Alfabet komi

Alfabet komi – alfabet służący do zapisu języka komi. W czasie swojego istnienia kilka razy zmieniano jego formę graficzną. Współczesny alfabet komi oparty jest na cyrylicy. W jego historii można wyróżnić pięć etapów:

• XIV-XVII wiek: anbur – oryginalny system graficzny;
• XVIII w. – 1918 r.: alfabet oparty na cyrylicy;
• 1918-1932 i 1936-1938: alfabet Wasilija Mołodcowa na podstawie zmodyfikowanej cyrylicy;
• 1932–1936: alfabet łaciński;
• od 1938: alfabet oparty na cyrylicy.

Alfabet komi

Tablica w językach rosyjskim i komi w Syktywkarze
Charakterystyka
Rodzaj	pismo głoskowe
Kierunek pisma	od lewej do prawej
Języki pisma	komi
Historia
Czas używania	od XIV w.
Systemy macierzyste	hieroglify pismo protosynajskie alfabet fenicki alfabet grecki cyrylica alfabet komi
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Anbur

Pierwszy system pisma dla języka Komi został opracowany przez misjonarza Stefana z Permu około 1372–1375. Pismo powstał na potrzeby chrystianizacji terytorium Komi. Uważa się, że przy wyborze wyglądu liter Stefan z Permu kierował się zarówno alfabetem greckim, jak i cyrylickim. Pismo to zostało nazwane Anbur (od nazwy pierwszych dwóch liter alfabetu). Niekiedy określane jest ono także mianem języka staropermskiego lub starokomiackiego.

Do dziś zachowało się kilka ikon z napisami w anburze, a także szereg odręcznie pisanych wierszy w książkach. Całkowita objętość zachowanych, spójnych tekstów w anburze to 236 słów.

Wczesne pismo oparte na cyrylicy

Alfabet komi-permiacki z elementarza z 1897 roku

Od XVIII wieku teksty w języku komi publikowano w zapisie zarówno alfabetem łacińskim, jak i cyrylicą. Tak więc w drugim wydaniu książki Nicolaesa Witsena „Tataria północna i wschodnia”, wydanej w 1705 r., ukazało się tłumaczenie modlitwy „Ojcze nasz” na język komi, zapisane alfabetem łacińskim.

W latach 1787–1789 w książce Petera Simona Pallasa „Comparative Dictionary of All Languages and Adverbs” opublikowano około 200 słów w języku komi, zapisanych cyrylicą.

W 1808 roku pierwszą gramatykę języka komi-zyriańskiego opracował Filip Kozłow, student Wołogodzkiego Seminarium Teologicznego. Kozłow używał w niej alfabetu opartego na cyrylicy: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ж ж, З з, И и, І і, К к, Л л, М м, Н н, О о, Ӧ ӧ, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ч ч, Ӵ ӵ, Ш ш, ъ, Ы ы, ь, Ю ю, Я я. Ta gramatyka nie została jednak opublikowana. W 1813 r. na podstawie tej pracy nauczyciel tego samego seminarium A. Flerow opublikował pierwszą drukowaną gramatykę komi – „Zyrianskaja grammatika, izdannaja ot gławnogo uprawlenija ucziliszcz”.

W latach 20. i 30. XIX wieku opublikowano całą serię gramatyk i słowników komi, w których zastosowano różne systemy zapisu – cyrylicę (Pawał Sawwaitow, Andreas Sjögren) i łacinkę (Matthias Castrén).

W drugiej połowie XIX wieku na bazie wcześniej stworzonych gramatyk rozwinęły się dwa główne systemy zapisu języka komi. Tak więc w pracach Gieorgija Łytkina, oprócz standardowych rosyjskich liter, używano liter ӧ, j, ligatur ԫ, ꚉ, a palatalizację oznaczano za pomocą grawisu. U wielu innych autorów na miękkość spółgłosek wskazywano poprzez literę j.

