Tylicz
Tylicz – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, w gminie Krynica-Zdrój.
wieś | |
Widok na Tylicz z południowych stoków Szwarcowej | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Liczba ludności (2011) |
1898[2] |
Strefa numeracyjna |
18 |
Kod pocztowy |
33-383[3] |
Tablice rejestracyjne |
KNS |
SIMC |
0437300 |
Położenie na mapie gminy Krynica-Zdrój | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego | |
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego | |
49°23′45″N 21°01′34″E/49,395833 21,026111[1] |
Tylicz (Miastko) uzyskał lokację miejską przed 1325 rokiem, zdegradowany przed 1400 rokiem, ponowne nadanie praw miejskich w 1612 roku, degradacja przed 1934 rokiem[4]. Wieś biskupstwa krakowskiego w powiecie sądeckim w województwie krakowskim w końcu XVI wieku[5]. W latach 1973–1976 istniała gmina Tylicz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Położenie
edytujTylicz położony jest 6 km na wschód od Krynicy, u zbiegu rzeki Muszynka (Tyliczanka) i uchodzącego do niej potoku Mochnaczka. Znajduje się na granicy dwóch mezoregionów: Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Wieś leży przy drodze krajowej 75. W pobliżu znajduje się nieistniejące już przejście graniczne Muszynka-Kurov ze Słowacją na Przełęczy Tylickiej (683 m n.p.m.).
Części wsi
edytujSIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
1051175 | Bradów | część wsi |
1051212 | Golice | część wsi |
1051235 | Konfederatka | część wsi |
1051258 | Mrokowce | część wsi |
1051264 | Osada | część wsi |
1051270 | Piszczelanka | część wsi |
Geologia
edytujW miejscowości znajdują się źródła i odwierty wód mineralnych typu szczawa oraz rozlewnia wód mineralnych. Ponadto w miejscowości występują ekshalacje dwutlenku węgla Mofeta Tylicz[9][10].
Dwa źródła zabudowane są stylowymi pijalniami: Źródło Bradowiec oraz Zdrój Główny w Parku Zdrojowym. Na południe od Tylicza malowniczy przełom Muszynki, znajduje się tam początek ścieżki edukacyjno-przyrodniczej „Na Rakowsku”.
Historia
edytuj- W XI–XIII wieku istnieje osada pod nazwą Ornawa na szlaku między Polską a Węgrami.
- W 1336 – wieś królewska.
- 10 września 1363 nadanie praw miejskich przez króla Kazimierza Wielkiego.
- 30 lipca 1391 – przekazanie przez króla Władysława Jagiełłę prawa własności biskupom krakowskim, włączenie do Kresu Muszyńskiego (Miastko alias Novum Oppidum).
- Październik 1410 – spalenie i zniszczenie Miastka przez wojska węgierskie pod dowództwem Ścibora ze Ściborzyc - wojewody siedmiogrodzkiego.
- XVI w. – upadek miasta.
- 26 czerwca 1612 – biskup krakowski Piotr Tylicki ponownie nadaje prawa miejskie, od tej pory miejscowość nazywa się Tylicz. Dokument lokacyjny został wystawiony w Bodzentynie koło Kielc 26 lipca 1612 r. Biskup określił prawa i obowiązki mieszczan tylickich „na wzór miasta Muszyny”. Miasto otrzymuje prawo do cotygodniowego targu, czterech jarmarków rocznie oraz nowy herb.
- 1627 rok – biskup krakowski Marcin Szyszkowski wydaje przywilej dla Cechu Rzemiosła Wszelakiego w mieście Tyliczu.
- 1637 rok – parafia w Tyliczu zakłada w mieście szpital dla ubogich.
- 1662 rok – Tylicz liczy 352 mieszkańców. Większymi miastami w tym czasie były: Nowy Sącz – 1325 mieszkańców, Stary Sącz – 945 mieszkańców, Muszyna – 541 mieszkańców, Nowy Targ – 448 mieszkańców.
- 1769–1770 – miejsce stacjonowania konfederatów barskich.
- 12 kwietnia 1763 – Sąd Kryminalny Kresu Muszyńskiego wydał wyrok śmierci za czarowstwo i bałwochwalstwo na Orynie Pawliszance przez spalenie na stosie, na podstawie art. 63. Prawa Chełmińskiego. Wyrok wykonano na wzgórzu Szubienica.
- 1781 – włączenie do dóbr kameralnych (K.k. Muszyner Cameral Verwaltung). Napływ Żydów.
