Alfabet tatarski

Alfabet tatarski – zapis języka tatarskiego. W różnych czasach stosowano różne systemy pisma:

• arabski - do 1927 r.; niewielu Tatarów z Chińskiej Republiki Ludowej używa liter arabskich do chwili obecnej;
• łaciński - w latach 1927-1939; starano się ożywić alfabet łaciński na przełomie wieków XX i XXI; Tatarzy z Turcji, Finlandii, Czech, Polski, USA i Australii używają teraz tatarskiej łacińskiej;
• cyrylica - od 1939 roku do chwili obecnej; ochrzczeni Tatarzy używali cyrylicy z XIX wieku.

Historia

Po kilku reformach mających na celu uczynienie go bardziej fonetycznym, używany przez Tatarów od wieków alfabet arabski został oficjalnie zastąpiony 3 lipca 1927 roku przez zlatynizowany alfabet tatarski, czyli Janalif (od Yaña älifbası - Nowy Alfabet). Nowy alfabet, a właściwie oparta na nim ortografia, nie była doskonała. Wciąż pozostając pod wpływem pisma arabskiego, kładł nacisk na spółgłoski, zaniedbując samogłoski.

W 1933 r. przeprowadzono poważną reformę ortograficzną, aw następnych latach wprowadzono kilka drobnych ulepszeń. W swojej ostatecznej formie Janalif pojawił się więc jako prawie fonetyczny alfabet, który wraz ze swoimi prostymi regułami ortograficznymi doskonale nadawał się do pisania w języku tatarskim. Odzwierciedlając język „jak mówili wykształceni Tatarzy”, odegrał ważną rolę w standaryzacji języka literackiego Tatarów i w ustaleniu dla niego sztywnych norm językowych.

A a	B ʙ	C c	Ç ç	D d	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L l	M m
N n	Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ
Ь ь

Niemniej jednak w latach 1939-40 Janalif został zniesiony i zastąpiony zmodyfikowaną cyrylicą (Кирил əлифбасы — Kiril älifbası), czyli alfabetem rosyjskim plus litery Ә ә Ө ө Ү ү Җ җ Ң ң Һ һ.

А а	Ә ә	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Һ һ	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Po rozpadzie Związku Radzieckiego władze Respubliki Tatarstanu przywróciły yañalifu w nieco zmodyfikowanej wersji (zamanlif). Jednak w 2002 roku Sad Najwyższy Federacji Rosyjskiej zakazał używania alfabetów niecyrylickich dla języków tzw. mniejszości wewnętrznych (wyjątek stanowi język karelski) co zmusiło Tatarów do powrotu do ałfabetu wprowadzonego w czasach ZSRR. Ałfabet laciński (inalif - zmodyfikowany Yañalif) używany bywa do ZAPU’s ū języka tatarskiego w Internecie.

12 stycznia 2013 r. Rada Państwa Republiki Tatarstanu przyjęła ustawę 1-ЗРТ «Об использовании татарского языка как государственного языка Республики Татарстан» (O używaniu języka tatarskiego jako języka państwowego Republiki Tatarstanu). Zgodnie z prawem alfabetem urzędowym pozostaje cyrylica, jednak akceptowalne stało się używanie alfabetu łacińskiego i arabskiego, gdy obywatele zwracają się do organów państwowych, oraz alfabetu łacińskiego do transliteracji. W oficjalnych odpowiedziach organów państwowych stosowana jest cyrylica, jednakże przewidziano możliwość powielania tekstu cyrylicy w języku łacińskim lub arabskim. Zgodność liter cyrylicy z literami łacińskimi i arabskimi określa załącznik do ustawy.

