Tylicz

wieś w województwie małopolskim

Tyliczwieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, w gminie Krynica-Zdrój.

Tylicz
wieś
Ilustracja
Widok na Tylicz z południowych stoków Szwarcowej
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

nowosądecki

Gmina

Krynica-Zdrój

Liczba ludności (2011)

1898[2]

Strefa numeracyjna

18

Kod pocztowy

33-383[3]

Tablice rejestracyjne

KNS

SIMC

0437300

Położenie na mapie gminy Krynica-Zdrój
Mapa konturowa gminy Krynica-Zdrój, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Tylicz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Tylicz”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Tylicz”
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego
Mapa konturowa powiatu nowosądeckiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Tylicz”
Ziemia49°23′45″N 21°01′34″E/49,395833 21,026111[1]
Zabytkowy drewniany kościół Piotra i Pawła
Zabytkowa dawna cerkiew greckokatolicka
Nowy kościół parafialny
Źródło wody mineralnej – Zdrój Główny
Tężnia solankowa
Rynek z pomnikiem Kazimierza Pułaskiego
Pomnik króla Kazimierza Wielkiego
Golgota
Mofeta
Pomnik bp. Piotra Tylickiego
Nieoficjalny herb Tylicza

Tylicz (Miastko) uzyskał lokację miejską przed 1325 rokiem, zdegradowany przed 1400 rokiem, ponowne nadanie praw miejskich w 1612 roku, degradacja przed 1934 rokiem[4]. Wieś biskupstwa krakowskiego w powiecie sądeckim w województwie krakowskim w końcu XVI wieku[5]. W latach 1973–1976 istniała gmina Tylicz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Położenie

edytuj

Tylicz położony jest 6 km na wschód od Krynicy, u zbiegu rzeki Muszynka (Tyliczanka) i uchodzącego do niej potoku Mochnaczka. Znajduje się na granicy dwóch mezoregionów: Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Wieś leży przy drodze krajowej 75. W pobliżu znajduje się nieistniejące już przejście graniczne Muszynka-Kurov ze Słowacją na Przełęczy Tylickiej (683 m n.p.m.).

Części wsi

edytuj
Integralne części wsi Tylicz[6][7][8]
SIMC Nazwa Rodzaj
1051175 Bradów część wsi
1051212 Golice część wsi
1051235 Konfederatka część wsi
1051258 Mrokowce część wsi
1051264 Osada część wsi
1051270 Piszczelanka część wsi

Geologia

edytuj

W miejscowości znajdują się źródła i odwierty wód mineralnych typu szczawa oraz rozlewnia wód mineralnych. Ponadto w miejscowości występują ekshalacje dwutlenku węgla Mofeta Tylicz[9][10].

Dwa źródła zabudowane są stylowymi pijalniami: Źródło Bradowiec oraz Zdrój Główny w Parku Zdrojowym. Na południe od Tylicza malowniczy przełom Muszynki, znajduje się tam początek ścieżki edukacyjno-przyrodniczej „Na Rakowsku”.

Historia

edytuj
  • W XI–XIII wieku istnieje osada pod nazwą Ornawa na szlaku między Polską a Węgrami.
  • W 1336 – wieś królewska.
  • 10 września 1363 nadanie praw miejskich przez króla Kazimierza Wielkiego.
  • 30 lipca 1391 – przekazanie przez króla Władysława Jagiełłę prawa własności biskupom krakowskim, włączenie do Kresu Muszyńskiego (Miastko alias Novum Oppidum).
  • Październik 1410 – spalenie i zniszczenie Miastka przez wojska węgierskie pod dowództwem Ścibora ze Ściborzyc - wojewody siedmiogrodzkiego.
  • XVI w. – upadek miasta.
  • 26 czerwca 1612 – biskup krakowski Piotr Tylicki ponownie nadaje prawa miejskie, od tej pory miejscowość nazywa się Tylicz. Dokument lokacyjny został wystawiony w Bodzentynie koło Kielc 26 lipca 1612 r. Biskup określił prawa i obowiązki mieszczan tylickich „na wzór miasta Muszyny”. Miasto otrzymuje prawo do cotygodniowego targu, czterech jarmarków rocznie oraz nowy herb.
  • 1627 rok – biskup krakowski Marcin Szyszkowski wydaje przywilej dla Cechu Rzemiosła Wszelakiego w mieście Tyliczu.
  • 1637 rok – parafia w Tyliczu zakłada w mieście szpital dla ubogich.
  • 1662 rok – Tylicz liczy 352 mieszkańców. Większymi miastami w tym czasie były: Nowy Sącz – 1325 mieszkańców, Stary Sącz – 945 mieszkańców, Muszyna – 541 mieszkańców, Nowy Targ – 448 mieszkańców.
  • 1769–1770 – miejsce stacjonowania konfederatów barskich.
  • 12 kwietnia 1763 – Sąd Kryminalny Kresu Muszyńskiego wydał wyrok śmierci za czarowstwo i bałwochwalstwo na Orynie Pawliszance przez spalenie na stosie, na podstawie art. 63. Prawa Chełmińskiego. Wyrok wykonano na wzgórzu Szubienica.
  • 1781 – włączenie do dóbr kameralnych (K.k. Muszyner Cameral Verwaltung). Napływ Żydów.
  • 1900 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
  • 1935 – utrata praw miejskich (według innych danych w 1914 lub 1930). Siedziba władz gminy zbiorowej.

