Garri Kasparow

Garri Kimowicz Kasparow, ros. Гарри Кимович Каспаров, urodzony jako Garrik Weinstein (ur. 13 kwietnia 1963 w Baku) – rosyjski szachista, trener szachowy (FIDE Senior Trainer od 2009) i polityk ormiańsko-żydowskiego pochodzenia, mistrz świata w szachach w latach 1985–1993, niedoszły kandydat na prezydenta Rosji w 2008 roku, lider Zjednoczonego Frontu Obywatelskiego. Od marca 2014 posiada również obywatelstwo chorwackie.

Garri Kasparow

Гарри Каспаров

Garri Kasparow (2018)
Data i miejsce urodzenia	13 kwietnia 1963 Baku
Obywatelstwo	ZSRR Rosja Chorwacja
Tytuł szachowy	arcymistrz (1980)
Ranking FIDE	2812
Ranking krajowy FIDE	niesklasyfikowany na liście aktywnych
Odznaczenia
Strona internetowa

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

System Kasparowa w obronie Nimzowitscha

Kariera zawodnicza

Początki

Wilno 1974

Kasparow zainteresował się szachami bardzo wcześnie, za przyczyną swoich rodziców, którzy dawali mu do rozwiązania problemy szachowe. Gdy miał siedem lat, jego ojciec Kim Mojsiejewicz Weinstein zmarł na białaczkę. Kasparow to zrusycyzowane nazwisko jego ormiańskiej matki – Klary Szagenownej Kasparian. Zaczął grać w szachy jako dziecko: w wieku pięciu lat w szachowej sekcji Pałacu Pionierów w Baku, a od 1973 w słynnej Szkole Szachowej byłego mistrza świata Michaiła Botwinnika w Moskwie, gdzie został przyjęty z rekomendacji trenera Aleksandra Nikitina. Pierwszym sukcesem Kasparowa na arenie międzynarodowej było zwycięstwo w turnieju arcymistrzowskim w Banja Luce w 1979 roku. Szesnastoletni Kasparow, nie figurujący jeszcze w ogóle na liście rankingowej FIDE, zakończył turniej bez porażki wynikiem 11,5/15 punktów, osiągnął ranking 2705 punktów i pozostawił w pokonanym polu wielu sławnych mistrzów tamtych czasów, takich jak Tigran Petrosjan, Andras Adorjan, Jan Smejkal czy Ulf Andersson. Rezultatem w Banja Luce Kasparow uzyskał pierwszą normę arcymistrzowską oraz ranking wejściowy 2595 punktów na liście rankingowej FIDE (co stanowi niepobity rekord). W następnym roku zdobył w Dortmundzie tytuł mistrza świata juniorów.

Turniej pretendentów

Wschodzącą gwiazdę szachów szybko dostrzeżono i zaczęto upatrywać w nim kandydata na następnego mistrza świata. Kasparow musiał najpierw wygrać cykl meczów pretendentów w 1983. Pierwszym przeciwnikiem w meczach pretendentów był Aleksander Bielawski, którego Kasparow pokonał zadziwiająco łatwo 6:3. Kolejnemu meczowi zagroziła polityka. Kasparow miał spotkać się w Pasadenie (Kalifornia) z Wiktorem Korcznojem, który po emigracji ze Związku Radzieckiego był najsilniejszym nieradzieckim szachistą. Ówczesna sytuacja międzynarodowa, a zwłaszcza wzrost napięcia pomiędzy ZSRR i USA spowodowały, że mecz się nie odbył i Kasparowowi groziła dyskwalifikacja. Korcznoj rozwiązał trudną sytuację w sposób wielkoduszny i zgodził się na powtórzenie meczu w Londynie. Mecz zakończył się zwycięstwem Kasparowa 7:4.

W meczu finałowym Kasparow zmierzył się z Wasilijem Smysłowem, który dość niespodziewanie wygrał półfinał z Robertem Hübnerem. Smysłow był siódmym mistrzem świata w 1957 roku, w latach osiemdziesiątych jego wola walki w znacznym stopniu była już ograniczona. Dla młodego Kasparowa był łatwym przeciwnikiem i ostatecznie młodzieniec z Baku zwycięsko zakończył cykl eliminacji 8,5:4,5.

