Język serbski

język południowosłowiański

Język serbski (serb. cрпски језик / srpski jezik) – język indoeuropejski z grupy zachodniej języków południowosłowiańskich, używany głównie przez Serbów. Ma status języka urzędowego w Serbii i spornym Kosowie. W Bośni i Hercegowinie jest jednym z trzech języków urzędowych, obok bośniackiego i chorwackiego. W sąsiednich i innych pobliskich krajach, m.in. w Czarnogórze[4], Chorwacji, Macedonii Północnej[5], Rumunii, Czechach[6] oraz na Węgrzech[7] i Słowacji[8], język serbski występuje jako język mniejszościowy. Łącznie językiem tym posługuje się ok. 12 mln ludzi[1].

српски језик
srpski jezik
Obszar

Serbia (w tym Kosowo), Czarnogóra, Bośnia i Hercegowina, Macedonia Północna, Bułgaria, Albania i inne

Liczba mówiących

ok. 12 milionów[1]

Pismo/alfabet

alfabet chorwacki, cyrylica serbska

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy  Serbia
 Kosowo[A][2]
 Bośnia i Hercegowina[3]
Organ regulujący Rada Standaryzacji Języka Serbskiego
Ethnologue 1 narodowy
Kody języka
ISO 639-1 sr
ISO 639-2 srp/scc
ISO 639-3 srp
IETF sr
Glottolog serb1264
Ethnologue srp
SIL SRP
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku serbskim
Słownik języka serbskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Diasystem serbsko-chorwacki (2006)

Status języka serbskiego i kwestia jego odrębności od języka chorwackiego stanowi przedmiot kontrowersji politycznej[9][10].

Standardowy język serbski opiera się na dialekcie sztokawskim, który jest najszerzej rozpowszechnionym kodem komunikacyjnym na serbsko-chorwackim obszarze językowym[11][12].

Z punktu widzenia typologii lingwistycznej serbski jest językiem fleksyjnym[13]. W zdaniu przeważa szyk SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie), przy czym porządek wyrazów jest stosunkowo swobodny. W języku standardowym istnieje siedem przypadków, do których dołącza się przyimki. W serbskim stosunkowo rzadko stosuje się formy bezokolicznika, co wynika ze związków tego języka z bałkańską ligą językową[14].

Charakterystyczną cechą języka serbskiego jest stosowanie dwóch równoległych form zapisu: cyrylicy i alfabetu łacińskiego; oba systemy pisma są w powszechnym użyciu[15]. Do specyfiki ortografii serbskiej należy dopasowywanie postaci graficznej nazw obcych do pisowni serbskiej, zarówno w zapisie cyrylickim, jak i w wersji łacińskiej[16].

Rozwój literackiego języka serbskiego edytuj

W roli pierwszego literackiego języka Serbów wystąpił język staro-cerkiewno-słowiański, który w IX w. stał się pierwszym spisanym językiem słowiańskim. Pojawienie się pisanego języka słowiańskiego zawdzięczamy braciom Cyrylowi i Metodemu, greckim mnichom, którzy na prośbę księcia wielkomorawskiego Rościsława przybyli do jego państwa by tam prowadzić misję chrystianizacyjną w języku słowiańskim, co miało uchronić państwo wielkomorawskie przed wzrostem wpływów duchowieństwa niemieckiego na Morawach. Cyryl przed przybyciem na Morawy stworzył nowy alfabet (głagolica), którym w języku słowiańskim spisano przekłady najpotrzebniejszych modlitw i tekstów liturgicznych. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku bizantyjskim Serbowie przyjęli staro-cerkiewno-słowiański.

Z racji tego, że księgi przepisywane były ręcznie szybko do tekstów zaczęły przenikać słowa i zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla terenów, na których powstawały kopie tych ksiąg. W ten sposób język staro-cerkiewno-słowiański rozszczepił się na odmiany, zwane redakcjami języka cerkiewnosłowiańskiego. Rozwinęły się więc redakcje ruska, bułgarska, a od XII w. serbska języka cerkiewnosłowiańskiego, w której powstały najważniejsze teksty serbskiego średniowiecza – głównie akty prawne i żywoty świętych. Wraz z podbojem ziem serbskich przez Turków w XIV i XV w. doszło do zahamowania rozwoju piśmiennictwa serbskiego, które od tej pory ograniczać się będzie wyłącznie do cerkwi prawosławnej. W XVIII w. redakcja serbska języka cerkiewnosłowiańskiego została zastąpiona rosyjską, która wraz z językiem ludowym, a od lat 1980. także z tzw. słowianoserbskim, będącym połączeniem elementów języka rosyjskiego, cerkiewnosłowiańskich i ludowego serbskiego, staną się trzema równorzędnie używanymi językami literackimi.

