Wikipedia

Horyniec-Zdrój

wieś w województwie podkarpackim
Zobacz też: inne znaczenia.

Horyniec-Zdrój (do 6 lutego 1998 Horyniec[5]) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Horyniec-Zdrój[4][6]. Leży na pograniczu Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Roztocza Wschodniego. W XVIII–XIX w. miasteczko.

Horyniec-Zdrój
wieś
Ilustracja
Dom Zdrojowy
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

lubaczowski

Gmina

Horyniec-Zdrój

Liczba ludności (2021)

2291[2]

Strefa numeracyjna

16

Kod pocztowy

37-620[3]

Tablice rejestracyjne

RLU

SIMC

0602816[4]

Położenie na mapie gminy Horyniec-Zdrój
Mapa konturowa gminy Horyniec-Zdrój, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego
Mapa konturowa powiatu lubaczowskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Ziemia50°11′28″N 23°21′45″E/50,191111 23,362500[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Od 1976 r. Horyniec-Zdrój posiada status miejscowości uzdrowiskowej o nielicznym w Polsce typie uzdrowiska nizinnego.

Jest siedzibą gminy Horyniec-Zdrój (do końca 2001 pod nazwą gmina Horyniec).

Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Horyńcu-Zdroju[7].

Historia

edytuj

Pierwotna nazwa Horyńca to „Oryńce”, informację taką możemy znaleźć w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego”. Trudno określić skąd taka nazwa pochodzi. Najstarsza wzmianka o Horyńcu pojawiła się w 1444 r., kiedy to książę mazowiecki i bełski Władysław darował osadę szlachcicowi Piotrowi Pieczykurowi z Wilcz. Później Horyniec należał do Lutosławskich i krótko do Gorelowskich.

Tradycja głosi, że w XVII w. osada należała przez pewien czas też do Sobieskich, a król Jan III bywał tu na polowaniach w swoim zameczku myśliwskim. Źródła potwierdzają, że w 1672 r. w okolicy pobił Tatarów.

Od lat 40. XVII w. przez ponad 100 lat Horyniec należał do możnej rodziny podolskiej, Telefusów herbu Łabędź[8]. Kolejno do Andrzeja Telefusa[9], stolnika podolskiego, uczestnika wojen moskiewskich, a następnie do jego wnuka Piotra Felicjana, podczaszego halickiego i rotmistrza chorągwi pancernej, który zbudował tu murowany dwór i drewnianą cerkiew. Następnie od 1706 r. Horyniec należał do jednego z synów Piotra Felicjana, Stanisława Piotra Telefusa, stolnika i chorążego podolskiego oraz rotmistrza chorągwi pancernej, a po jego śmierci w 1747 r. z kolei do jego syna Józefa z Kumanowa na Horyńcu i Piasecznej Dunin Telefusa, chorążyca województwa podolskiego, jak się pisał. Tenże Józef Telefus 1 lipca 1748 r. na mocy przywilejów królewskich fundował na swych dobrach horynieckich miasto. Z tej okazji nadał określone w akcie fundacyjnym prawa dla mieszczan w Horyńcu[10]. Józef Telefus zmarł ok. 1754 r. Miasto zostało sprzedane przez Telefusów ok. 1755 r. Mikołajowi Maciejowi Stadnickiemu[11][12] herbu Szreniawa bez krzyża, kasztelanowi kamienieckiemu. Po jego bezpotomnej śmierci w 1768 r. dobra horynieckie odziedziczył jego brat Franciszek Ksawery[13], podczaszy latyczowski oraz chorąży czerwonogrodzki i podolski, a następnie jego syn Ignacy, ożeniony z Zofią z Poletyłów h. Trzywdar, podczaszanką podlaską, która po rozwodzie wniosła Horyniec swemu drugiemu mężowi, Aleksandrowi ks. Ponińskiemu h. Łodzia[14]. Małżeństwo to ufundowało tu w 1818 r. klasycystyczną cerkiew. Szereg publikacji podaje błędną datę zakupu Horyńca przez Mikołaja Stadnickiego od rodziny Telefusów, datując go bezpodstawnie na lata 1706-1717, jeszcze przed jego urodzeniem[15].