Niedokończony mecz

Mecz w 1984 pomiędzy Kasparowem a Anatolijem Karpowem był najbardziej kontrowersyjnym meczem o mistrzostwo świata w historii. Regulamin meczu nie ograniczał liczby rozegranych partii, grano do sześciu zwycięstw. Karpow rozpoczął mecz w doskonałej formie, po dwunastu partiach miał cztery wygrane i żadnej przegranej. Spodziewano się szybkiego zwycięstwa Karpowa 6-0 w co najwyżej osiemnastu partiach. Jednak Kasparow dzielnie stawiał opór, remisując siedemnaście kolejnych partii. Karpow wygrał następną i był już o krok od wygrania całego meczu. Nastąpiła kolejna seria remisów, aż w końcu Kasparow wygrał trzydziestą szóstą partię. Karpow, o dwanaście lat starszy od swego oponenta, wyglądał już na kompletnie wyczerpanego, w niczym nie przypominał zawodnika, który rozpoczął mecz serią zwycięstw. W kilku następnych partiach Kasparow odniósł dwa zwycięstwa. Po pięciu miesiącach zmagań, przy stanie 5-3 dla Karpowa mecz został przerwany przez prezydenta Międzynarodowej Federacji Szachowej Florencio Campomanesa i uznany za nierozstrzygnięty.

Przerwanie meczu wzbudziło spore kontrowersje. Na konferencji prasowej Campomanes tłumaczył swoją decyzję troską o stan zdrowia zawodników, jednak obaj uczestnicy wyrażali chęć kontynuowania meczu. Szczególnie Kasparow uważał się za pokrzywdzonego, ponieważ mimo niekorzystnego stanu meczu poczuł się faworytem, uzyskał psychiczną przewagę nad Karpowem i w drugiej fazie meczu grał pewniej od przeciwnika. Dziennikarze komentowali decyzję Campomanesa jako koło ratunkowe rzucone Karpowowi. Jedną z konsekwencji przerwanego meczu była nieskrywana wrogość Kasparowa wobec Campomanesa, która zaowocowała w 1993 secesją Kasparowa z FIDE.

Tytuł mistrza świata

Moskwa 1985

Następny mecz o mistrzostwo świata odbył się w 1985. Regulamin meczu został zmieniony. Liczba partii została ograniczona do dwudziestu czterech. Zdobywca 12,5 punktu wygrywał mecz. Remis w meczu oznaczał obronę tytułu przez aktualnego mistrza, Karpowa. Kasparow udowodnił, że wiele nauczył się podczas poprzedniej batalii. Chociaż mecz miał wyrównany przebieg, kilka spektakularnych zwycięstw w obronie sycylijskiej przyniosło sukces Kasparowowi. Został on trzynastym mistrzem świata w szachach. Tytuł zdobył w wieku 22 lat, 6 miesięcy i 27 dni, czym pobił dotychczasowy rekord Michaiła Tala, który był o rok starszy detronizując w 1960 Michaiła Botwinnika (wynik ten jest niepobitym rekordem, kolejnym na liście najmłodszych mistrzów świata jest Magnus Carlsen, który tytuł zdobył w wieku 22 lat, 11 miesięcy i 24 dni).

Po zdobyciu mistrzostwa świata Kasparow wspiął się na szczyt listy rankingowej. Swoją pozycję lidera światowych szachów umocnił serią bardzo dobrych występów w najsilniejszych turniejach. Z Karpowem spotykał się jeszcze trzykrotnie w obronie tytułu mistrza świata w latach 1986, 1987 i 1990. Najbliżej porażki był w 1987, gdy wygraną w ostatniej partii zapewnił sobie remis w całym meczu. W 1988, po zwycięstwie nad mistrzem Szwajcarii Martinem Christoffelem, uzyskał liczbę Morphy’ego 4.

Wykorzystując pozycję mistrza świata Kasparow przystąpił do batalii przeciwko FIDE, podobnie jak to uczynił Bobby Fischer dwanaście lat wcześniej. Różnica polegała na tym, że Kasparow zaczął walkę „od wewnątrz”, poprzez utworzenie w ramach FIDE Stowarzyszenia Arcymistrzów (GMA od GrandMaster’s Association). Poprzez GMA Kasparow chciał zjednoczyć najwybitniejszych aktywnych szachistów w rodzaj związku zawodowego, który miałby realny wpływ na decyzje podejmowane przez kierownictwo FIDE.