- 1900 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
- 1935 – utrata praw miejskich (według innych danych w 1914 lub 1930). Siedziba władz gminy zbiorowej.
W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonowała placówka Straży Granicznej I linii „Tylicz”[11].
- 1939 – oddziały Wojska Polskiego po 2 września 1939 r. stawiły silny opór grupie wozów pancernych armii słowackiej działających na rzecz armii niemieckiej. Słowacy zostali zmuszeni do wycofania się.
- 1955 – siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej (dla gromad: Tylicz, Mochnaczka Niżna, Muszynka).
- 1966 – uroczyste obchody 600-lecia Tylicza.
- 1973 – reaktywowanie gminy Tylicz.
- 1975 – włączenie do Gminy Uzdrowiskowej Krynica.
- 1992 – budowa rozlewni wód mineralnych Multi Vita
- 2004–2005 – założenie Parku Zdrojowego, budowa gimnazjum
- 27 marca 2007 – uroczyste nadanie imienia Jana Pawła II Gimnazjum w Tyliczu
- 30.03.2010 – powstanie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Tylicza
W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej Tylicz[12].
Herby Tylicza
edytujW 1612 r. biskup Tylicki nadał miejscowości razem z prawami miejskimi herb. Przedstawiał on dwie głowy patronów miasta św. Piotra i św. Pawła.
Obecnie Tylicz używa herbu (w różnych wersjach) przedstawiającego insygnia biskupie z Ewangelią. Podobny jest do herbu Muszyny.
Demografia
edytujLudność według spisów powszechnych, w 2009 roku według PESEL[13][14][15][16][17].
|
|
Zabytki
edytujObiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[18].
- Kościół parafialny pw. św. Piotra i św. Pawła;
- cerkiew pw. św. Kosmy i św. Damiana, obecnie kościół pomocniczy, otoczenie, drzewostan.
Inne zabytki
edytuj- Pomnik Kazimierza Pułaskiego, upamiętniający również 650-lecie Tylicza.
Ochotnicza straż pożarna
edytujOd 1900 roku w Tyliczu działa Ochotnicza straż pożarna, włączona 30 listopada 2001 do Krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Jednostka posiada trzy samochody pożarnicze MAN TGM 13.290 GBARt 3,5/25, Fiat Ducato oraz Mitsubishi L200 SLRr[19].
Infrastruktura sportowo-rekreacyjna
edytujOśrodki narciarskie
edytuj- Centrum Narciarskie Master-Ski w Tyliczu
- Stacja Narciarska Tylicz
- Góra Szwarcowa z 3 wyciągami orczykowymi
- wyciąg talerzykowy Eljar.
Szlaki turystyczne
edytuj- Kopiec Pułaskiego (Krynica-Zdrój) – Huzary (864 m n.p.m.) – Tylicz
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 142052
- ↑ Wieś Tylicz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-15] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1311 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78-79.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 100
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. (pol.).
- ↑ Jacek Rajchel, Lucyna Rajchel, Janusz Cisek, 2013: Mofeta z Tylicza w płaszczowinie magurskiej Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, nr 9
- ↑ Łukasz Zalesiński "Tylicz i jego mofeta – bulgot kosmicznej wody" [dostęp 03.12.2013]
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
- ↑ a b Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, tom XII, „Galizien”, Wien 1907.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.
- ↑ Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926, Główny Urząd Statystyczny.
- ↑ Statystyka Polski seria C, z. 88 Warszawa 1938 Główny Urząd Statystyczny.
- ↑ Urząd Statystyczny w Nowym Sączu, Rocznik statystyczny Ziemi Sądeckiej 1966, Nowy Sącz 1998 (przedruk), str.31
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-12] .
- ↑ OSP Tylicz na portalu Nowy Sącz 112 – Ratownictwo Ziemi Sądeckiej
Bibliografia
edytuj- H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002.
- B. Mościcki, Okolice Krynicy, Pruszków 1999.
- J.Cisek, 650 Lat Tylicza dawnego Miastka, Tylicz 2012.
- J.Cisek, Dzieje Miastka, obecnego Tylicza w: Zapiski Kazimierzowskie Nr 8/2012
Linki zewnętrzne
edytuj- Historia Tylicza [online], tylicz.info.pl [zarchiwizowane z adresu 2013-03-27] .
- Historia Tylicza na stronie parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła [online], parafiatylicz.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-10-05] .
- Tylicz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 700 .