Półkownik

Półkownik – film, którego rozpowszechnianie w PRL-u zostało uniemożliwione przez cenzurę prewencyjną w Polsce Ludowej w okresie komunizmu. Nazwa jest satyrycznym neologizmem i pochodzi od sposobu przechowywania na półkach magazynowych rolek z taśmami filmowymi.

Taśmy filmowe na półkach magazynowych

Historia

Niedopuszczanie do rozpowszechniania filmów z kręgu kina niezależnego było częścią działań cenzury w PRL-u.

Za pierwszego półkownika w PRL-u uznaje się krótki film fabularny Antoniego Bohdziewicza z 1945 roku pt. 2 X 2 = 4 (33 minuty), który nigdy nie wszedł na ekrany (współcześnie udostępniany jest podczas przeglądów filmowych). Drugim wstrzymanym filmem była produkcja Leonarda Buczkowskiego W chłopskie ręce (1946) (29 min).

W 1975 roku w zaleceniach dla cenzorów Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zakazał publikowania jakichkolwiek informacji na temat wstrzymanych filmów. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL cytuje oficjalny tajny dokument urzędu kontroli podając zakres ingerencji cenzorskich wraz z listą zakazanych filmów: „Nie należy zwalniać żadnych materiałów (informacji, omówień, recenzji, reportaży, postulatów wprowadzenia na nasze ekrany itp.)”.

Lista wstrzymanych filmów w PRL

Przykłady polskich pełnometrażowych filmów fabularnych, których dystrybucję wstrzymała cenzura komunistyczna to:

• Dwie godziny – Stanisława Wohla i Józefa Wyszomirskiego (1946, 11 lat na półce);
• Ósmy dzień tygodnia – Aleksandra Forda (1958, 25 lat na półce);
• Życie raz jeszcze – Janusza Morgensterna (1964, ponad 20 lat na półce);
• Ręce do góry – Jerzego Skolimowskiego (1967, 18 lat),
• Długa noc – Janusza Nasfetera (1967, 22 lata);
• Meta – Antoniego Krauzego (1971, 9 lat);
• Diabeł – Andrzeja Żuławskiego (1972, 16 lat);
• Kwiat paproci – Jacka Butrymowicza (1972, 37 lat);
• Przeprowadzka – Jerzego Gruzy (1972, 10 lat);
• Przyjęcie na dziesięć osób plus trzy – Jerzego Gruzy (1973, 15 lat);
• Zasieki – Andrzeja Piotrowskiego (1973, 10 lat) – ekranizacja opowiadania Janusza Przymanowskiego;
• Historia pewnej miłości – Wojciecha Wiszniewskiego (1974, 8 lat);
• Spokój – Krzysztofa Kieślowskiego (1976, 5 lat);
• Indeks. Życie i twórczość Józefa M. – Janusza Kijowskiego (1977, 4 lata);
• Przypadek – Krzysztofa Kieślowskiego (1981, 6 lat);
• Był jazz – Feliksa Falka (1981, 3 lata);
• Kobieta samotna – Agnieszki Holland (1981, 8 lat);
• Wolny strzelec – Wiesława Saniewskiego (1981, 6 lat);
• Dreszcze – Wojciecha Marczewskiego (1981, 3 lata);
• Matka Królów – Janusza Zaorskiego (1982, 5 lat);
• Przesłuchanie – Ryszarda Bugajskiego (1982, 7 lat);
• Wielki bieg – Jerzego Domaradzkiego (1982, 5 lat);
• Wigilia ’81 – Leszka Wosiewicza (1982, 7 lat);
• Wierna rzeka – Tadeusza Chmielewskiego (1983, 4 lata);
• Niedzielne igraszki – Roberta Glińskiego (1983, 5 lat);
• Stan wewnętrzny – Krzysztofa Tchórzewskiego (1983, 6 lat);
• Nadzór – Wiesława Saniewskiego (1983, 2 lata).

Inaczej było z filmem Andrzeja Żuławskiego Na srebrnym globie, którego realizację w 1977 przerwano (mocą decyzji Janusza Wilhelmiego, wiceministra kultury, dygnitarza PZPR), niszcząc równocześnie scenografię i kostiumy. Taśma spoczęła „na półce”. Reżyser dokończył realizację po 12 latach i wówczas dopiero film trafił do kin.

Pojęcie „półkowników” niekiedy spotyka się w polskich opracowaniach dotyczących zatrzymanych przez cenzurę filmów produkcji ZSRR (np. Agonia, Próba wierności, Komisarz), a także polskich filmów dokumentalnych (np. Requiem dla króla z filmowego cyklu Misteria – Adama Bujaka i Zbigniewa Święcha z 1973 roku).

Filmy wstrzymane przez cenzurę po 1989

Po ustanowieniu w Polsce w 1989 roku rządów demokratycznych i zniesieniu cenzury, półkownikami nazywa się czasem filmy dokumentalne, które choć zostały wyprodukowane, nie trafiły do emisji telewizyjnej, czego przyczyną były naciski polityczne lub biznesowe. Najczęściej nie pozostają jednak na półkach, lecz są rozpowszechniane innymi drogami, np. przez internet – serwisy typu YouTube lub na płytach VCD/DVD.

Przykłady półkowników po 1989 r.:

• Witajcie w życiu – Henryka Dederki (premiera w Polsce wstrzymana w wyniku procesów sądowych rozpoczętych przez Amway)
• Necrobusiness – Fredrika von Krusenstjerna i Richarda Solarza (premiera w Polsce wstrzymana na prośbę zakładu pogrzebowego H. Skrzydlewska)
• Media III RP (2009, wyemitowany przez TVP po raz pierwszy w 2016) - Pawła Nowackiego (niedopuszczony do emisji przez prezesów TVP)
• Biały dmuchawiec (2015) – Agaty Dyczko (spektakl TV) (niedopuszczony do emisji przez prezesa TVP Jacka Kurskiego)

Bibliografia

• Zdzisław Zblewski, Leksykon PRL-u, Kraków 2000.
• Krótka historia „półkowników” w kinie polskim. StopKlatka, 3 maja 2009. [dostęp 2010-07-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-06)].
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 91. ISBN 978-83-61344-70-4.