Wikipedia

Zamek w Świerklańcu

nieistniejący zamek w Świerklańcu

Zamek w Świerklańcu (niem. Schloss Neudeck) – obecnie ruiny dawnego zamku na mokradłach w miejscowości Świerklaniec w powiecie tarnogórskim. Zbudowany przypuszczalnie w XIV wieku przez Piastów na otoczonej wodą wyspie na planie owalnym, z dziedzińcem oraz wieżą. Przebudowywany w XVII wieku w stylu barokowym i rozbudowany o skrzydła pałacowe w XIX wieku w stylu neogotyckim.

Zamek w Świerklańcu
Schloss Neudeck
Ilustracja
Zamek w Świerklańcu (lata 40. XX wieku)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miejscowość

Świerklaniec

Adres

ul. Parkowa 30
42-622 Świerklaniec

Typ budynku

Zamek

Styl architektoniczny

gotycki, barokowy, neogotycki

Inwestor

książęta bytomscy, Guido Henckel von Donnersmarck

Rozpoczęcie budowy

XIV wiek

Ukończenie budowy

2. połowa XVI wieku

Zniszczono

1962 r.

Pierwszy właściciel

prawdopodobnie Książęta opolsko-raciborscy

Kolejni właściciele

Piastowie opolscy, Hohenzollernowie, Donnersmarckowie

Położenie na mapie gminy Świerklaniec
Mapa konturowa gminy Świerklaniec, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek w Świerklańcu”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek w Świerklańcu”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Zamek w Świerklańcu”
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego
Mapa konturowa powiatu tarnogórskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek w Świerklańcu”
Ziemia50°26′08,1″N 18°56′51,2″E/50,435583 18,947556
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia edytuj

W średniowieczu znajdująca się w tym miejscu warownia należała do Piastów. Po śmierci Kazimierza II bytomskiego w 1312 roku nastąpił podział ziem podległego mu piastowskiego księstwa bytomskiego pomiędzy trzech jego synów, w wyniku czego istniejąca tu fortyfikacja i okoliczne ziemie przypadły jego synowi Siemowitowi. W 1316 r. w nieznanych bliżej okolicznościach jego brat książę kozielski – Władysław bytomski pozbawił Siemowita władzy nad Świerklańcem i Bytomiem. Około 1351/1352 r. zmarł Władysław bytomski. Jego ziemie przypadły w spadku jego synowi Bolesławowi bytomskiemu, który władał nimi do śmierci w 1355[1]. W 1355 roku król Czech Karol IV podzielił ziemie księstwa bytomskiego na dwie części, w wyniku czego okolice Świerklańca wraz zamkiem otrzymał w spadku książę Konrad I oleśnicki, a drugą część książęta cieszyńscy. Po zmarłym w 1366 roku księciu Konradzie I oleśnickim Świerklaniec był własnością jego potomków. Nie jest wykluczone, że zamek wybudował jego syn Konrad II Siwy, który panował w latach 1366-1403, ponieważ brak wzmianki o zamku w dokumencie o podziale Księstwa bytomskiego z 1369 roku, a więc warownia przypuszczalnie musiała powstać po tej dacie[2]. Kolejnymi właścicielami zamku byli Konrad III Stary, Konrad VII Biały, a następnie do 1471 roku książę oleśnicki Konrad IX Czarny. W 1475 r. król Węgier i Czech Maciej Korwin zajął księstwo bytomskie Przemysława II cieszyńskiego. W 1477 roku zamek od Macieja Korwina otrzymał w zastaw morawski szlachcic Jan starszy z Žerotína. Od niego w 1498 r. prawa do ziemi bytomskiej wraz z zamkiem w Świerklańcu wykupił książę opolski Jan II Dobry z rodu Piastów za kwotę 19 000 florenów[3]. W 1513 roku budowla w większej części była zbudowana z drewna dębowego a murowane były jedynie eliptyczny mur obwodowy i piwnice. Potwierdza to dokument z 18 czerwca 1513 roku, który opisuje, że wewnętrzna drewniana palisada, do której przylegały budynki, został zastąpiony murowanym[4]. W 1526 r. zamek w Świerklańcu i Bytom na mocy układu z Janem Dobrym, potwierdzonego w 1532 roku przez Ferdynanda I Habsburga, otrzymał prawem zastawu margrabia Jerzy Hohenzollern, książę Karniowa. Od tej pory do ziem tych prawem zastawu mieli roszczenia Hohenzollernowie, jednak dopiero w 1606 r. nad zamkiem przejął rządy książę karniowski Jan Jerzy Hohenzollern. Od niego 6 stycznia 1620 r. zamek wydzierżawił na trzy lata Jan Siekwieciński. W 1621 roku w trakcie wojny trzydziestoletniej księstwo i zamek zostały skonfiskowane przez Ferdynanda II Habsburga.

W 1623 r. księstwo otrzymał w zastaw za przekazane pożyczki bankier Łazarz I Starszy Henckel von Donnersmarck. W 1629 zamek wraz z księstwem stał się pełną własnością Łazarza II Młodszego Henckel von Donnersmarck z prawem dziedziczenia. W następstwie tego zamek stał się główną siedzibą – pochodzącego ze Spiszu – rodu Henckel von Donnersmarck. Około 1670 roku zamek przebudowano w stylu barokowym[5]. Po podziale rodu w 1671 roku zamek do 1945 r. był własnością linii świerklaniecko-tarnogórskiej. Około 1849 roku zamek został od zachodu rozbudowany w stylu neogotyckim i wtedy też wybudowano dwie dekoracyjne wieże z krenelażem[5].