Tabela porównawcza

Cyrylica			Arabski		Łaciński			IPA
Cyrylica (S 1939)	Nazwa	Alfabet Ilminskogo (XIX в.)	Iske imlä (przed 1920)	Yaña imlä (1920—1927) Arabski (2012)	Yañalif (1927—1939)	Yañalif-2 (1999)	Łacina (2012)
А а	а	А а	ا ,آ	ﯪ	A a	A a	A a	[a]
Ә ә	ә	Ӓ ӓ	ا ,ه	ﺋﻪ	Ə ə	Ə ə	Ä ä	[æ]
Б б	бы	Б б	ب	ب	B ʙ	B b	B b	[b]
В в	вы	В в	ۋ	ۋ	V v	V v	V v	[w]; [v]
—	вэ (у)	—	و	و	—	W w	W w	[w]
Г г	гэ	Г г	گ	ﮒ	G g	G g	G g	[ɡ]; [ɣ]
—	гы	—	ع ,غ	ﻉ	Ƣ ƣ	Ğ ğ	Ğ ğ	[ɣ]
Д д	ды	Д д	د	ﺩ	D d	D d	D d	[d]
Е е	е	Е е	ي	ى	E e (Je je)	E e (Ye ye)	E e, Ye ye	[je]; [jɤ]; [e]
Ё ё	йо	Ё ё	يو	يؤ	Jo jo	Yo yo	Yo yo	[jo]
Ж ж	жы	Ж ж	ژ	ژ	Ƶ ƶ	J j	J j	[ʒ]
Җ җ	җэ	Ж ж	ج	ﺝ	Ç ç	C c	C c	[ʑ]
З з	зы	З з	ز	ﺯ	Z z	Z z	Z z	[z]
И и	и	И и	ي	ئی	I i	İ i	İ i	[i]
Й й	йы	Й й	ي	ي	J j	Y y	Y y	[j]
К к	кэ	К к	ﮎ	ﮎ	K k	K k	K k	[k]; [q]
—	кы	—	ق	ق	Q q	Q q	Q q	[q]
Л л	лы	Л л	ل	ل	L l	L l	L l	[l]
М м	мы	М м	م	م	M m	M m	M m	[m]
Н н	ны	Н н	ن	ن	N n	N n	N n	[n]
Ң ң	ңы	Ҥ ҥ	نک ,ڭ	ڭ	Ꞑ ꞑ	Ꞑ ꞑ	Ñ ñ	[ŋ]
О о	о	О о	و	ﯰ ِ	O o	O o	O o	[o]
Ө ө	ө	Ӧ ӧ	و	ﯰ	Ɵ ɵ	Ɵ ɵ	Ö ö	[ø]
П п	пы	П п	پ	ﭖ	P p	P p	P p	[p]
Р р	ры	Р р	ﺭ	ﺭ	R r	R r	R r	[r]
С с	сы	С с	ﺱ	ﺱ	S s	S s	S s	[s]
Т т	ты	Т т	ت	ت	T t	T t	T t	[t]
У у	у	У у	و	ﯮ ِ	U u	U u	U u	[u]; [w]
Ү ү	ү	Ӱ ӱ	و	ﯮ	Y y	Ü ü	Ü ü	[y]; [w]
Ф ф	фы	Ф ф	ف	ف	F f	F f	F f	[f]
Х х	хы	Х х	خ ,ﺡ	ﺡ	X x	X x	X x	[x]
Һ һ	һэ	Х х	ه	ه	H h	H h	H h	[h]
Ц ц	цы	Ц ц	—	تس	Ts ts	Ts ts	Ts ts	[t͡s]
Ч ч	чы	Ч ч	چ	ﭺ	C c	Ç ç	Ç ç	[ɕ]
Ш ш	шы	Ш ш	ش	ﺵ	Ş ş	Ş ş	Ş ş	[ʃ]
Щ щ	щы	Щ щ	—	شچ	Şc şc	Şç şç	Şç şç	[ʃɕ]
Ъ ъ	калынлык билгесе /qɑlɤnˈlɤq bilɡeˈse/	Ъ ъ	ء	—	’	—	—	[ʔ]
Ы ы	ы	Ы ы	ي	ئ ِ	Ь ь	I ı	I ı	[ɤ]
Ь ь	нечкәлек билгесе /neɕkæˈlek bilɡeˈse/	Ь ь	—	—	—	’	—	[ʔ]
Э э	э	Э э	ي	ئ	E e	E e	E e	[e]; [ʔ]
Ю ю	ю	Ю ю	يو	يو	Ju Ju (Jy jy)	Yu yu (Yü yü)	Yu yu (Yü yü)	[ju]; [jy]
Я я	я	Я я	يا	يا	Ja Ja (Jə jə)	Ya ya (Yə yə)	Ya ya (Yä yä)	[ja]; [jæ]

Przykład

Iske imlâ	Yaña imlâ	Yañalif	Łaciński	Cyrylica	Polski
بارلق كشیلر دا آزاد هم اوز آبرويلري هم حقوقلری یاغیننن تینک بولیپ طوالر. آلرغا عقل هم وجدان برلگان هم بر-برسینا قراطا طوغاننرچا مناسبتتا بولرغا تییشلر.	بارلئق كئشئلەر دە ئازات هەم ئوز ئابرویلارئ هەم حۇقوقلارئ یاعئننان تیڭ بولئپ توالار. ئالارعا ئاقئل هەم وۇجدان بیرئلگەن هەم بئر-بئرسئنە قاراتا توعاننارچا مۇناسەبەتتە بولئرعا تیئشلەر	Вarlьq keşelər də azat həm yz aʙrujlarь həm xoquqlarь jaƣьnnan tiꞑ ʙulьp tualar. Alarƣa aqьl həm vɵçdan ʙirelgən həm ʙer-ʙersenə qarata tuƣannarca mɵnasəʙəttə ʙulьrƣa tieşlər.	Barlıq keşelär dä azat häm üz abruyları häm xoquqları yağınnan tiñ bulıp tualar. Alarğa aqıl häm wöcdan birelgän häm ber-bersenä qarata tuğannarça mönasäbättä bulırğa tieşlär.	Барлык кешеләр дә азат һәм үз абруйлары һәм хокуклары ягыннан тиң булып туалар. Аларга акыл һәм вөҗдан бирелгән һәм бер-берсенә карата туганнарча мөнасәбәттә булырга тиешләр.	Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Zobacz też

• alfabet tatarski (łaciński)

Linki zewnętrzne

• Alfabet i fonetyka tatarska
• Extended Cyrillic: Tatar (ang.)