Diarchia
Diarchia[1] – system rządów, w którym funkcję głowy państwa sprawują dwie osoby. Jest to rzadka forma ustroju.
Diarchia współcześnie
edytujObecnie dwie osoby pełnią funkcje głowy państwa w następujących państwach:
- Andora – panującymi są dwaj współksiążęta:
- San Marino – funkcję głowy państwa pełnią dwaj kapitanowie regenci, wybierani co pół roku:
- Eswatini – od 1986:
- król Mswati III
- królowa-matka (Indovukazi) Ntombi.
W czasie wakatu na urzędzie następuje podział kompetencji prezydenta między dwie osoby w następujących państwach:
- Czechy – przewodniczący izby wyższej parlamentu oraz premier:
- Václav Klaus i Milan Uhde 1 stycznia 1993 – 2 lutego 1993
- Vladimír Špidla i Lubomír Zaorálek 3 lutego 2003 – 7 marca 2003
- Słowacja – premier oraz przewodniczący Rady Narodowej (parlamentu). Obowiązki te sprawowali dotychczas:
- Vladimír Mečiar 2 marca 1998 – 30 października 1998 i Ivan Gašparovič 14 lipca 1998 – 30 października 1998
- Mikuláš Dzurinda i Jozef Migaš 30 października 1998 – 15 czerwca 1999.
Historyczne przypadki
edytujStarożytność
edytuj- Na czele Sparty stało dwóch dziedzicznych królów (archagetai) z dynastii Agiadów i Eurypontydów, którzy pełnili funkcję dowódców armii, lecz mimo to nie mieli znaczącej władzy.
- W Rzymie system taki nosił nazwę duumwiratu[2]. Władzę sprawowało dwóch wybieranych co roku konsulów (duumwirów), z których każdy miał prawo weta wobec postanowień drugiego.
Średniowiecze i nowożytność
edytujKrólestwo Jerozolimskie
edytujW Królestwie Jerozolimskim wielu monarchów uzyskiwało tron na skutek poślubienia królowej (iure uxoris):
- Izabela i Konrad z Montferratu panowali w 1192 roku[a].
- Izabela i Henryk z Szampanii panowali w latach 1192–1197.
- Izabela i Amalryk z Lusignan panowali w latach 1197–1205. Amalryk zmarł w wyniku zarazy na krótko przed Izabelą.
- Maria z Montferratu i Jan z Brienne – w latach 1210–1212.
- Jolanta Jerozolimska i Fryderyk II Hohenstauf panowali w latach 1225–1228.
Półwysep Iberyjski
edytuj- Izabela I Kastylijska współrządziła wraz ze swym mężem Ferdynandem II w latach 1479–1504.
- Piotr III i Maria I panowali wspólnie w Portugalii w latach 1777–1786.
Anglia
edytuj- Maria I Tudor od 1553 królowa Anglii współpanowała (iure uxoris) ze swym mężem, królem Hiszpanii Filipem II, od 25 lipca 1554 do swej śmierci 17 listopada 1558. Realna władza w praktyce należała jednak do niej[potrzebny przypis].
- Maria II Stuart współpanowała z mężem Wilhelmem Orańskim (Stadhouderem Niderlandów) od 13 lutego 1689 do swej śmierci 28 grudnia 1694.
Polska
edytujW historii Polski trzykrotnie zaszło zjawisko diarchii:
- Jadwiga Andegaweńska – od 1384 król Polski[b] – panowała (iure uxoris) wspólne ze swym mężem, królem Polski i Wielkim Księciem Litwy, Władysławem II Jagiełłą od 4 marca 1386 (koronacja Władysława II) do 17 lipca 1399 (śmierć Jadwigi).
- Zygmunt I Stary – król Polski od 1506, panował wraz z Zygmuntem Augustem – na Litwie od 1529 jako wielki książę i w Polsce od 20 lutego 1530 jako król (elekcja vivente rege) – do swej śmierci 1 kwietnia 1548.
- Anna Jagiellonka panowała jako król Polski razem ze swym mężem Stefanem Batorym od 1576 do jego śmierci w 1586, kiedy to zrzekła się praw do korony.
Śląsk
edytuj- w latach 1278–1281 w Księstwie jaworskim rządzili wspólnie Bolko I Surowy wraz z Bernardem Zwinnym.
Wiek XX
edytujPrzykłady:
- W dniach 11–14 grudnia 1922. 11 grudnia 1922 w II Rzeczypospolitej sytuacja o cechach diarchii miała wyjątkowo miejsce, gdy na urząd Prezydenta został zaprzysiężony Gabriel Narutowicz, a jednocześnie funkcję Naczelnika Państwa pełnił nadal Józef Piłsudski, który 14 grudnia przekazał ostatecznie władzę Narutowiczowi[3].