Za sprawą Ponińskich Horyniec stał się uzdrowiskiem i znanym ośrodkiem kultury. Np. książę Leander Piotr Poniński, doprowadził do lokalizacji cmentarza (1852), budowy teatru (1843) i zapoczątkował powstanie Biblioteki Horynieckiej[16], która za sprawą jego następców przede wszystkim Aleksandra Ponińskiego stała się jedną z największych bibliotek na terenie Galicji[17]. Po Ponińskich Horyniec odziedziczyła rodzina Karłowskich.

  •  
    Widok ogólny, około 1906-1918
  •  
    Łazienki siarczano-borowinowe, około 1906-1918

W II Rzeczypospolitej miejscowość w powiecie lubaczowskim województwa lwowskiego. Duże straty Horyniec poniósł po I wojnie światowej z powodu walk polsko-ukraińskich. W dwudziestoleciu międzywojennym podniósł się z upadku; w 1938 r. liczba mieszkańców wyniosła ok. 2 tys., w tym 1100 Polaków, 700 Ukraińców i 200 Żydów z ok. 25 rodzin, kontrolujących życie gospodarcze miejscowości (to oni posiadali praktycznie wszystkie wille dla kuracjuszy, byli przedsiębiorcami, rzemieślnikami, handlarzami i lekarzami). We wrześniu 1939 r. w okolicy Horyńca walczyła 21 dywizja piechoty gen. Józefa Kustronia.

Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. Horyniec znajdował się na terenie anektowanym przez ZSRR, w wyniku zbrojnej agresji ZSRR na Polskę. W okolicy powstało wtedy wiele umocnień tzw. Linii Mołotowa. W 1941 roku zajęty przez III Rzeszę. Po zakończeniu II wojny światowej Horyniec był miejscem schronienia dla wielu mieszkańców okolicznych wsi, nękanych przez UPA, z tego też powodu stał się celem jej ataków. W latach 1944–1945 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj 18 Polaków, w tym 9 mieszkańców oraz 9 milicjantów i żołnierzy Wojska Polskiego, którzy bronili ludności cywilnej[18]

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Horyniec. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa przemyskiego.

Uzdrowisko

edytuj

Lecznicze właściwości tutejszych źródeł siarczkowych znane były od dawna. Miała tu bywać w celach zdrowotnych Marysieńka Sobieska, a nawet sam król Sobieski. Udokumentowane początki uzdrowiska to jednak dopiero w 1888 r., kiedy to Aleksander Poniński urządził pierwszy, prymitywny zakład kąpielowy. Wykorzystywana była woda z dwóch źródeł: z jednego do kąpieli, z drugiego do picia. Kąpiele odbywały się w prostym drewnianym budynku, w którym urządzono trzy kabiny z trzema wannami każda. Kuracjusze (w sezonie nawet 300 osób) mieszkali w karczmie, w klasztorze, w oficynie dworskiej lub u okolicznych gospodarzy. W 1919 Mieczysław Orłowicz pisał w „Ilustrowanym Przewodniku po Galicyi”: Mały, prymitywnie urządzony, prawie wyłącznie przez Żydów frekwentowany zakład kąpielowy siarczany o kilku łazienkach. Wspominał natomiast o dużym zakładzie kąpielowym w pobliskim Niemirowie. W 1923 nowy właściciel, Stanisław Karłowski ponownie uruchomił uzdrowisko. Nowy zakład kąpielowy powstał w kompleksie posiadłości dworskiej. W miejscu, gdzie biły lecznicze źródła, powstał park zdrojowy. W latach 30. XX w. było tu już 16 pensjonatów oferujących 500 miejsc. Zdecydowaną większość kuracjuszy stanowili Żydzi, korzystający z miejscowych sklepów koszernych, domów wypoczynkowych i synagogi, znajdującej się „w parterowym drewnianym budynku, krytym blachą, oszalowanym i pomalowanym na niebiesko”, „ze strzelistą wieżyczką od strony wschodniej” oraz przyklejoną doń izbą lekcyjną[19].