W 1945 roku zamek został rozgrabiony i zniszczony w 65–70%. Ruiny w 1957 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków. W 1960 roku podjęto decyzję o rozbiórce spalonych w czasie wojny części XIX-wiecznych (nie uznawanych ówcześnie za cenne) i odrestaurowanie odsłoniętych w ten sposób murów z okresu średniowiecza. 20 grudnia 1961 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki wydało decyzję nakazującą odbudowę zamku. Pomimo tego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Tarnowskich Górach zleciło ZGKiM w Świerklańcu rozbiórkę ruin zamku, co nastąpiło poprzez wysadzenie go przez wydelegowanych do tego górników we wrześniu 1962 roku. Pozostałości zamku uprzątnęła miejscowa ludność w zamian za możliwość wykorzystania gruzów na własny użytek. Wojewódzki Konserwator Zabytków dowiedział się o zniszczeniu zamku dopiero 30 listopada 1962 r.[6]

Architektura edytuj

Pierwszy murowany z cegły zamek zbudowali książęta piastowscy przypuszczalnie w XIV wieku. Mur zbudowano prawdopodobnie na dawnym wale ziemnym wcześniejszego grodu, stąd w konsekwencji powtórzono jego plan. Analogiczne rozwiązanie zastosowano na przykład na zamkach w Sieradzu i Siewierzu. Średnica średniowiecznego zamku w Świerklańcu wynosiła około 42 i 48 metrów[7]. Do ceglanego muru obwodowego przylegał od wewnątrz gotycki budynek mieszkalny[7]. Wjazd prowadził od zachodu poprzez bramę, którą flankowała od południowej strony zbudowana nieco później w XIV wieku wieża na planie prostokąta[8]. Zarówno wieża jak i mur obwodowy zostały zbudowane z cegły na kamiennym fundamencie[8]. Całość założenia otaczała nawodniona fosa[7]. Po 1670 roku zabudowano wewnętrzny obwód murów w konsekwencji czego powstał barokowy dziedziniec o wymiarach 15 x 28 metrów[7]. Około 1849 roku rozbudowano zamek od strony zachodniej, poprzez wybudowanie dwóch rezydencjonalnych skrzydeł pałacowych o formach neogotyckich[7].

Panowie zamku edytuj

Badania edytuj

  • W latach 1958-1959 Józef Frazik przeprowadził wstępne rozpoznanie architektoniczne zamku[7].
  • Dwa sezony wykopalisk archeologicznych w 1995 i 1996 roku przeprowadził mgr Jacek Pierzak z Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Katowicach[8].

Galeria edytuj

  •  
    Brama z herbem Donnersmarcków około 1925 roku
  •  
    Zamek około 1925 roku
  •  
    Stary zamek w 1930 roku
  •  
    Południowa część zamku w 1938 roku
  •  
    Ruiny Starego zamku w 1958 roku
  •  
    Wnętrza

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Bolesław kozielsko-bytomski - POCZET.COM [online], www.poczet.com [dostęp 2023-05-09].
  2. ↑ Początki miejscowości w gminie Świerklaniec | Silius Radicum [online] [dostęp 2023-05-11] (pol.).
  3. ↑ Jarosław Krawczyk, Śląskie zamki i pałace Donnersmarcków = Schlesische Schlösser der Donnersmarcks, Radzionków 2011, str. 124, ISBN 978-83-86293-67-4, OCLC 841094383 [dostęp 2021-07-31].
  4. ↑ Początki miejscowości w gminie Świerklaniec | Silius Radicum [online] [dostęp 2023-05-08] (pol.).
  5. ↑ a b Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XI - wynik wyszukiwania - DIR [online], dir.icm.edu.pl [dostęp 2023-05-05].
  6. ↑ Spotkania z Zabytkami 3-4/2011, Jarosław Rolak „Historia Wyburzenia Zamku w Świerklańcu”.
  7. ↑ a b c d e f Leszek Kajzer, Jan Salm, Stanisław Kołodziejski, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa, Arkady, 2022, s. 490-491, ISBN 978-83-213-5213-8
  8. ↑ a b c Jacek Pierzak, Świerklaniec, st. 2,, woj. katowickie, AZP 94-47/2, Informator Archeologiczny: badania 30, s. 283-284, 1996

Ważniejsza literatura edytuj

  • M. Zgórniak, Pałac w Świerklańcu – zapomniane dzieło Hectora Lefuela, w: Architektura XIX i początku XX wieku, pod red. T. Grygiela, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 101–111
  • J. A. Krawczyk, A. Kuzio-Podrucki, Zamki i pałace Donnersmarcków. Schlösser der Donnersmarcks, Radzionków 2002.
  • A. Kuzio-Podrucki, P. Nadolski, D. Woźnicki, Herbarz bytomski, Bytom 2003.
  • A. Kuzio-Podrucki, Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu, Bytom 2003.
  • J. A. Krawczyk, E. Wieczorek, Dziedzictwo kulturowe gminy Świerklaniec, Bytom 1997.
  • M. Wroński Świerklaniec w dawnych widokach, Tarnowskie Góry 2000.
  • J. Rolak, „Zamek w Świerklańcu. Historia wyburzenia w świetle materiałów archiwalnych Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach”, [w:] Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego, T. 2, Katowice 2010.
  • Leszek Kajzer, Jan Salm, Stanisław Kołodziejski, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa, Arkady, 2022, s. 490-491, ISBN 978-83-213-5213-8
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zamek_w_Świerklańcu&oldid=72388577”