Rozłam na szachowym szczycie

W 1993 kolejny cykl turniejów FIDE wyłonił kandydata do meczu o mistrzostwo świata z Kasparowem. Eliminacje wygrał Anglik Nigel Short. Obaj nie byli zadowoleni z warunków, na jakich FIDE chciała zorganizować mecz. Postanowili wyłączyć ten mecz spod jurysdykcji FIDE. Kasparow powołał do życia Stowarzyszenie Zawodowych Szachistów (PCA) i zapewnił mu dobre źródła finansowania. Kasparow i Short rozegrali sowicie sponsorowany mecz w Londynie. Mecz zakończył się łatwym zwycięstwem Kasparowa. FIDE zdyskwalifikowała obu szachistów i zorganizowała mecz Jana Timmana (pokonanego w finałowym meczu pretendentów przez Shorta) z poprzednim mistrzem świata Karpowem, który ten mecz wygrał. Był to największy rozłam w historii szachów, przez wiele lat oba nurty wyłaniały „własnych” mistrzów świata.

1993

Kasparow obronił swój tytuł w 1995, po meczu z Viswanathanem Anandem, zanim PCA upadła z powodu wycofania się najważniejszego sympatyka i sponsora – firmy Intel. Kolejne próby Kasparowa utworzenia nowej silnej organizacji, mogącej stawić czoło potężnej FIDE, przynosiły połowiczne skutki. W kolejnym meczu pretendentów do tytułu mistrza świata Aleksiej Szyrow zwyciężył Władimira Kramnika, jednak do pojedynku Szyrow–Kasparow nie doszło. Negocjacje z Anandem też nie przyniosły rezultatu. Ostatecznie Kasparow rozegrał mecz z Kramnikiem pod egidą nowej organizacji o nazwie Braingames.com. Mecz odbył się w 2000 w Londynie i przyniósł ogromną niespodziankę. Doskonale przygotowany Kramnik wygrał dwie partie nie przegrywając żadnej. Po raz pierwszy od szesnastu lat Kasparow został pozbawiony w meczu tytułu mistrza świata.

Pomimo utraty tytułu Kasparow pozostał postacią numer jeden w światowych szachach. Występował już nieco rzadziej w turniejach, jednak w dalszym ciągu był niezwykle trudny do pokonania. W 2001 zwyciężył w doskonałym stylu turniej w Wijk aan Zee. W 2004 na turnieju w Linares dał się jednak wyprzedzić Kramnikowi, dzieląc drugie miejsce z Péterem Lékó.

W tych latach podejmowano wiele działań na rzecz zjednoczenia światowych szachów i wyłonienia niekwestionowanego mistrza świata, jednak konflikty interesów najważniejszych postaci okazały się zbyt trudne do przezwyciężenia. W 2003 nie doszło do planowanego meczu unifikacyjnego pomiędzy Kasparowem a mistrzem świata FIDE Rusłanem Ponomariowem. Fiaskiem zakończyły się również próby zorganizowania meczu Kasparowa z następcą Ponomariowa, Rustamem Kasimdżanowem.

Garri Kasparow był pierwszym w historii szachistą, który przekroczył granicę 2800 punktów rankingowych. Najwyższy ranking w karierze osiągnął 1 lipca 1999, z wynikiem 2851 punktów zajmował wówczas 1. miejsce na światowej liście FIDE.

W szczytowym okresie swojej kariery rozgrywał – i wygrywał – symultany zegarowe z narodowymi drużynami poszczególnych krajów. Za jedno ze swoich największych szachowych osiągnięć uznaje zwycięstwo 7–1 w dwudniowej symultanie przeciwko reprezentacji Izraela, która składała się z 4 arcymistrzów (Emil Sutowski, Ilja Smirin, Ołeksandr Chuzman i Borys Alterman), a jej średni ranking przekraczał 2600 punktów rankingowych. W innej tego typu rywalizacji pokonał drużynę Czech (w arcymistrzowskim składzie Siergiej Mowsesjan, Zbyněk Hráček, Vlastimil Babula i Tomáš Oral) w stosunku 5½–2½.

Koniec zawodowej kariery

10 marca 2005, po zwycięstwie w prestiżowym turnieju szachowym rozgrywanym w Linares, oficjalnie ogłosił zakończenie kariery zawodowego szachisty. Od tej pory ma rozgrywać wyłącznie pokazowe turnieje oraz partie symultaniczne. Jego głównym zajęciem stały się pisanie książek i wielka polityka – Kasparow jest zdecydowanym przeciwnikiem Władimira Putina – startował w wyborach na prezydenta Rosji. Po zakończeniu kariery rozegrał kilka pokazowych spotkań i turniejów, rozgrywanych w szachach szybkich i błyskawicznych (m.in. ze swoimi rywalami z meczów o mistrzostwo świata: Anatolijem Karpowem i Nigelem Shortem).

