Alfabet arabski
 |
Ten artykuł od 2015-02 wymaga zweryfikowania podanych informacji. |
Alfabet arabski – pismo będące abdżadem, używane do zapisu języka arabskiego, a także innych języków. Powstało z nabatejskiej odmiany pisma aramejskiego. Rozpowszechnione w krajach muzułmańskich.
Historia edytuj
Najstarsze zapiski pochodzą z IV wieku n.e. (inskrypcje z Rammu i An-Namara). Istnieje wiele odmian pisma arabskiego. Do najważniejszych należą pismo kwadratowe (kufickie) i okrągłe (naschi).
Początkowo pismo arabskie istniało w dwóch formach, pisma monumentalnego służącego do zapisu Koranu (maszk) i pisma kancelaryjnego. W X wieku wezyr abbasydzki Ibn Mukla (886–940) opracował proporcje pisma arabskiego kancelaryjnego oparte na proporcjach koła i kwadratu wytyczanych trzcinką i cyrklem (pismo naschi).
Z pisma naschi rozwinęły się odmiany pisma o okrągłych kształtach:
- suls – używany głównie w kancelariach, charakteryzujący się mocnym wydłużeniem liter; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie wykorzystywany w inskrypcjach zdobiących budowle sakralne;
- muhakkak – zbliżony do suls, częstszy w zachodniej części świata muzułmańskiego;
- rihani;
- ruka.
Pismo monumentalne maszk przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy w odmianę o kwadratowym zarysie (pismo kufickie, dukt kufi). Stosowane było do zapisu tekstów religijnych, jako motyw dekoracyjny było obecne w architekturze, na naczyniach i tkaninach. W Maghrebie stosowana była odmiana pisma, wywodząca się z form kwadratowych (pismo maghrebskie). W Iranie powstało m.in. pismo talik („zwisające”), którego od XII wieku używano w poezji i ceramice. Pod koniec XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził modyfikacje, tworząc nasta'liq, które rozpowszechniły się w Turcji i Indiach. Na początku XVI wieku w Turcji powstało pismo diwani (kancelaryjne), a w XVII wieku szekaste („łamane”), charakteryzuje się mocnym ściśnięciem liter przy jednoczesnym zaznaczeniu ich łuków, przez co pismo to jest czytelne tylko dla wyjątkowo wprawnego czytelnika.
Zasady zapisu edytuj
Pismo zapisywane jest z prawa na lewo. Ma 18 podstawowych znaków, które po uzupełnieniu jedną, dwiema lub trzema kropkami tworzą 28 liter oznaczających spółgłoski oraz samogłoski długie i dyftongi. Samogłoski krótkie są w piśmie arabskim pomijane, dlatego jest ono klasyfikowane jako abdżad. Czasami stosuje się jednak na ich oznaczenie dodatkowe znaki samogłoskowe (w arabskich elementarzach i w Koranie).
Litery mogą mieć różne formy w zależności od pozycji w wyrazie (początkowej, środkowej, końcowej albo izolowanej).
Dekoracyjne zapisywanie wersów Koranu doprowadziło w ciągu ponad 1400 lat do powstania wielu szkół kaligrafii. W świecie arabskim kaligrafia uznawana jest za jedną z najwyższych form sztuki. Ma szczególne znaczenie, ponieważ przekazuje treść Koranu – świętej księgi islamu.
Litery arabskie oraz transkrypcja i transliteracja edytuj
| Litera arabska | Transkrypcja / transliteracja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| postać izolowana | postać końcowa | postać środkowa | postać początkowa | transkrypcja polska | transliteracja ISO | transkrypcja IPA | nazwa |
| ا | ـا | a | ā | [aː], [ʔ] | Alif | ||
| ب | ـب | ـبـ | بـ | b | b | [b] | Bāʾ |
| ت | ـت | ـتـ | تـ | t | t | [t] | Tāʾ |
| ث | ـث | ـثـ | ثـ | t | ṯ | [θ] | Ṯāʾ |
| ج | ـج | ـجـ | جـ | dż | ǧ | [dʒ] | Ǧīm |
| ح | ـح | ـحـ | حـ | h | ḥ | [ħ] | Ḥāʾ |
| خ | ـخ | ـخـ | خـ | ch | ẖ | [x] | Ḫāʾ |
| د | ـد | d | d | [d] | Dāl | ||
| ذ | ـذ | z | ḏ | [ð] | Ḏāl | ||
| ر | ـر | r | r | [r] | Rāʾ | ||
| ز | ـز | z | z | [z] | Zāy | ||
| س | ـس | ـسـ | سـ | s | s | [s] | Sīn |
| ش | ـش | ـشـ | شـ | sz | š | [ʃ] | Šīn |
| ص | ـص | ـصـ | صـ | s | ṣ | [sˁ] | Ṣād |
| ض | ـض | ـضـ | ضـ | d | ḍ | [dˁ] | Ḍād |
| ط | ـط | ـطـ | طـ | t | ṭ | [tˁ] | Ṭāʾ |
| ظ | ـظ | ـظـ | ظـ | z | ẓ | [ðˁ] | Ẓāʾ |
| ع | ـع | ـعـ | عـ | (-) | ' | [ʕ] | ʿAyn |
| غ | ـغ | ـغـ | غـ | gh | ḡ | [ɣ], [ɡ] w wielu zapożyczeniach | Ḡayn |
| ف | ـف | ـفـ | فـ | f | f | [f] | Fāʾ |
| ق | ـق | ـقـ | قـ | q | q | [q] | Qāf |
| ك | ـك | ـكـ | كـ | k | k | [k] | Kāf |
| ل | ـل | ـلـ | لـ | l,ł | l | [l] | Lām |
| م | ـم | ـمـ | مـ | m | m | [m] | Mīm |
| ن | ـن | ـنـ | نـ | n,ń | n | [n] | Nūn |
| ه | ـه | ـهـ | هـ | h | h | [h] | Hāʾ |
| و | ـو | w,u | w, ū | [w] | Wāw | ||
| ي | ـي | ـيـ | يـ | j, i | j, ī | [j] | Yāʾ |
| ة | ـة | (-), t | (-), t | [a], [at] | Tāʾ marbūṭa | ||
| ى | ـى | a | à | [aː] | Alif maqṣūra | ||
Uwaga: Litery ا, د, ذ, ر, ز, و, ة i ى nie są łączone w piśmie z literami występującymi po nich, nie posiadają więc formy środkowej i początkowej.
Cyfry arabskie edytuj
W piśmie arabskim używa się dwóch rodzajów cyfr: standardowych arabskich oraz tak zwanych wschodnioarabskich, używanych w Iranie (obok tych arabskich), Pakistanie oraz Indiach.
| Cyfry arabskie w Europie | Standardowe cyfry arabskie |
Cyfry wschodnioarabskie |
|---|---|---|
| 0 | ٠ | ۰ |
| 1 | ١ | ۱ |
| 2 | ٢ | ۲ |
| 3 | ٣ | ۳ |
| 4 | ٤ | ۴ |
| 5 | ٥ | ۵ |
| 6 | ٦ | ۶ |
| 7 | ٧ | ۷ |
| 8 | ٨ | ۸ |
| 9 | ٩ | ۹ |
Dodatkowe znaki edytuj
Hamza edytuj
Hamza nie jest zazwyczaj uznawana za literę, mimo że służy do zapisu spółgłoski, jaką jest zwarcie krtaniowe: ؤ, ئ, إ, أ, ﺀ
Znaki samogłoskowe edytuj
Na oznaczenie samogłosek oraz końcówek deklinacyjnych istnieją w piśmie arabskim dodatkowe, zwykle nieużywane znaki. Poniżej znajduje się tabela, uwzględniające niektóre z nich:
| znak | przykład | transkrypcja przykładu | nazwa | znaczenie |
|---|---|---|---|---|
| َ | بَ | ba | fatha | krótkie a |
| ِ | بِ | bi | kasra | krótkie i |
| ُُ | بُ | bu | damma | krótkie u |
| َ | بَا | bā | fatha + alif | długie ā |
| ِ | بِي | bī | kasra + j | długie ī |
| ُ | بُو | bū | damma + wāw | długie ū |
| ْ | بَيْ | baj | sukun | brak samogłoski |
| ّ | بَبَّ | babba | szadda | wydłużenie danej spółgłoski |
| ٌ , ُُ | بٌ | bun | nunacja; końcówka -un | I przypadek imienia w stanie nieokreślonym (podwojona damma) |
| ٍ | بٍ | bin | nunacja; końcówka -in | II przypadek (podwójna kasra) |
| ً | بَةً | batan | nunacja; końcówka -an | III przypadek (podwójna fatha) |
| اً | بًا | ban | III przypadek (podwójna fatha), z dodawaną na ogół literą alif |
Ligatury edytuj
W alfabecie arabskim istnieją również ligatury. Ligatura powstająca z połączenia liter lām i ’alif (tzn. lā) jest obligatoryjna, inne (np. ﷲ dla Allah) można zastępować ciągiem liter.