W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonowała placówka Straży Granicznej I linii „Tylicz”[11].

  • 1939 – oddziały Wojska Polskiego po 2 września 1939 r. stawiły silny opór grupie wozów pancernych armii słowackiej działających na rzecz armii niemieckiej. Słowacy zostali zmuszeni do wycofania się.
  • 1955 – siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej (dla gromad: Tylicz, Mochnaczka Niżna, Muszynka).
  • 1966 – uroczyste obchody 600-lecia Tylicza.
  • 1973 – reaktywowanie gminy Tylicz.
  • 1975 – włączenie do Gminy Uzdrowiskowej Krynica.
  • 1992 – budowa rozlewni wód mineralnych Multi Vita
  • 2004–2005 – założenie Parku Zdrojowego, budowa gimnazjum
  • 27 marca 2007 – uroczyste nadanie imienia Jana Pawła II Gimnazjum w Tyliczu
  • 30.03.2010 – powstanie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Tylicza

W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolnePaństwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej Tylicz[12].

Herby Tylicza

edytuj

W 1612 r. biskup Tylicki nadał miejscowości razem z prawami miejskimi herb. Przedstawiał on dwie głowy patronów miasta św. Piotra i św. Pawła.
Obecnie Tylicz używa herbu (w różnych wersjach) przedstawiającego insygnia biskupie z Ewangelią. Podobny jest do herbu Muszyny.

Demografia

edytuj

Ludność według spisów powszechnych, w 2009 roku według PESEL[13][14][15][16][17].

Budynki mieszkalne
Rok 1900 1921 1931 2002
Liczba 256 264 302 390
Zwierzęta hodowlane w 1900 roku[13]
Zwierzęta Konie Bydło Owce Świnie
Liczba 150 821 306 229

Zabytki

edytuj

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[18].

Inne zabytki

edytuj

Ochotnicza straż pożarna

edytuj

Od 1900 roku w Tyliczu działa Ochotnicza straż pożarna, włączona 30 listopada 2001 do Krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Jednostka posiada trzy samochody pożarnicze MAN TGM 13.290 GBARt 3,5/25, Fiat Ducato oraz Mitsubishi L200 SLRr[19].

Infrastruktura sportowo-rekreacyjna

edytuj

Ośrodki narciarskie

edytuj

Szlaki turystyczne

edytuj
  Kopiec Pułaskiego (Krynica-Zdrój) – Huzary (864 m n.p.m.) – Tylicz

Przypisy

edytuj
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 142052
  2. Wieś Tylicz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-15], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1311 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78-79.
  5. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 100
  6. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. GUS. Rejestr TERYT
  8. KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. (pol.).
  9. Jacek Rajchel, Lucyna Rajchel, Janusz Cisek, 2013: Mofeta z Tylicza w płaszczowinie magurskiej Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, nr 9
  10. Łukasz Zalesiński "Tylicz i jego mofeta – bulgot kosmicznej wody" [dostęp 03.12.2013]
  11. Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
  12. Internetowy System Aktów Prawnych.
  13. a b Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, tom XII, „Galizien”, Wien 1907.
  14. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.
  15. Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926, Główny Urząd Statystyczny.
  16. Statystyka Polski seria C, z. 88 Warszawa 1938 Główny Urząd Statystyczny.
  17. Urząd Statystyczny w Nowym Sączu, Rocznik statystyczny Ziemi Sądeckiej 1966, Nowy Sącz 1998 (przedruk), str.31
  18. Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-12].
  19. OSP Tylicz na portalu Nowy Sącz 112 – Ratownictwo Ziemi Sądeckiej

Bibliografia

edytuj
  • H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002.
  • B. Mościcki, Okolice Krynicy, Pruszków 1999.
  • J.Cisek, 650 Lat Tylicza dawnego Miastka, Tylicz 2012.
  • J.Cisek, Dzieje Miastka, obecnego Tylicza w: Zapiski Kazimierzowskie Nr 8/2012

Linki zewnętrzne

edytuj