Język serbski
Język serbski (serb. cрпски језик / srpski jezik) – język indoeuropejski z grupy zachodniej języków południowosłowiańskich, używany głównie przez Serbów. Ma status języka urzędowego w Serbii i spornym Kosowie. W Bośni i Hercegowinie jest jednym z trzech języków urzędowych, obok bośniackiego i chorwackiego. W sąsiednich i innych pobliskich krajach, m.in. w Czarnogórze[4], Chorwacji, Macedonii Północnej[5], Rumunii, Czechach[6] oraz na Węgrzech[7] i Słowacji[8], język serbski występuje jako język mniejszościowy. Łącznie językiem tym posługuje się ok. 12 mln ludzi[1].
| Obszar |
Serbia (w tym Kosowo), Czarnogóra, Bośnia i Hercegowina, Macedonia Północna, Bułgaria, Albania i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 12 milionów[1] | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Serbia Kosowo[A][2] Bośnia i Hercegowina[3]
| ||||||
| Organ regulujący | Rada Standaryzacji Języka Serbskiego | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | sr | ||||||
| ISO 639-2 | srp/scc | ||||||
| ISO 639-3 | srp | ||||||
| IETF | sr | ||||||
| Glottolog | serb1264 | ||||||
| Ethnologue | srp | ||||||
| SIL | SRP | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Status języka serbskiego i kwestia jego odrębności od języka chorwackiego stanowi przedmiot kontrowersji politycznej[9][10].
Standardowy język serbski opiera się na dialekcie sztokawskim, który jest najszerzej rozpowszechnionym kodem komunikacyjnym na serbsko-chorwackim obszarze językowym[11][12].
Z punktu widzenia typologii lingwistycznej serbski jest językiem fleksyjnym[13]. W zdaniu przeważa szyk SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie), przy czym porządek wyrazów jest stosunkowo swobodny. W języku standardowym istnieje siedem przypadków, do których dołącza się przyimki. W serbskim stosunkowo rzadko stosuje się formy bezokolicznika, co wynika ze związków tego języka z bałkańską ligą językową[14].
Charakterystyczną cechą języka serbskiego jest stosowanie dwóch równoległych form zapisu: cyrylicy i alfabetu łacińskiego; oba systemy pisma są w powszechnym użyciu[15]. Do specyfiki ortografii serbskiej należy dopasowywanie postaci graficznej nazw obcych do pisowni serbskiej, zarówno w zapisie cyrylickim, jak i w wersji łacińskiej[16].
Rozwój literackiego języka serbskiego
edytujW roli pierwszego literackiego języka Serbów wystąpił język staro-cerkiewno-słowiański, który w IX w. stał się pierwszym spisanym językiem słowiańskim. Pojawienie się pisanego języka słowiańskiego zawdzięczamy braciom Cyrylowi i Metodemu, greckim mnichom, którzy na prośbę księcia wielkomorawskiego Rościsława przybyli do jego państwa by tam prowadzić misję chrystianizacyjną w języku słowiańskim, co miało uchronić państwo wielkomorawskie przed wzrostem wpływów duchowieństwa niemieckiego na Morawach. Cyryl przed przybyciem na Morawy stworzył nowy alfabet (głagolica), którym w języku słowiańskim spisano przekłady najpotrzebniejszych modlitw i tekstów liturgicznych. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku bizantyjskim Serbowie przyjęli staro-cerkiewno-słowiański.
Z racji tego, że księgi przepisywane były ręcznie szybko do tekstów zaczęły przenikać słowa i zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla terenów, na których powstawały kopie tych ksiąg. W ten sposób język staro-cerkiewno-słowiański rozszczepił się na odmiany, zwane redakcjami języka cerkiewnosłowiańskiego. Rozwinęły się więc redakcje ruska, bułgarska, a od XII w. serbska języka cerkiewnosłowiańskiego, w której powstały najważniejsze teksty serbskiego średniowiecza – głównie akty prawne i żywoty świętych. Wraz z podbojem ziem serbskich przez Turków w XIV i XV w. doszło do zahamowania rozwoju piśmiennictwa serbskiego, które od tej pory ograniczać się będzie wyłącznie do cerkwi prawosławnej. W XVIII w. redakcja serbska języka cerkiewnosłowiańskiego została zastąpiona rosyjską, która wraz z językiem ludowym, a od lat 1980. także z tzw. słowianoserbskim, będącym połączeniem elementów języka rosyjskiego, cerkiewnosłowiańskich i ludowego serbskiego, staną się trzema równorzędnie używanymi językami literackimi.