- ﻻ – lā jedna z partykuł przeczących; także samodzielna jako nie (odpowiedź na pytanie ogólne)
- ﻼ – lā połączenie lā wewnątrz wyrazu
W innych językach edytuj
Pisma arabskiego używa się także do zapisu różnych języków w regionach zdominowanych przez islam, m.in. perskiego, urdu, kurdyjskiego, paszto, ujgurskiego, suahili (obok pisma łacińskiego), a do roku 1929 zapisywano nim także język turecki. W Azji Południowo-Wschodniej był wykorzystywany do zapisywania pewnej grupy języków austronezyjskich (m.in. malajskiego[1], aceh, minangkabau, bandżar[2], tausug[3] i maguindanao[4]) oraz języków ternate i tidore[2][5][6]. Pismo arabskie (w wariancie jawi) wciąż bywa stosowane w krajach malajskojęzycznych (zwłaszcza w Brunei i Malezji), aczkolwiek w ograniczonym zakresie; zostało w ogromnej mierze wyparte przez alfabet łaciński[1].
W przeszłości pismo to służyło także do zapisu języków muzułmańskich narodów Kaukazu i Azji Środkowej, np. czeczeńskiego i uzbeckiego, do lat 30. XX wieku, kiedy to Rosjanie wprowadzili tam cyrylicę. Służyło również do zapisu języka polskiego czy języka białoruskiego przez Tatarów oraz języka bośniackiego (tzw. arabica).
W niektórych językach, np. perskim czy kurdyjskim, używa się czterech dodatkowych liter na oznaczenie dźwięków obcych językowi arabskiemu:
| głoska | litera | nazwa |
|---|---|---|
| [p] | پ | pe |
| [t͡ʃ] (č) | چ | če |
| [ʒ] (ż) | ژ | że |
| [ɡ] | گ | gaf |
W języku paszto obok liter arabskich i perskich używane są litery modyfikowane przez dodanie małego kółeczka (zwanego پندك pandak), oznaczające spółgłoski szczytowe: ټ [ʈ], ډ [ɖ], ړ [ɺ̢], ڼ [ɳ]. Istnieją też litery będące wariantami liter arabskich z mniejszą lub większą liczbą kropek: څ [ʦ], ځ [ʣ], ښ [ʂ], ږ [ʐ], ې [e] i ئ [-əj].
W sztuce edytuj
W krajach muzułmańskich powszechna jest sztuka kaligrafii, pismo jest także elementem zdobniczym w architekturze.
Przypisy edytuj
- ↑ a b Tadmor 2005 ↓, s. 646.
- ↑ a b Oman Fathurahman: Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenada Media, 2015, s. 128. ISBN 978-623-218-153-3. OCLC 1001307264. [dostęp 2022-09-07]. (indonez.).
- ↑ Adelaar i in. 1996 ↓, s. 688.
- ↑ Annabel Teh Gallop. Two letters in Maguindanao. „Asian and African studies blog”, 2014-06-26. The British Library Board. [dostęp 2022-09-10]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-10]. (ang.).
- ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430.
- ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112.
Bibliografia edytuj
- K. Alexander Adelaar, David J. Prentice, Cornells D. Grijns, Hein Steinhauer, Aone van Engelenhoven: Malay: its history, role and spread. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 673–693, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.673. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. (ang.).
- Uri Tadmor: Malay-Indonesian and Malayic languages. W: Philipp Strazny (red.): Encyclopedia of Linguistics. T. 2: M–Z. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 644–647. DOI: 10.4324/9780203319208. ISBN 978-1-57958-451-1. OCLC 55679645. (ang.).
- Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN 0277-9536. PMID: 3067356. OCLC 115847538. (ang.).
- Holger Warnk. The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920. „Indonesia and the Malay World”. 38 (110), s. 109–134, 2010. DOI: 10.1080/13639811003665454. ISSN 1363-9811. OCLC 4839504188. (ang.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Lekcja 1: Alfabet arabski (pol.)
- Rozmówki arabskie - alfabet arabski - głoski alfabetu arabskiego (pol.)