Pod koniec XIX wieku zaczęto licznie wydawać elementarze w języku komi-zyriańskim i komi-permiackim. Elementarze wychodziły spod ręki różnych autorów, którzy wykorzystywali różne warianty alfabetu komi opartego na cyrylicy.

Różnice między alfabetami komi z elementarzy z XIX i początku XX wieku w porównaniu ze współczesnym alfabetem:

• komi-zyriański
  • Popow A. „Azbuka dla zyrianskogo junoszestwa, ili legczajszyj sposob zyrianam nauczitʹsia russkoj gramotie”. SPb, 1865. Brak liter Ё ё, Й й. Zawiera grafemy Ԫ ԫ, Ꚉ ꚉ, Ч̇ ч̇, Ъі ъі, Ѣ ѣ, Јі јі, Јо јо, Јӧ јӧ, Јы јы, Ѳ ѳ, Ѵ ѵ
  • „Azbuka dla zyrian-iżemcew, żywuszczich w Pieczerskom ujezdie Archangielskoj gubiernii”. Archangielsk, 1895. Zawiera grafemy Ѣ ѣ, Ѳ ѳ.
  • Łytkin G. S. „Bukwarʹ zyriansko-russko-cerkownosławianskij”. SPb, 1900. Brak liter Ё ё, И и, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ, Ъ ъ, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я. Zawiera litery д̀, з̀, ј, л̀, н̀, с̀, т̀, ч̀.
• komi-permiacki
  • „Wyddiem piermiak ponda”. Perm, 1894. Brak litery Ӧ ӧ. Zawiera litery Ѣ ѣ, Ѳ ѳ.
  • „Bukwarʹ dla (siewiero-wostocznych, inʹwienskich) piermiakow”. Kazań, 1897. Brak liter І і, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery Ӂ ӂ, З̆ з̆, Ш̆ ш̆, Ы̆ ы̆.
  • „Bukwarʹ dla piermiakow Iwienʹskogo kraja”. Kazań, 1899. Brak liter І і, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery Ӂ ӂ, З̆ з̆, йи, Ӵ ӵ, ъи, Ѳ ѳ
  • „Bukwarʹ dla (siewiero-wostocznych, inʹwienskich) piermiakow”. Kazań, 1900. Brak liter І і, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery Ӂ ӂ, З̆ з̆, Ӵ ӵ, Ы̆ ы̆.
  • Popow E. „Wyddiem komi otir czeladʹ ponda”. Kazań, 1904. Brak liter Ӧ ӧ, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery д̅з̅, д̅ж̅, ч̅ш̅, Ѣ ѣ, Ӭ ӭ.
  • Moszegow K. „Bukwarʹ dla piermiackich dietiej (na czerdynskom narieczii)”. Kazań, 1908. Brak liter Ъ ъ, Ь ь. Zawiera litery Ӝ ӝ, Ӟ ӟ, Ӵ ӵ, Ѳ ѳ.

Ze względu na brak standaryzowanego alfabetu oraz znikomość publikacji w języku komi (łącznie w latach 1813–1914 wydano ok. 60-70 książek i broszur w komi), alfabety te nie rozpowszechniły się wśród ludności komijęzycznej.

Alfabet Mołodcowa

Alfabet Mołodcowa z elementarza z 1926 roku

W 1918 r. użycie języka komi zaczęło się upowszechniać: wprowadzono nauczanie komi w szkołach, zaczęto drukować artykuły w języku komi w lokalnych gazetach itp. W tych warunkach zaistniała potrzeba stworzenia standaryzowanego alfabetu i norm ortograficznych.

W maju i czerwcu 1918 r. w Syktywkarze odbyło się spotkanie nauczycieli, na którym wystąpił Wasilij Mołodcow i zapoznał uczestników spotkania ze swoim projektem alfabetu dla języka komi. W sierpniu tego samego roku na spotkaniu nauczycieli w Ust'-Wymie zatwierdzono alfabet Mołodcowa. Brak niezbędnych czcionek nie pozwolił na natychmiastowe rozpoczęcie drukowania publikacji w tym alfabecie, dlatego do 1920 r. stosowano zmodyfikowany alfabet rosyjski, opracowany przez Andrieja Cembiera.