Narodziny współczesnego języka serbskiego wiążą się z osobą Vuka Karadžicia, reformatora języka i pisowni serbskiej, który zerwał z tradycją cerkiewną i oparł język literacki na jednym z dialektów serbskich. Jak trudnym w praktyce było to zadanie niech świadczy fakt, że próbując tłumaczyć Nowy Testament przy pomocy wyłącznie języka ludowego, w którym brakowało słów potrzebnych do przekładu, często odwoływał się do tradycji cerkiewnej lub po prostu tworzył neologizmy. Jednak zapoczątkowana w drugim dziesięcioleciu XIX w. reforma Vuka Karadžicia po latach sporów doczekała się praktycznego zastosowania. Szczególną rolę w tym miały utwory wybitnych poetów serbskich tego okresu: Piotra Niegosza i Branka Radičevicia, którzy swe utwory stworzyli w języku opartym na ludowym języku serbskim.
Pierwsze gimnazjum z językiem serbskim powstało w 1791 roku w Karłowicach. Pierwszym popularnym pisarzem, piszącym w języku serbskim, był Dositej Obradovič, późniejszy założyciel pierwszej wyższej uczelni serbskiej.
W XIX w. popularna stała się idea jedności Słowian. Jednym z wariantów tej jedności miała być idea jugosłowiańska, czyli kulturalnej i językowej jedności południowych Słowian. W 1850 roku w Wiedniu podpisano umowę językową między Serbami i Chorwatami, która była początkiem tworzenia się standardu literackiego, który w dwudziestym wieku zyskał miano serbsko-chorwackiego lub chorwacko-serbskiego. Proces unifikacji języka zakończono w 1954 roku w Nowym Sadzie (Serbia), gdzie potwierdzono istnienie wspólnego języka standardowego dla Serbów, Chorwatów i Czarnogórców. Ustalono między innymi, że istnieje równoprawność dialektów chorwackich i serbskich oraz alfabetów łacińskiego i cyrylickiego. Po rozpadzie Jugosławii język serbsko-chorwacki w postaci unitarnego standardu oficjalnie przestał istnieć, ustępując miejsca oddzielnych wariantom językowym: serbskiemu, chorwackiemu i bośniackiemu.
Podział dialektalny
edytujJęzyk serbski w postaci standardowej opiera się na narzeczu sztokawskim, a dokładniej na dialektach szumadijsko-wojwodińskim i wschodniohercegowińskim[12][17]. Sztokawszczyzna stanowi również podstawę trzech innych południowosłowiańskich języków literackich (chorwackiego, bośniackiego i czarnogórskiego)[18].
Na poziomie form literackich serbski, chorwacki, bośniacki i czarnogórski bywają traktowane jako narodowe odmiany policentrycznego języka standardowego[19], określanego kontrowersyjnym mianem języka serbsko-chorwackiego (lub sztokawszczyzną literacką)[20].
W obrębie sztokawszczyzny serbskiej istnieją dwa warianty wymowy:
- ekawski w większości Serbii[14].
- (i)jekawski: w Serbii zachodniej, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie (głównie w jej części – Republice Serbskiej). Ten wariant wymowy obejmuje poddialekt wschodniohercegowiński.
Poza dialektem sztokawskim, będącym fundamentem języka literackiego, na terenie Serbii wyróżnia się jeszcze dialekt torlacki[21]. Dialekt ten wykazuje liczne cechy wspólne z językami południowosłowiańskimi należącymi do podgrupy wschodniej (takimi jak macedoński) i z tego względu jego dokładna przynależność jest kwestią sporną[22].
Faktyczne podziały językowe na obszarze serbsko-chorwackim, obejmującym różne dialekty (poza sztokawskim i torlackim także kajkawski i czakawski, którymi posługuje się część Chorwatów), nie zawsze pokrywają się z podziałami narodowymi[21]. Cały obszar języków południowosłowiańskich tworzy bowiem kontinuum dialektalne, gdzie trudne jest wyznaczenie ścisłych granic międzyjęzykowych (bez uwzględnienia czynników politycznych i zjawiska standaryzacji językowej)[23].