W latach 2009–2010 współpracował z jednym z najbardziej utalentowanych szachistów w historii, Magnusem Carlsenem, będąc jego trenerem. W listopadzie i grudniu 2011 kolejnym graczem ścisłej światowej czołówki, trenowanym przez Kasparowa, był Amerykanin Hikaru Nakamura.

W 2016 wystąpił w turnieju szachów błyskawicznych Ultimate Blitz Challenge, zajmując 3. miejsce.

Mecze Kasparowa

Mecze z pretendentami do tytułu

Rok	Przeciwnik	Wynik
1983	Bielawski	wygrana (+4-1=4)
1983	Korcznoj	wygrana (+4-1=6)
1984	Smysłow	wygrana (+4-0=9)
W nawiasach: liczba wygranych, przegranych i zremisowanych partii.

Mecze o mistrzostwo świata

Mecz z Władimirem Kramnikiem

Rok	Przeciwnik	Wynik
1984	Karpow	nierozstrzygnięty (+3-5=40)
1985	Karpow	wygrana (+5-3=16)
1986	Karpow	wygrana (+5-4=15)
1987	Karpow	remis (+4-4=16)
1990	Karpow	wygrana (+4-3=17)
1993	Short	wygrana (+6-1=13) PCA
1995	Anand	wygrana (+4-1=13) PCA
2000	Kramnik	przegrana (+0-2=13) Braingames
W nawiasach: liczba wygranych, przegranych i zremisowanych partii.

Kasparow kontra komputery

W lutym 1996 komputer IBM z programem szachowym Deep Blue wygrał partię z Kasparowem przy zastosowaniu normalnego tempa gry. Była to pierwsza partia meczu i pierwsza oficjalna porażka aktualnego mistrza świata z komputerem. Cały mecz jednak zakończył się zwycięstwem Kasparowa, który odpowiedział trzema wygranymi i dwiema zremisowanymi partiami. W maju 1997 ulepszona wersja programu Deep Blue na komputerze IBM była przeszkodą zbyt trudną dla Kasparowa, który wygrał jedną partię, lecz przegrał dwie w sześciopartiowym meczu. Tę datę uważa się za symboliczną datę pokonania człowieka przez program szachowy. W 2012 twórcy Deep Blue stwierdzili, że w komputerze pojawił się błąd oprogramowania, który w 44 ruchu pierwszej partii zupełnie zaskoczył Kasparowa i mógł wpłynąć na losy pojedynku.

We wrześniu 2003 Kasparow rozegrał mecz z programem X3D Fritz. Pod tą nazwą krył się program przygotowany specjalnie do tego meczu przez ekipę reprezentującą firmę X3D. Oprawa meczu była niezwykła, partie rozgrywano na wirtualnej szachownicy, przy użyciu specjalnych okularów dla uzyskania efektu przestrzennego. Kasparow dyktował swoje posunięcia. Mecz nazwany pompatycznie „Meczem Człowieka przeciwko Maszynie o Szachowe Mistrzostwo Świata” zakończył się remisem. Złote trofeum zabrał ze sobą człowiek, maszyna otrzymała wirtualną kopię.

Życie prywatne

Kasparow ze swoja matką, Klarą Szagenowną Kasparian

Garri Kasparow był trzykrotnie żonaty i z każdego małżeństwa ma po jednym dziecku. Polina, jego pierwsza córka ze związku z Marią (Maszą) Arapową zalegalizowanego w 1990, urodziła się w Helsinkach w 1993. W tym samym roku relacje Kasparowa z Maszą rozluźniły się. Obecnie Masza i Polina mieszkają w New Jersey. W 1996 Kasparow ożenił się po raz drugi z czternaście lat młodszą od niego Julią Wowk, a w 1997 przyszedł na świat jego pierwszy syn Wadim. Oboje mieszkają w Moskwie. W 2005 Kasparow ożenił się po raz trzeci z dwadzieścia lat młodszą Darią (Daszą) Tarasową, która w 2006 urodziła córkę Aidę. Ich stałe miejsce zamieszkania to Nowy Jork. Kasparow ma także nieślubną córkę Nikę, urodzoną w 1987, ze swojego wczesnego związku z szesnaście lat starszą od niego aktorką Mariną Niejołową.

Garri Kasparow kilkukrotnie występował w reklamach, m.in. Pepsi oraz Altavista. W 2011 wspólnie z Markiem Kondratem reklamował bank ING.

Kariera polityczna

Kasparow na wiecu, Petersburg 2012

W 2006 Garri Kasparow zgłosił swoją gotowość startu w wyborach prezydenckich w Rosji. 14 kwietnia 2007 został zatrzymany podczas demonstracji partii Inna Rosja, ale tego samego dnia został uwolniony. Do kolejnego aresztowania doszło w listopadzie 2007, podczas wiecu Innej Rosji rozpędzonego przez OMON.

2 grudnia 2007, w wyborach do Dumy Państwowej Kasparow oddał nieważny głos, zaś władze rosyjskie oskarżył o pogwałcenie systemu wyborczego. 12 grudnia 2007 ogłosił jednak, że wycofuje się decyzji o kandydowaniu na prezydenta Rosji.

7 lipca 2009 Kasparow spotkał się w Moskwie z prezydentem Stanów Zjednoczonych, Barackiem Obamą. Rosyjskie media potraktowały to wydarzenie bardzo marginalnie, komentując spotkanie byłego arcymistrza słowami zagadką pozostaje treść rozmowy pomiędzy Kasparowem i innymi opozycjonistami a Obamą.

W maju 2012 został wybrany na stanowisko prezesa Fundacji Praw Człowieka (ang. Human Rights Foundation – HRF). W sierpniu 2012 został aresztowany i pobity w trakcie procesu członkiń grupy Pussy Riot. W 2013 r. otrzymał nagrodę Obrońca Praw Człowieka. Podczas pobytu w Warszawie w listopadzie 2014 porównał prezydenta Rosji Władimira Putina do Adolfa Hitlera, opisując jednocześnie zagrożenie ze strony Rosji jako „rzeczywiste” i dotyczące Europy.

W 2014 wystartował w wyborach na stanowisko Prezydenta Międzynarodowej Federacji Szachowej, ulegając Kirsanowi Ilumżynowowi w stosunku głosów 61 do 110.

Nagrody

• Order Czerwonego Sztandaru Pracy
• Order Przyjaźni Narodów
• Order Chorwackiej Jutrzenki
• Zasłużony Mistrz Sportu ZSRR

Wybrana bibliografia

Książki w języku polskim

• Graj jak Kasparow. Lekcje z arcymistrzem
• Moi wielcy poprzednicy (t. 1-3)
• Nadchodzi zima, Wydawnictwo Insignis, 2016, ISBN 978-83-65315-23-6.
• Ostatni bastion umysłu, Wydawnictwo Insignis, 2021, ISBN 978-83-66575-78-3.

Książki w języku angielskim

• Garry Kasparov on My Great Predecessors (t. 1-5)
• Garry Kasparov on Modern Chess (t. 1-4)
• Garry Kasparov on Garry Kasparov (t. 1-3)
• How Life Imitates Chess: Making the Right Moves, from the Board to the Boardroom
• Deep Thinking: Where Machine Intelligence Ends and Human Creativity Begins
• Garry Kasparov’s Chess Puzzle Book
• Winter Is Coming: Why Vladimir Putin and the Enemies of the Free World Must Be Stopped
• The Test of Time
• London-Leningrad Championship Games
• Kasparov on the King’s Indian
• Sicilian -e6 and -d6 Systems
• Caro-Kann: Classical 4...Bf5
• Lessons In Chess
• Fighting Chess: My Games And Career
• Learn Chess With Garry Kasparov: World Champion
• Kasparov Teaches Chess
• Child of Change: The Autobiography of the World Chess Champion
• Kasparov vs. Karpov, 1990
• Checkmate! Tactics
• Revolution in the 70's
• Kasparov against the World

Książki w języku rosyjskim

• Человек и компьютер: Взгляд в будущее
• Шахматы как модель жизни
• Испытание временем
• Торговля страхом

Książki w języku hiszpańskim

• Ajedrez Curso Completo
• Táticas de Xeque-Mate

Linki zewnętrzne

• Garri Kasparow – wybrane partie szachowe (ang.)
• Garri Kasparow – profil na stronie FIDE (ang.)
• Kasparov Chess Foundation (ang.)
• Mecz Garri Kasparow – Deep Blue (ang.)
• Garry Kasparov turns fifty (ang.)