Wszystkie urządzenia kąpielowe i większość pensjonatów zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Zakład kąpielowy spłonął, domy wypoczynkowe zaprzestały działalności, a z teatru pozostały ruiny. Od 1948 rozpoczęły się niezorganizowane zabiegi w domowych warunkach. Próby odtworzenia uzdrowiska nastąpiły w 1957. W 1962 wybudowano z inicjatywy Centrali Rolniczych Spółdzielni mały zakład przyrodoleczniczy. W 1969 powstało w adaptowanym pałacu Ponińskich sanatorium „Metalowiec”, (obecnie po sprywatyzowaniu pod nazwą „Bajka”). W 1973 zakład przyrodoleczniczy został przejęty przez P.P. „Uzdrowiska Polskie”. W 1976 Horyniec uzyskał status uzdrowiska. W 1971 rozpoczęto budowę nowego centrum uzdrowiskowego. Ulokowano je w północnej części wsi w pobliżu wielkiego kompleksu leśnego. W 1977 oddano do użytku pierwsze sanatorium „Rolnik”. W latach 1988–98 ukończono budowę Domu Zdrojowego z zakładem przyrodoleczniczym (z gabinetami zabiegowymi, basenem leczniczym, salą gimnastyczną, pijalnią wód i kuchnią borowinową) oraz hotelem. W 1994 na bazie sanatorium „Rolnik” powstało „Centrum Rehabilitacji Rolników” (CRR). W 2006 obok (CRR) otwarto krytą pływalnię „Wodny Świat”.

W latach 2013–2015 przeprowadzono rewitalizację Parku Zdrojowego przywracając mu wartość przyrodniczą i estetyczną w nawiązaniu do tendencji panujących w XIX i XX w. w nowoczesnym układzie architektonicznym[20][21].

Osobny artykuł: Park Zdrojowy w Horyńcu-Zdroju.
  •  
    Sanatorium Bajka w pałacu Ponińskich
  •  
    Deptak
  •  
    Pensjonat Hagi
  •  
    Ogłoszenie
  •  
    Pijalnia wód i kawiarnia
  •  
    Park Zdrojowy: Aleja główna
  •  
    Park Zdrojowy: Amfiteatr

Zabytki

edytuj
  •  
    Herb Łodzia Ponińskich
  •  
    Kościół i klasztor franciszkanów
  •  
    Teatr dworski w zespole pałacowym
  •  
    Kościół zdrojowy, dawna cerkiew
  •  
    Młyn kamienny z okresu PRL
  •  
    Pomnik Wolności z 1928[25]
  •  
    Mauzoleum Ponińskich
  • Kościół Zdrojowy – zbudowany został w 1818 r. jako kaplica dworska, potem służył do końca II wojny światowej jako cerkiew greckokatolicka. W 1947 r. przejęta przez Kościół rzymskokatolicki. W 1984 r. została znacznie rozbudowana i zamieniona na kościół pw. bł. Jakuba Strzemię. Pierwotna, klasycystyczna kaplica z czterokolumnowym portykiem, tympanonem i herbem fundatorów – Ksawerego, Piotra i Kaspra Stadnickich – nad drzwiami stanowi obecnie front kościoła. Przy wejściu na teren kościelny znajduje się trójłukowa dzwonnica; zachował się też jeden krzyż bruśnieński z dawnego przy cerkiewnego cmentarza grzebalnego.
  • Cmentarz parafialny z mauzoleum Ponińskich i XIX-wiecznymi nagrobkami bruśnieńskimi
  • Pomnik Wolności dłuta Grzegorza Kuźniewicza, poświęcony żołnierzom polskim poległym w latach 1918–1919 w wojnie polsko-ukraińskiej
  • Kościół i klasztor franciszkanów – zespół o charakterze obronnym (grube na 2,5 m ściany, mur obronny i fosa) z XVIII w. Budowę rozpoczął w 1703 r. Piotr Felicjan Telefus, ukończył w 1759 r. Mikołaj Stadnicki. Barokowy kościół jest budowlą jednonawową, z węższym prezbiterium i sklepieniem kolebkowym z lunetami. W ołtarzy głównym pokryta złotem rokokowa rzeźba patronki kościoła – Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. Na łuku tęczy oryginalne freski z czasów budowy kościoła.

Religia

edytuj

Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

Turystyka

edytuj

Horyniec-Zdrój znajduje się na początku (lub końcu – zależnie skąd zaczniemy wędrować) zielonego szlaku turystycznego   Szlaku im. św. Brata Alberta poprzez Werchratę do Narola, związanego z działalnością i życiem św. Brata Alberta Chmielowskiego i bł. Bernardyny Marii Jabłońskiej, urodzonej w Pizunach koło Narola[26][27][28][29].

Urodzeni w Horyńcu

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 41546
  2. ↑ Wieś Horyniec-Zdrój w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-31], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 352 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 11, poz. 41
  6. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. ↑ Opis parafii na stronie diecezji
  8. ↑ Jerzy Adam Mrozowicki, Rodzina Telefusów herbu Łabędź, [w:] Gazeta Horyniecka nr 53/2019, 2019.
  9. ↑ Jerzy Adam Mrozowicki, Piotr Felicjan Telefus - rotmistrz królewski i parlamentarzysta, „Gazeta Horyniecka”, nr 54, marzec 2020, s. 29.
  10. ↑ Autografy Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich [online] [dostęp 2019-07-10].
  11. ↑ PSB, t. 41, s. 418-419
  12. ↑ Jerzy Adam Mrozowicki, Podzwonne rodziny Telefusów herbu Łabędź, „Gazeta Horyniecka”, nr 55, 2020.
  13. ↑ PSB, t. 41, s. 383
  14. ↑ PSB, t. 27, s. 517
  15. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. 3, s. 160
  16. ↑ Mariusz Leszczyński, Dzieje biblioteki horynieckiej książąt Ponińskich, „Rocznik Lubaczowski”, t. 9-10, 2000, s. 5-12
  17. ↑ Antoni Stelmach, Poniński Aleksander Oskar Franciszek (1856–1915), Polski Słownik Biograficzny, t. 27, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 516-517
  18. ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 480-482, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
  19. ↑ Aneta Wawrzyńczak: Były śliczne i bezbronne, próbowały uciec śmierci. Do dziś leżą przy torach. 2018-12-14. [dostęp 2018-12-16].
  20. ↑ Rewitalizacja Parku w Horyńcu-Zdroju. Strona spa-parks.eu. [dostęp 2020-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-11)]. (pol.).
  21. ↑ Anna Wawryniuk, Lucyna Cabaj: Horyniec-Zdrój i okolice. Wydawnictwo Fotopress, Zamość 2018, s. 5. ISBN 978-83-65111-21-0.
  22. ↑ Anna Siemieńska, Pałac w Horyńcu-Zdroju, w: Od Narola po Bełz. Szkice historyczne i literackie, Redakcja Zdzisław Pizuń, Aneta Siemieńska, Ryszard Gawryś, 2022, s. 79-80, ISBN 978-83-957609-4-5.
  23. ↑ Pałac Ponińskich w Horyńcu. [dostęp 2024-05-13].
  24. ↑ Anna Siemieńska, dz. cyt., s. 81-83.
  25. ↑ Pomnik postawiony na pamiątkę poległych Polaków w walkach z Ukraińcami lat 1918-19 i pomnik Polaków poległych w walkach z UPA w 1946 roku
  26. ↑ Szlak im. św. Brata Alberta z Horyńca do Narola. Polska Organizacja Turystyczna polska.travel. [dostęp 2020-10-21]. (pol.).
  27. ↑ Przewodnicy w Zamościu. Zwiedzanie Zamościa i okolic. "Miłość trzeba udowodnić!". przewodnicyzamosc.pl, 24 lutego 2017. [dostęp 2020-10-21]. (pol.).
  28. ↑ Artur Pawłowski: Moje spotkania z roztoczańskim szlakiem św. Brata Alberta. roztocze24.info. [dostęp 2020-10-21]. (pol.).
  29. ↑ Szlak zielony im. św. Brata Alberta (Adama Chmielowskiego). narol.pl. [dostęp 2020-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-26)]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Dr. M. Orłowicz – Ilustrowany przewodnik po Galicyi, wyd. Książnica Polska, Lwów, 1919
  • P.Wład M.Wiśniewski – Roztocze Wschodnie, Wyd. Nauk. Turyst. i Eduk., Mielec 2004
  • Marek Jawor – Uzdrowisko Horyniec Zdrój i okolice, wyd. U.G. Horyniec Zdrój, 2005
  • Tablice informacyjne ustawione przez gospodarzy terenu przy obiektach zabytkowych

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Horyniec-Zdrój&oldid=75010718”