Języki turkijskie

rodzina językowa Eurazji z ligi ałtajskiej
(Przekierowano z Języki tureckie)

Języki turkijskie albo tureckie[1] – rodzina wśród języków ałtajskich, na początku XXI w. najliczniejsza, obejmująca około 140 mln mówiących. Posługujący się nimi zamieszkują obszary Eurazji:

Współczesny zasięg geograficzny języków turkijskich
Języki turkijskie w Eurazji

Języki te dzielą się na następujące grupy:

Dawniej powszechną nazwą tej rodziny językowej używaną w polskiej turkologii był termin „języki tureckie”. Później jednak zaczęto stosować termin „języki turkijskie” – czynnie wprowadzony do turkologii przez Henryka Jankowskiego[2] – co pozwala łatwo rozróżniać pomiędzy dwoma poziomami taksonomicznymi, np. w sformułowaniu „wyraz turkijski” (tak jak: „wyraz słowiański”) i „wyraz turecki” [= w języku większości mieszkańców Turcji] (tak jak: „wyraz polski”)[3].

Najstarsze teksty edytuj

Najstarsze inskrypcje, pochodzące z początków VIII wieku, odnaleziono w Mongolii, gdzie powstał pierwszy organizm państwowy ludów tureckich, tzw. pierwszy, a potem też drugi kaganat (staro)turecki. Są to głównie inskrypcje nagrobne zapisane tzw. alfabetem runicznym (niemającym związku z runami skandynawskimi[a]). Język staroturkijski poświadczony w napisach runicznych, znad rzeki Orchon (stąd: pismo orchońskie) i górnego Jeniseju, jest już jednak w pełni ukształtowanym, artystycznym językiem literackim (pełnił on funkcję ponaddialektalnego literackiego koiné), toteż wysoce prawdopodobny jest domysł, że istniały też jakieś znacznie wcześniejsze zabytki w tym języku, które jednak – być może jako zapisane na mniej trwałym niż kamień materiale – nie zachowały się do naszych czasów. Turkijski alfabet runiczny został odcyfrowany przez uczonego duńskiego Vilhelma Thomsena w końcu XIX w. – sukces ten można uznać za jeszcze większy niż odczytanie hieroglifów egipskich, jako że w czasach Thomsena nie wiedziano nawet, w jakim języku są teksty spisane tym pismem; nie wiedziano też, czy jest to pismo alfabetyczne, sylabowe czy hieroglificzne, ani w jakim kierunku należy je czytać (np. z prawa na lewo, z góry w dół itd.).