Dialekty te wraz z czterema standardami narodowymi podciąga się często pod pojęcie tzw. „języka serbsko-chorwackiego”. Miano to nie jest powszechnie akceptowane w krajach byłej Jugosławii, ale pozostaje w użyciu wśród części (zagranicznych) językoznawców, jako określenie wspólnej podstawy czterech języków narodowych[18][20]. Przy wzięciu pod uwagę aspektów socjopolitycznych mówi się o odrębnych językach (typu Ausbau, tj. językach wyróżnianych ze względu na czynnik rozwoju socjolingwistycznego)[24], należących do diasystemu zwanego środkowo-południowosłowiańskim[25]. Niemniej według pierwotnej koncepcji H. Klossa zasadnie jest mówić o jednym języku policentrycznym („serbsko-chorwackim”), gdyż omawiane odmiany narodowe opierają się na tym samym narzeczu sztokawskim[26].
W Chorwacji dąży się do rugowania zapożyczeń serbskich i form językowych uważanych za serbskie[27].
Użytkownicy języka serbskiego
edytujOk. 12 milionów[1] osób w Serbii uznaje język serbski za swoją mowę ojczystą – jest on tutaj językiem urzędowym. Serbski ma również status urzędowy w Bośni i Hercegowinie. Istnieje też duża serbska diaspora.
Pismo
edytuj
Współcześnie funkcjonują dwa równoległe sposoby zapisu języka serbskiego: alfabet łaciński (zob. alfabet chorwacki) i cyrylica (zob. cyrylica serbska). Cyrylica, uważana za tradycyjne pismo Serbów, jest stosowana przede wszystkim w Serbii Środkowej, przez Serbów w Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie, rzadziej w Chorwacji i na północy Serbii w Wojwodinie. Oprócz geograficznych istnieją również polityczne uwarunkowania używania danego alfabetu. I tak gazety tradycyjne używają cyrylicy, cyrylicą zapisywane są teksty religijne i tradycyjne. Teksty nowoczesne używają obu alfabetów.
Rząd serbski na swojej stronie internetowej stwierdza: „Oficjalnym językiem Serbii jest serbski, a oficjalnie używanym alfabetem jest cyrylica, w użyciu jest też alfabet łaciński. Na obszarach zamieszkanych przez mniejszości etniczne prawo przewiduje użycie w obiegu oficjalnym języka i pisma mniejszości”[28].
Czasopisma stosują oba alfabety, na witrynach sklepów widać napisy w różnych alfabetach. Dokumenty oficjalne są jednak publikowane głównie cyrylicą.
W Czarnogórze przeważa obecnie alfabet łaciński.
Alfabet serbski
edytuj
|
|
|
Gramatyka
edytujZob. język serbsko-chorwacki.
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Srpski jezik govori 12 miliona ljudi [online], RTS, 20 lutego 2009 [zarchiwizowane z adresu 2013-07-06] (serb.).
- ↑ Constitution of the Republic of Kosovo [online], s. 2 [dostęp 2018-01-17].
- ↑ Footitt Hilary, Michael Kelly (red.), Languages at War: Policies and Practices of Language Contacts in Conflict, Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2012, s. 111–120, ISBN 0-230-36877-8, OCLC 797975722 (ang.).
- ↑ Ustav Crne Gore [online], 20 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-21] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-20].
- ↑ Macedonia Overview [online], Minority Rights Group International [zarchiwizowane z adresu 2012-10-26] (ang.).
- ↑ Czech Republic Overview [online], Minority Rights Group International [zarchiwizowane z adresu 2012-10-26] (ang.).
- ↑ Ungern [online], European Commission [zarchiwizowane z adresu 2007-11-30] (niem.).
- ↑ Serbs in Slovakia granted minority status [online], B92, 9 lutego 2010 [zarchiwizowane z adresu 2012-07-22] (ang.).
- ↑ Ralph W. Fasold, The politics of language, [w:] Ralph W. Fasold, Jeffrey Connor-Linton (red.), An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2006, s. 389, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
- ↑ Krysieniel 2017 ↓.
- ↑ Sujoldžić 1991 ↓, s. 311.
- ↑ a b Subotić, Sredojević i Bjelaković 2012 ↓, s. 13–14.
- ↑ Savić i Anđelković 2007 ↓, s. 151.
- ↑ a b Comrie 2001 ↓, s. 440.
- ↑ Anđelković i Jakić 2019 ↓, s. 46.
- ↑ Magner 1991 ↓, s. 118.
- ↑ Darko Brodić, Alessia Amelio, Discrimination of Different Serbian Pronunciations from Shtokavian Dialect, „Procedia Computer Science”, 112, Knowledge-Based and Intelligent Information & Engineering Systems: Proceedings of the 21st International Conference, KES-20176-8 September 2017, Marseille, France, 2017, s. 1935–1944, DOI: 10.1016/j.procs.2017.08.047, ISSN 1877-0509, OCLC 7125521353 (ang.).