- W latach 1937–1949 Wolne Państwo Irlandzkie formalnie pozostawało dominium brytyjskim z królem Wielkiej Brytanii Jerzym VI jako głową państwa, a jednocześnie na czele Irlandii stał prezydent (w latach 1938–1945 Douglas Hyde, a 1945–1959 Seán T. O’Kelly). W 1949 została proklamowana Republika Irlandii z prezydentem jako jedyną głową państwa.
Dwuwładza: głowa państwa i faktyczny przywódca
edytujSytuacja o cechach diarchii występowała i występuje tam gdzie pozycja głowy państwa jest czysto teoretyczna zaś realną władzę sprawuje przywódca rządzącej partii (w systemie monopartyjnym z reguły partii komunistycznej) lub junty wojskowej.
Współcześnie, państwem gdzie występuje taka sytuacja, jest np.:
Historycznie tego typu sytuację to np.:
- W II Rzeczypospolitej od czerwca 1926 roku, kiedy prezydentem został Ignacy Mościcki, a faktycznie realną władzę sprawował – po przewrocie majowym – marszałek Józef Piłsudski, do śmierci w 1935 roku. Później rolę drugiej osoby w państwie pełnił – wbrew konstytucji nie znającej takiego pojęcia – marszałek Edward Śmigły-Rydz.
- W latach 1900–1946 nominalną głową państwa włoskiego był król Wiktor Emanuel III, lecz w 1922 premierem został Benito Mussolini, który w okresie 1926–1943 sprawował faktyczną dyktatorską władzę jako duce – wódz jedynej, a zarazem rządzącej Partii Faszystowskiej.
- W latach 1933–1934 w III Rzeszy prezydentem był Paul von Hindenburg, kanclerzem Adolf Hitler, który po śmierci Hindenburga przejął jego obowiązki, w tym zwierzchnictwo nad wojskiem.
- W latach 1941–1943 nominalnym władcą państwa chorwackiego był król Tomisław II, a w latach 1943–1945 – prezydent Nikola Mandić. Jednak realną władzę w sprawował Ante Pavelić jako szef (poglavnik) Niezależnego Państwa Chorwackiego
- W latach 1968–1989 dowódcy armii Panamy byli de facto przywódcami tego państwa, pomimo to funkcjonowali nominalni prezydenci tego państwa. W latach 1983–1989 Panamą rządził dyktator Manuel Noriega, a w tym czasie urząd prezydenta sprawowali: Ricardo de la Espriella (1982–1984), Jorge Illueca (1984), Nicolás Ardito Barletta Vallarino (1984–1985), Eric Arturo del Valle (1985–1988), Manuel Solís Palma (tymczasowo w latach 1988–1989) i Francisco Rodríguez (samozwańczo 1989).
- W Wielkiej Arabskiej Libijskiej Dżamahirijji Ludowo-Socjalistycznej oficjalnie funkcję głowy państwa sprawował Przewodniczący Powszechnego Kongresu Ludowego, ostatnią osobą pełniącą tę funkcję był Mohamed Abdul Quasim al-Zwai[5]. Faktycznie jednak przywódcą Libii, powszechnie uważanym za najważniejszą osobę w państwie był Mu’ammar al-Kaddafi z tytułem Przywódca Rewolucji 1 września[c].
- Po zmianach w składzie rządu Rzeczypospolitej Polskiej w czerwcu 2023 r. odwołano wszystkich wicepremierów, na ich miejsce powołano jednego – Jarosława Kaczyńskiego. Na pierwszym posiedzeniu rządu po tej zmianie premier Morawiecki wraz ze swoim formalnym wicepremierem Kaczyńskim usiedli obok siebie u szczytu stołu obrad, co zostało odebrane jako podkreślenie roli formalnego wicepremiera w tym rządzie[6][7][8].
W państwach realnego socjalizmu przywódca rządzącej partii komunistycznej był de facto ważniejszy od nominalnej głowy państwa.
- W ZSRR formalnie głową państwa było Prezydium Rady Najwyższej, a faktycznym przywódcą był I Sekretarz KC KPZR. Np. w latach 1924–1953 przywódcą partii komunistycznej, a zatem faktycznym szefem państwa był Józef Stalin, zaś nominalną głową państwa jako przewodniczący Rady Najwyższej – Michaił Kalinin (1938–46), po nim Nikołaj Szwernik (1946–1954).
- Polska Rzeczpospolita Ludowa – formalną głowa państwa byłą Rada Państwa, a faktyczną – I Sekretarz KC PZPR jako najważniejsza osoba w państwie.
- Przewodniczącymi Rady Państwa byli kolejno: Bolesław Bierut (1947–1952 z urzędu jako prezydent RP), Aleksander Zawadzki (1952–1964), Edward Ochab (1964–1968), Marian Spychalski (1968–1970), Józef Cyrankiewicz (1970–1972), Henryk Jabłoński (1972–1985), Wojciech Jaruzelski (1985–1989).
- I sekretarze KC PZPR: Bolesław Bierut (1948–1956), Edward Ochab (1956), Władysław Gomułka (1956–1970), Edward Gierek (1970–1980), Stanisław Kania (1980–1981), Wojciech Jaruzelski (1981–1989).
- Jednocześnie funkcję Przewodniczącego Rady Państwa i I Sekretarza KC PZPR pełnili: Bolesław Bierut w latach 1947–1952 i gen. Wojciech Jaruzelski w latach 1985–1989.
- W Chińskiej Republice Ludowej:
- W latach 1949–1976 Mao Zedong jako przewodniczący Komunistycznej Partii Chin i szef Centralnej Komisji Wojskowej był faktycznym przywódcą państwa. Natomiast w latach 1959–1976 funkcję Przewodniczącego ChRL (nominalna głowa państwa) pełnili kolejno: Liu Shaoqi, Dong Biwu, Song Qingling, Dong Biwu, Zhu De.
- Podobnie w latach 1978–1989 faktycznym przywódcą ChRL był Deng Xiaoping, pomimo tego iż zajmował jedynie drugorzędne stanowiska.
- W latach 1944–1985 faktycznym przywódcą komunistycznej Albanii był Enver Hodża, mimo że faktycznie nie był głową państwa. W tym czasie funkcję głowy państwa sprawowali przewodniczący Zgromadzenia Ludowego: Omer Nishani (26 maja 1946 – 1 sierpnia 1953), Haxhi Lleshi (1 sierpnia 1953 – 22 listopada 1982), Ramiz Alia (22 listopada 1982 – 30 kwietnia 1991)
- Prezydentem Kuby (formalnie głową państwa) jest od 2008 Raúl Castro, lecz I Sekretarzem rządzącej krajem Komunistycznej Partii Kuby był nadal formalnie Fidel Castro (choć już w lipcu 2006 przekazał obowiązki swemu bratu Raulowi Castro). 18 kwietnia 2011 Fidel Castro ogłosił ostateczną rezygnację ze stanowiska przywódcy partii przekazując je ostatecznie Raulowi[9].
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Konrad nie doczekał koronacji – został skrytobójczo zamordowany w Tyrze przez członków islamskiej sekty asasynów 28 kwietnia 1192.
- ↑ Jadwiga została koronowana na króla, jako że polskie prawo nie dawało królowej dziedzicznego tronu.
- ↑ Kadafi został obalony i zabity w wyniku rewolucji w Libii w 2011.
Przypisy
edytuj- ↑ diarchia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2011-03-29] .
- ↑ Władysław Kopaliński: duumwirat. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [dostęp 2018-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].
- ↑ Historia najnowsza (wiek XIX i XX) pod red. H.Mościckiego i J.Cynarskiego, Warszawa: Kultura i wiedza, 1934, s. 374–375, s. 496.
- ↑ Aktualnie w Korei Północnej protokolarne i reprezentacyjne funkcje głowy państwa pełni Przewodniczący Prezydium Najwyższego Zgromadzenia Ludowego (parlamentu) – Kim Yong Nam, zaś na czele państwa de facto stoi Kim Dzong Un jako Najwyższy Przywódca. Po śmierci Kim Dzong Ila 29 grudnia 2011 Kim Dzong Un został ogłoszony przez Kim Yong Nama Przywódcą Partii, Armii i Narodu (inne określenie: Przywódca Partii, Państwa i Armii), czyli de facto przywódcą państwa http://www.msnbc.msn.com/id/45813667/ns/world_news-asia_pacific/t/north-korea-declares-kim-jong-un-countrys-new-supreme-leader/ W KRLD po śmierci Kim Ir Sena, od 1998 kompetencje prezydenta jako głowy państwa zostały podzielone między Najwyższe Zgromadzenie Ludowe i Przewodniczącego Narodowej Komisji Obrony którym do śmierci w 2011 był Kim Dzong Il. (Waldemar J. Dziak: Korea pokój czy wojna? Wyd:: Świat Książki, 2003, s. 252–253).
- ↑ Mohamed Abdul Quasim al-Zwai 8 września 2011 został osadzony w areszcie domowym w zdobytym przez siły Narodowej Rady Tymczasowej Trypolisie, co de facto uniemożliwiło mu pełnienie funkcji głowy państwa http://archive.is/Qyfe.
- ↑ Natalia Kamińska: Tak PiS opisał pierwsze posiedzenie rządu z Kaczyńskim. W sieci aż zawrzało. Na Temat, 2023-06-27. [dostęp 2023-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-06-28)]. (pol.).
- ↑ Paweł Wroński: Diarchia polska, czyli Kaczyński i Morawiecki za stołem siedli. wyborcza.pl, 2023-06-27. [dostęp 2023-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-06-28)]. (pol.).
- ↑ Premierów dwóch? Ekspert załamany tym, co zrobił rząd. „Wszystkie ambasady wyślą komentarz z tym zdjęciem”. Fakt, 2023-06-27. [dostęp 2023-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-06-28)]. (pol.).
- ↑ Fidel Castro rezygnuje z przywództwa w partii. Onet.pl, 19 kwietnia 2011. [dostęp 2011-04-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-01)].