Klasyfikacja języków turkijskich edytuj

języki ałtajskie (ok. 152 mln) – przynależność sporna
języki turkijskie (tureckie, turko-tatarskie) (ok. 140 mln)
Grupy i języki Liczba mówiących Kraje
Języki ogurskie (bułgarskie, lir-turkijskie)
protobułgarski Wielka Bułgaria
bułgarski nadwołżański Bułgaria Wołżańsko-Kamska
chazarski (chazaryjski) Kaganat Chazarski
czuwaski 1,8 mln Rosja (Republika Czuwaska) 1,8 miliona, Kazachstan 22 000
Języki ogólnoturkijskie (szaz-turkijskie)
Języki kipczackie (północnozachodnioturkijskie, zachodnioturkijskie)
Języki zachodniokipczackie (ponto-kaspijskie)
kumański (połowiecki, zachodniokipczacki) Węgry
karaimski 80 Litwa 20, Ukraina <10, Polska <10
kumycki 280 000 Rosja (Dagestan)
karaczajsko-bałkarski 250 000 Rosja (Karaczajski Obwód Autonomiczny)
krymczacki (judeo-krymskotatarski) 200 Ukraina
krymskotatarski 500 000 Ukraina 200 000, Uzbekistan 190 000, Kirgistan 40 000
urumski (grecko-tatarski) 45 000 Gruzja, Ukraina
armenokipczacki Polska, Ukraina
Języki północnokipczackie (wołgo-uralskie)
tatarski 6,8 mln Rosja 5,8 miliona, Uzbekistan 470 000, Kazachstan 330 000, Kirgistan 70 000,
Tadżykistan 80 000, Turkmenistan 50 000, Ukraina 90 000, Azerbejdżan 30 000
baszkirski 2,2 mln Rosja 1,8 miliona, Uzbekistan 35 000, Kazachstan 20 000
Języki południowokipczackie (aralo-kaspijskie)
fergańskokipczacki (uzbeko-kipczacki) Azja Środkowa (Kotlina Fergańska)
syberyjskotatarski (syberski) 100 000 Rosja (zachodnia Syberia)
nogajski 70 000 Rosja (północny Kaukaz)
karakałpacki 400 000 Uzbekistan
kazachski 12 mln Kazachstan 9,7 miliona, Chiny 700 000, Uzbekistan 800 000, Rosja 650 000, Mongolia 100 000
kirgiski 4,2 mln Kirgistan 3,8 miliona, Uzbekistan 200 000, Chiny 200 000
Języki oguzyjskie (oguskie, południowozachodnioturkijskie, południowoturkijskie)
Języki zachodniooguzyjskie
staroanatolijski Sułtanat Rumu, Anatolia
osmański (otomański, osmańsko-turecki) Imperium Osmańskie
turecki ponad 66 mln Turcja 58 milionów, Bałkany 1 milion, Irak 600 000, Cypr 180 000, Rosja 100 000,
Niemcy 2,8 miliona, środkowa Europa 1,5 mln
pieczyński (peczenegijski) Azja Środkowa
gagauski 250 000 Mołdawia 170 000, Bałkany 50 000, Ukraina 20 000, Bułgaria 10 000
bałkańskogagauski (rumelijski) 331 000 Turcja
Języki azerskie
seldżucki Iran
Makrojęzyk azerski (azerbejdżański)
północnoazerski 10 mln Azerbejdżan 8 milionów, Turcja 500 000, Irak 500 000, Rosja 350 000,
Gruzja 300 000, Armenia 200 000
południowoazerski 20 mln Iran
Języki południowooguzyjskie
kaszkajski 1,5 miliona Iran
ajnallu 7000 Iran (ostany Markazi, Ardabil i Zandżan)
afszarski 300 000 Afganistan (Kabul, Herat), Iran
Języki wschodniooguzyjskie
turkmeński 6,8 mln Turkmenistan 3,8 miliona, Iran 2 miliony, Afganistan 500 000, Irak 250 000, Uzbekistan 250 000
chorasański 400 000 Chorasan (Iran, Afganistan)
salarski 55 000 Chiny (Qinghai i Gansu)
Języki ujgurskie (karłuckie, karluckie, ujgursko-karluckie, karachanidzkie, południowowschodnioturkijskie, wschodnioturkijskie)
Języki zachodnioujgurskie
uzbecki 25 milionów Uzbekistan 21 milionów, Afganistan 1,5 miliona, Tadżykistan 1 milion, Kirgistan 750 000,
Kazachstan 400 000, Turkmenistan 300 000
Języki wschodnioujgurskie
karachanidzki Azja Środkowa (Turkiestan)
chorezmijskoturecki (karluko-chorezmijski) Złota Orda
czagatajski Chanat Czagatajski
ujgurski 10,3 miliona (Turkiestan) 9,9 miliona, Kirgistan 200 000, Kazachstan 200 000
iliski 120 Chiny
ejnuski (abdalski) 6600 Chiny
Języki syberyjskie (północnowschodnioturkijskie, północnoturkijskie)
Języki północnosyberyjskie
jakucki 456 000 Rosja (Jakucja)
dołgański 5000 Rosja (Tajmyrski Okręg Autonomiczny)
Języki południowosyberyjskie
Języki staroturkijskie (starotureckie)
staroturecki (starooguski, jenisejsko-orchoński) Azja Środkowa
staroujgurski Kaganat Ujgurski
Języki sajańskie
duchański 500 Mongolia
tuwiński 200 000 Rosja 170 000, Mongolia 30 000
karagaski (tofa, tofałarski, tofalarski) 93 Rosja
Języki jenisejo-turkijskie (abakańskie)
chakaski 65 000 Rosja (Chakasja)
fuju-kirgiski (mandżurskokirgiski) 10 Chiny (Mandżuria)
szorski 10 000 Rosja (Republika Ałtaju)
czułymski 44 Rosja (środkowa Syberia)
zachodniojugurski (żółtoujgurski, sarygjugurski) 4600 Chiny (Gansu)
Języki ałtajo-turkijskie (ojrockie)
Makrojęzyk ałtajski (ojrocki)
południowoałtajski 55 500 Rosja (Republika Ałtaju)
północnoałtajski 10 000 Rosja (Republika Ałtaju)
Argu (sporne)
chaladzki 42 000 Iran

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Nazwa oddaje jedynie ich podobny wygląd, co się tłumaczy tym, że zarówno w Skandynawii, jak i w kaganacie tureckim pismem tym pisano na kamieniu, którego twardość wymuszała użycie linii prostych i kanciastych i równoczesne unikanie kształtów krągłych i łukowatych.

Przypisy edytuj

  1. Tureckie języki, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-29].
  2. Henryk Jankowski: Gramatyka języka krymskotatarskiego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1992, s. 1. ISBN 83-232-0563-9.
  3. Tomasz Majtczak, Bożena Sieradzka-Baziur, Dorota Mika. O zapożyczeniach turkijskich w języku polskim. „Roczniki Humanistyczne”. 61/6, s. 95–96, 2013. (pol.).