Narodziny współczesnego języka serbskiego wiążą się z osobą Vuka Karadžicia, reformatora języka i pisowni serbskiej, który zerwał z tradycją cerkiewną i oparł język literacki na jednym z dialektów serbskich. Jak trudnym w praktyce było to zadanie niech świadczy fakt, że próbując tłumaczyć Nowy Testament przy pomocy wyłącznie języka ludowego, w którym brakowało słów potrzebnych do przekładu, często odwoływał się do tradycji cerkiewnej lub po prostu tworzył neologizmy. Jednak zapoczątkowana w drugim dziesięcioleciu XIX w. reforma Vuka Karadžicia po latach sporów doczekała się praktycznego zastosowania. Szczególną rolę w tym miały utwory wybitnych poetów serbskich tego okresu: Piotra Niegosza i Branka Radičevicia, którzy swe utwory stworzyli w języku opartym na ludowym języku serbskim.

Pierwsze gimnazjum z językiem serbskim powstało w 1791 roku w Karłowicach. Pierwszym popularnym pisarzem, piszącym w języku serbskim, był Dositej Obradovič, późniejszy założyciel pierwszej wyższej uczelni serbskiej.

W XIX w. popularna stała się idea jedności Słowian. Jednym z wariantów tej jedności miała być idea jugosłowiańska, czyli kulturalnej i językowej jedności południowych Słowian. W 1850 roku w Wiedniu podpisano umowę językową między Serbami i Chorwatami, która była początkiem tworzenia się standardu literackiego, który w dwudziestym wieku zyskał miano serbsko-chorwackiego lub chorwacko-serbskiego. Proces unifikacji języka zakończono w 1954 roku w Nowym Sadzie (Serbia), gdzie potwierdzono istnienie wspólnego języka standardowego dla Serbów, Chorwatów i Czarnogórców. Ustalono między innymi, że istnieje równoprawność dialektów chorwackich i serbskich oraz alfabetów łacińskiego i cyrylickiego. Po rozpadzie Jugosławii język serbsko-chorwacki w postaci unitarnego standardu oficjalnie przestał istnieć, ustępując miejsca oddzielnych wariantom językowym: serbskiemu, chorwackiemu i bośniackiemu.

Podział dialektalny edytuj

Język serbski w postaci standardowej opiera się na narzeczu sztokawskim, a dokładniej na dialektach szumadijsko-wojwodińskim i wschodniohercegowińskim[12][17]. Sztokawszczyzna stanowi również podstawę trzech innych południowosłowiańskich języków literackich (chorwackiego, bośniackiego i czarnogórskiego)[18].

Na poziomie form literackich serbski, chorwacki, bośniacki i czarnogórski bywają traktowane jako narodowe odmiany policentrycznego języka standardowego[19], określanego kontrowersyjnym mianem języka serbsko-chorwackiego (lub sztokawszczyzną literacką)[20].

W obrębie sztokawszczyzny serbskiej istnieją dwa warianty wymowy:

Poza dialektem sztokawskim, będącym fundamentem języka literackiego, na terenie Serbii wyróżnia się jeszcze dialekt torlacki[21]. Dialekt ten wykazuje liczne cechy wspólne z językami południowosłowiańskimi należącymi do podgrupy wschodniej (takimi jak macedoński) i z tego względu jego dokładna przynależność jest kwestią sporną[22].

Faktyczne podziały językowe na obszarze serbsko-chorwackim, obejmującym różne dialekty (poza sztokawskim i torlackim także kajkawski i czakawski, którymi posługuje się część Chorwatów), nie zawsze pokrywają się z podziałami narodowymi[21]. Cały obszar języków południowosłowiańskich tworzy bowiem kontinuum dialektalne, gdzie trudne jest wyznaczenie ścisłych granic międzyjęzykowych (bez uwzględnienia czynników politycznych i zjawiska standaryzacji językowej)[23].

Dialekty te wraz z czterema standardami narodowymi podciąga się często pod pojęcie tzw. „języka serbsko-chorwackiego”. Miano to nie jest powszechnie akceptowane w krajach byłej Jugosławii, ale pozostaje w użyciu wśród części (zagranicznych) językoznawców, jako określenie wspólnej podstawy czterech języków narodowych[18][20]. Przy wzięciu pod uwagę aspektów socjopolitycznych mówi się o odrębnych językach (typu Ausbau, tj. językach wyróżnianych ze względu na czynnik rozwoju socjolingwistycznego)[24], należących do diasystemu zwanego środkowo-południowosłowiańskim[25]. Niemniej według pierwotnej koncepcji H. Klossa zasadnie jest mówić o jednym języku policentrycznym („serbsko-chorwackim”), gdyż omawiane odmiany narodowe opierają się na tym samym narzeczu sztokawskim[26].

W Chorwacji dąży się do rugowania zapożyczeń serbskich i form językowych uważanych za serbskie[27].

Użytkownicy języka serbskiego edytuj

Ok. 12 milionów[1] osób w Serbii uznaje język serbski za swoją mowę ojczystą – jest on tutaj językiem urzędowym. Serbski ma również status urzędowy w Bośni i Hercegowinie. Istnieje też duża serbska diaspora.