Alfabet Mołodcowa był oparty na cyrylicy, ale miał kilka specyficznych liter oznaczających miękkie spółgłoski i afrykaty. Od 1921 r. rozpoczęto wydawanie książek zapisanych tym alfabetem.

Pismo po 1932 roku

Alfabet komi oparty na łacince

W 1924 roku profesor A.Gren zaproponował latynizację alfabetu komi. Według jego projektu alfabet miał zawierać następujące litery: A a, B b, D d, Dj dj, E e, G g, Zs zs, Dzs dzs, I i, J j, K k, L l, Lj lj, M m, N n, Nj nj, O o, Ö ö, P p, R r, S s, Sj sj, Sch sch, Cs cs, Csj csj, T t, Tj tj, U u, V v, Y y, Z z, Zj zj, Dz dz. Wówczas niewiele osób poparło projekt Grena, ale w tym czasie w ZSRR rozpoczął się proces latynizacji alfabetów. W 1929 r. na konferencji językowej przyjęto rezolucję o potrzebie przejścia na alfabet łaciński, korzystając z doświadczenia latynizacji alfabetów tureckich ludów ZSRR. We wrześniu 1930 r. Biuro Komitetu Regionalnego Komi Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego zdecydowało o zmianie systemu zapisu języka komi z cyrylicy na łacinkę. Sam alfabet został zatwierdzony w listopadzie 1931 r., po czym rozpoczęto wydawanie publikacji sporządzonych z wykorzystaniem nowego systemu zapisu.

Łaciński alfabet Komi stał się w istocie transliteracją alfabetu Mołodcowa – zachował ścisłą fonemiczność, oznaczenie miękkich spółgłosek poprzez dodanie „ogona” do litery, specjalne znaki dla afrykat. Tym samym zachowano zarówno zalety, jak i wady poprzedniego alfabetu.

Zmiana sytuacji politycznej w ZSRR w połowie lat 30. XX w. doprowadziła do porzucenia alfabetu łacińskiego komi na rzecz cyrylicy. Przywrócono alfabet Mołodcowa, ale w 1938 r. zastąpiono go nową wersją cyrylicy, znacznie bliższą ortografii rosyjskiej.

Dla języka komi-permiackiego w maju 1937 roku Okręgowa Komisja Alfabetyczna zatwierdziła alfabet zawierający wszystkie 33 litery alfabetu rosyjskiego oraz dodatkowe znaki Җ җ, Ҙ ҙ, І і, Ӧ ӧ, Ӹ ӹ (autor projektu – W. Jakimow). W lipcu 1937 roku ta wersja alfabetu została poddana dyskusji w leningradzkim oddziale Instytutu Języka i Pisma, gdzie przeszła pewne zmiany – Ә ә, Җ җ, Ҙ ҙ, І і, Ӵ ӵ stały się dodatkowymi znakami dla 33 liter podstawowego alfabetu. Jednak kilka dni później, Centralny Instytut Języka i Pisma w Moskwie zalecił zastąpienie znaków Җ җ, Ҙ ҙ, Ӵ ӵ dwuznakami дж, дз, тш. W ostatecznej wersji alfabetu znak Ә ә został zastąpiony przez Ӧ ӧ.

Projekt alfabetu komi-permiackiego z 1937 roku

Autorem projektu jest A.N. Zubow: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ж ж, Ж̓ ж̓, З з, З̓ з̓, И и, Й й, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ы ы, Э э, Ю ю, Я я, Ь ь, Ё ё.

Współczesny alfabet

Współczesny alfabet dla języków komi-zyriańskiego i komi-permiackiego został wprowadzony w 1938 roku. Zawiera wszystkie litery alfabetu rosyjskiego, a także znaki Ӧ ӧ i І і. Dwuznaki дж, дз и тш służą do oznaczenia afrykat.

Litera I („twarde i”) jest używana po literach д, з, л, н, с, т w celu oznaczenia ich twardości (przed „normalną” i są one miękkie). Na miękkość spółgłosek wskazuje miękki znak po nich.

Współczesny alfabet komi:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж	З з
И и	І і	Й й	К к	Л л	М м	Н н	О о	Ӧ ӧ
П п	Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч
Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Język komi-jaźwiński, przez dłuższy czas uważany za jeden z dialektów permskiego języka Komi, otrzymał własny alfabet dopiero na początku XXI wieku, kiedy opublikowano w nim pierwszy elementarz. Alfabet tego dialektu zawiera wszystkie litery alfabetu rosyjskiego, specyficzne znaki Ӧ ӧ, Ө ө, Ӱ ӱ i digrafy дж, дч, тш. Późniejszy słownik rosyjsko-komi-jazwiński zawiera alfabet, który oprócz 33 rosyjskich liter zawiera І і, Ӧ ӧ, Ө ө, Ӱ ӱ. Jednocześnie afrykaty oznaczane są kombinacjami liter дз, дж, тш i litery ч.

Publikacje w dialekcie iżemskim języka komi korzystają ze standardowego alfabetu komi.

Tabela porównawcza alfabetów komi

Anbur	Cyrylica Castréna-Sawwaitowa (XIX w.)	Cyrylica Sjögrena (XIX w.)	Alfabet Mołodcowa	Projekt alfabetu prof. A. Grena	Łacinka 1930–1936	Cyrylica od 1938	MAF
	a	a	a	A a	a	а	[a]
	б	б	б	B b	в	б	[b]
	в	в	в	V v	v	в	[v]
	г	г	г	G g	g	г	[g]
	д	д	ԁ	D d	d	д	[d]
	дј	д̀	ԃ	Dj dj		д (miękkie)	[ɟ]
	дж	дж	җ	Dzs dzs	з	дж	[d͡ʒ]
	дз	дз	ԇ	Dz dz	ӡ	дз	[d͡ʑ]
			је		je	е	[je]
			јо		jo	ё	[jo]
	ж	ж	ж	Zs zs	ƶ	ж	[ʒ]
	з	з	з	Z z	z	з	[z]
	зј	з̀	ԅ	Zj zj	ⱬ	з (miękkie)	[ʑ]
	і	і	і	I i	i	и, і	[i]
	ј	ј	ј	J j	j	й	[j]
	к	к	к	K k	k	к	[k]
	л	л	л	L l	l	л	[ɫ]
	лј	л̀	ԉ	Lj lj		л (miękkie)	[ʎ]
	м	м	м	M m	m	м	[m]
	н	н	н	N n	n	н	[n]
	нј	н̀	ԋ	Nj nj	ꞑ	н (miękkie)	[ɲ]
	о	о	о	O o	o	o	[o]
	ӧ	ӧ	ӧ	Ö ö	ә	ӧ	[ɘ]
	п	п	п	P p	p	п	[p]
	р	р	р	R r	r	р	[r]
	с	с	с	S s	s	с	[s]
	сј	с̀	ԍ	Sj sj		с (miękkie)	[ɕ]
	т	т	т	T t	t	т	[t]
	тј	т̀	ԏ	Tj tj		т (miękkie)	[c]
	у	у	у	U u	u	у	[u]
				F f	f	ф	[f], [p]
				H h	x	х	[x], [k]
				C c	c	ц	[t͡s], [t͡ɕ]
	ч	ч	щ	Cs cs		тш	[t͡ʃ]
	чј	ч̀	ч	Csj csj		ч	[t͡ɕ]
	ш	ш	ш	Sch sch	ꞩ	ш	[ʃ]
						ъ
	ы	ы	ы	Y y		ы	[ɨ]
						ь	[ʲ]
,	е	е	е	E e	е	э	[e]
			ју		ju	ю	[ju]
			ја		ja	я	[ja]