobrego[15].

W 2011 i 2014 wykonano monitoring osadów dennych na terenie Tarnowa. Osady sklasyfikowano jako miernie zanieczyszczone, gdyż prawie wszystkie badane parametry mieściły się w I klasie, a jej normy nieznacznie przekraczało tylko stężenie WWA, a w 2011 także pochodnych DDT[16]. Nieco gorzej sklasyfikowano stan osadów w 2017 – w trzeciej klasie, o czy zdecydowało głównie stężenie ołowiu. Z kolei stężenie WWA i DDT w tym badaniu nie przekraczało norm[17].

Zlewnia edytuj

Powierzchnia zlewni wynosi 84,94 km²[3] (89,4 km²[6], 91,4 km²[4]). Zlewnia Wątoku leży na terenie dwóch jednostek geomorfologicznych: Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej[4]. Górna, lewostronna część zlewni znajduje się na Pogórzu Ciężkowickim, gdzie przeważają gleby lessowe o zdolnościach do zaskorupiania się, co ma wpływ na duże wartości spływu powierzchniowego[4][5]. W korycie można tam zauważyć wychodnie piaskowca[5][6]. Pozostała, dolna część zlewni zbudowana z osadów trzeciorzędowych, przykrytych piaskami rzecznymi i lodowcowymi, położona jest Kotlinie Sandomierskiej[4][6].

Zlewnia potoku jest w znaczącej części użytkowana rolniczo i słabo zalesiona, przez co charakteryzuje się niską retencją wodną, co przy dużym spływie powierzchniowym powoduje gwałtowne przybory wód oraz ryzyko powodzi[5][6][11].

W zlewni Wątoku przeważają głównie lewobrzeżne dopływy; dopływy prawobrzeżne są krótkie i mają mały spadek[4][11]. Ważniejszymi dopływami cieku są potoki: Łękawka (zwana także Wątoczkiem), Strusinka oraz Małochlebówka[4][5][6].

Galeria edytuj

  •  
    Wątok w Tarnowie przy ul. Tuchowskiej
  •  
    Wątok w Tarnowie podczas wysokiego stanu wody.
  •  
    Widok na uchodzący do Białej potok. W głębi z lewej kościół w Koszycach Wielkich.
  •  
    Ujście potoku do rzeki Białej.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 306, ISBN 83-239-9607-5.
  2. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – nazwy obiektów fizjograficznych – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 1 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 144799
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jarosław Gabała, Wątok w: Andrzej Niedojadło (red. nacz.), Encyklopedia Tarnowa, Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne, Tarnów 2010, ISBN 978-83-87366-96-4, s. 483.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Potok Wątok – Szynwałd.pl [online], szynwald.pl [dostęp 2022-04-30].
  5. ↑ a b c d e f g h Krzysztof Gzyl, Potok Wątok [online], www.it.tarnow.pl [dostęp 2018-01-22] (pol.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Potok Wątok [online], TARNÓW – Polski Biegun Ciepła [dostęp 2022-04-29] (pol.).
  7. ↑ a b Marcin Pałach, Paweł Rybak, REGION TARNOWSKI: mobilny przewodnik po Szlaku Architektury Drewnianej, Tarnowska Organizacja Turystyczna, 2014, ISBN 978-83-7605-477-3.
  8. ↑ Charakterystyka JCWP RW200012214889 https://wody.isok.gov.pl/pdf/JCW/RW200012214889.pdf.
  9. ↑ PGW Wisła załączniki, [w:] Plan Gospodarowania Wodami (PGW) dla obszaru dorzecza Wisły [zip], Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, 2011.
  10. ↑ Mapa Podziału Hydrograficznego Polski w skali 1:10 000, 2014.
  11. ↑ a b c d e f Gwałtowne wezbrania spowodowane nawalnymi opadami deszczu w zlewni potoku Wątok (Pogórze Ciężkowickie)., [w:] Tadeusz Ciupa, Roman Suligowski, Woda w badaniach geograficznych, Kielce: Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego. Instytut Geografii, 2010, s. 307–319, ISBN 978-83-60026-33-5, OCLC 750927851 [dostęp 2022-05-02].
  12. ↑ a b LATE GLACIAL-HOLOCENE EVOLUTION OF THE WĄTOK STREAM VALLEY IN TARNÓW GUMNISKA SITE, SOUTH POLAND, [w:] Stanisław Brud, Kazimiera Mamakowa, Studia geomorphologica Carpatho-Balcanica, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001, ISSN 0081-6434.
  13. ↑ Zielone perły Tarnowa – Potok Wątok – TarnowskieInfo.pl [online], www.tarnowskieinfo.pl [dostęp 2022-04-30].
  14. ↑ a b Zielone perły Tarnowa – Potok Wątok. tarnowskieinfo.pl, 2011-04-06. [dostęp 2015-02-17]. (pol.).
  15. ↑ Ocena stanu jednolitych części wód rzek i zbiorników zaporowych w latach 2014–2019 na podstawie monitoringu – tabela [xlsx], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
  16. ↑ Ocena stanu zanieczyszczenia osadów dennych w latach 2010–2015 (tabele) [xlsx], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
  17. ↑ Monitoring osadów dennych rzek i jezior w latach 2016–2017 [pdf], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, s. 83, 96, 110.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wątok&oldid=69959524”