- ↑ a b Greenberg 2005 ↓, s. 957.
- ↑ Nikola Vučić, Većina lingvista ne želi biti u konfliktu s vladajućom ideologijom, „Urban magazin” (69), 15 czerwca 2016, s. 46–49, ISSN 1986-6143 [dostęp 2019-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-22] (serb.-chorw.).
- ↑ a b Kapović 2011 ↓, s. 53–55.
- ↑ a b Krysieniel 2017 ↓, s. 55.
- ↑ Husic 1999 ↓, s. 5.
- ↑ Kapović 2011 ↓, s. 54.
- ↑ Graeme Trousdale, Introduction to English Sociolinguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010, s. 7, ISBN 978-0-7486-2324-2, ISBN 978-0-7486-2325-9, ISBN 978-0-7486-3000-4, OCLC 320798929 (ang.).
- ↑ Dalibor Brozović, Organska podloga hrvatskoga jezika [online], 1998 (chorw.).
- ↑ Kloss 1967 ↓, s. 31.
- ↑ Kapović 2011 ↓, s. 48–52.
- ↑ Становништво, језик и вера
Bibliografia
edytuj- Jelena Anđelković, Gordana Jakić, A parallel aligned corpus-based study of terminology transfer from English into Serbian, [w:] Ingrid Simonnæs, Øivin Andersen, Klaus Schubert (red.), New Challenges for Research on Language for Special Purposes, Berlin: Frank & Timme, 2019 (Forum für Fachsprachen-Forschung Band 154), s. 39–66, ISBN 978-3-7329-0420-4, ISBN 978-3-7329-9583-7, OCLC 1119629993 [dostęp 2024-01-14] (ang.).
- Bernard Comrie, The Slavonic World, „Lingua e stile”, 36 (3), Società editrice il Mulino, 2001, s. 431–442 [dostęp 2021-06-18] (ang.).
- Marc L. Greenberg, Serbo-Croatian and South Slavic Languages, [w:] Philipp Strazny (red.), Encyclopedia of Linguistics, t. 2: M–Z, New York–Abingdon: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 956–958, DOI: 10.4324/9780203319208, ISBN 978-1-57958-451-1, OCLC 55679645 (ang.).
- Geoff Husic, Is there/will there be a 'Bosnian' language? Aspects of the language question in post-war Bosnia, „The South Slav Journal”, 20 (3–4), Dositey Obradovich Circle, 1999, s. 4–23 (ang.).
- Mate Kapović, Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011, s. 45–56, DOI: 10.17161/SCN.1808.8578, OCLC 5712663453 (ang.).
- Heinz Kloss, ‘Abstand Languages’ and ‘Ausbau Languages’, „Anthropological Linguistics”, 9 (7), 1967, s. 29–41, ISSN 0003-5483, JSTOR: 30029461 (ang.).
- Krzysztof Krysieniel, Gdy wspólny (?) język dzieli... Polityczne i prawne skutki rozpadu języka serbsko-chorwackiego (względnie chorwacko-serbskiego), „Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne”, 26, 2017, s. 53–68, DOI: 10.4467/2543733XSSB.17.023.8321.
- Thomas F. Magner, Introduction to the Croatian and Serbian Language, wyd. popr., University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 1991, ISBN 978-0-271-04077-6, ISBN 0-271-00685-4, ISBN 0-271-01536-5, OCLC 34940287 [dostęp 2021-06-18] (ang.).
- Maja Savić, Darinka Anđelković, The role of input frequency in early language production: Children’s usage of Serbian prepositions, [w:] Insa Gülzow, Natalia Gagarina (red.), Frequency Effects in Language Acquisition: Defining the Limits of Frequency as an Explanatory Concept, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2007 (Studies on Language Acquisition 32), s. 145–180, DOI: 10.1515/9783110977905.145, ISBN 978-3-11-019671-9, ISBN 978-3-11-097790-5, OCLC 811400824 [dostęp 2021-06-18] (ang.).
- Ljiljana Subotić, Dejan Sredojević, Isidora Bjelaković, Fonetika i fonologija: ortoepska i ortografska norma standardnog srpskog jezika, Novi Sad: Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, 2012, ISBN 978-86-6065-109-1 [zarchiwizowane z adresu 2017-05-02] (serb.).
- A. Sujoldžić, The population study of middle Dalmatia: Linguistic history and current regional differentiation of Croatian dialects, „Collegium Antropologicum”, 15 (2), School of Biological Anthropology, 1991, s. 309–320 (ang.).