Pismo edytuj

 
Język serbski zapisany w alfabecie łacińskim i cyrylicy

Współcześnie funkcjonują dwa równoległe sposoby zapisu języka serbskiego: alfabet łaciński (zob. alfabet chorwacki) i cyrylica (zob. cyrylica serbska). Cyrylica, uważana za tradycyjne pismo Serbów, jest stosowana przede wszystkim w Serbii Środkowej, przez Serbów w Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie, rzadziej w Chorwacji i na północy Serbii w Wojwodinie. Oprócz geograficznych istnieją również polityczne uwarunkowania używania danego alfabetu. I tak gazety tradycyjne używają cyrylicy, cyrylicą zapisywane są teksty religijne i tradycyjne. Teksty nowoczesne używają obu alfabetów.

Rząd serbski na swojej stronie internetowej stwierdza: „Oficjalnym językiem Serbii jest serbski, a oficjalnie używanym alfabetem jest cyrylica, w użyciu jest też alfabet łaciński. Na obszarach zamieszkanych przez mniejszości etniczne prawo przewiduje użycie w obiegu oficjalnym języka i pisma mniejszości”[28].

Czasopisma stosują oba alfabety, na witrynach sklepów widać napisy w różnych alfabetach. Dokumenty oficjalne są jednak publikowane głównie cyrylicą.

W Czarnogórze przeważa obecnie alfabet łaciński.

Alfabet serbski edytuj

Osobne artykuły: Cyrylica serbskaAlfabet chorwacki.
Cyrylica Łacina Transkrypcja
Аа Aa A
Бб Bb B
Вв Vv W
Гг Gg G
Дд Dd D
Ђђ Đđ
Ее Ee E
Жж Žž Ż
Зз Zz Z
Ии Ii I
Cyrylica Łacina Transkrypcja
Jj Jj J
Кк Kk K
Лл Ll Ł
Љљ Lj lj L
Мм Mm M
Нн Nn N
Њњ Nj nj Ń
Оо Oo O
Пп Pp P
Рр Rr R
Cyrylica Łacinka Transkrypcja
Сс Ss S
Тт Tt T
Ћћ Ćć Ć
Уу Uu U
Фф Ff F
Хх Hh Ch
Цц Cc C
Чч Čč Cz
Џџ Dž dž
Шш Šš Sz

Gramatyka edytuj

Zob. język serbsko-chorwacki.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b c Srpski jezik govori 12 miliona ljudi, RTS, 20 lutego 2009 [zarchiwizowane z adresu 2013-07-06] (serb.).
  2. Constitution of the Republic of Kosovo, s. 2 [dostęp 2018-01-17].
  3. Footitt Hilary, Michael Kelly (red.), Languages at War: Policies and Practices of Language Contacts in Conflict, Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2012, s. 111–120, ISBN 0-230-36877-8, OCLC 797975722 (ang.).
  4. Ustav Crne Gore, 20 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-21] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-20].
  5. Macedonia Overview, Minority Rights Group International [zarchiwizowane z adresu 2012-10-26] (ang.).
  6. Czech Republic Overview, Minority Rights Group International [zarchiwizowane z adresu 2012-10-26] (ang.).
  7. Ungern, European Commission [zarchiwizowane z adresu 2007-11-30] (niem.).
  8. Serbs in Slovakia granted minority status, B92, 9 lutego 2010 [zarchiwizowane z adresu 2012-07-22] (ang.).
  9. Ralph W. Fasold, Jeffrey Connor-Linton, An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2006, s. 389, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
  10. Krysieniel 2017 ↓.
  11. Sujoldžić 1991 ↓, s. 311.
  12. a b Subotić, Sredojević i Bjelaković 2012 ↓, s. 13–14.
  13. Savić i Anđelković 2007 ↓, s. 151.
  14. a b Comrie 2001 ↓, s. 440.
  15. Anđelković i Jakić 2019 ↓, s. 46.
  16. Magner 1991 ↓, s. 118.
  17. Darko Brodić, Alessia Amelio, Discrimination of Different Serbian Pronunciations from Shtokavian Dialect, „Procedia Computer Science”, 112, Knowledge-Based and Intelligent Information & Engineering Systems: Proceedings of the 21st International Conference, KES-20176-8 September 2017, Marseille, France, 2017, s. 1935–1944, DOI10.1016/j.procs.2017.08.047, ISSN 1877-0509, OCLC 7125521353 (ang.).
  18. a b Greenberg 2005 ↓, s. 957.
  19. Nikola Vučić, Većina lingvista ne želi biti u konfliktu s vladajućom ideologijom, „Urban magazin” (69), 15 czerwca 2016, s. 46–49, ISSN 1986-6143 [dostęp 2019-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-22] (serb.-chorw.).
  20. a b Kapović 2011 ↓, s. 53–55.
  21. a b Krysieniel 2017 ↓, s. 55.
  22. Husic 1999 ↓, s. 5.
  23. Kapović 2011 ↓, s. 54.
  24. Graeme Trousdale, Introduction to English Sociolinguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010, s. 7, ISBN 978-0-7486-2324-2, ISBN 978-0-7486-2325-9, ISBN 978-0-7486-3000-4, OCLC 320798929 (ang.).
  25. Dalibor Brozović, Organska podloga hrvatskoga jezika, 1998 (chorw.).
  26. Kloss 1967 ↓, s. 31.
  27. Kapović 2011 ↓, s. 48–52.
  28. Становништво, језик и вера

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj