Język serbski
Język serbski (serb. cрпски језик / srpski jezik) – język indoeuropejski z grupy zachodniej języków południowosłowiańskich, używany głównie przez Serbów. Ma status języka urzędowego w Serbii i spornym Kosowie. W Bośni i Hercegowinie jest jednym z trzech języków urzędowych, obok bośniackiego i chorwackiego. W sąsiednich i innych pobliskich krajach, m.in. w Czarnogórze[5], Chorwacji, Macedonii Północnej[6], Rumunii, Czechach[7] oraz na Węgrzech[8] i Słowacji[9], język serbski występuje jako język mniejszościowy. Łącznie językiem tym posługuje się ok. 12 mln ludzi[1].
| Obszar |
Serbia (w tym Kosowo), Czarnogóra, Bośnia i Hercegowina, Macedonia Północna, Bułgaria, Albania i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | |||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Serbia Kosowo[A][3] Bośnia i Hercegowina[4] | ||||||
| Organ regulujący | Rada Standaryzacji Języka Serbskiego | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| Kod ISO 639-1↗ | sr | ||||||
| Kod ISO 639-2↗ | srp/scc | ||||||
| Kod ISO 639-3↗ | srp | ||||||
| IETF | sr | ||||||
| Glottolog | serb1264 | ||||||
| Ethnologue | srp | ||||||
| SIL | SRP | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Status języka serbskiego i kwestia jego odrębności od języka chorwackiego stanowi przedmiot kontrowersji politycznej[10][11].
Standardowy język serbski opiera się na dialekcie sztokawskim, który jest najszerzej rozpowszechnionym kodem komunikacyjnym na serbsko-chorwackim obszarze językowym[12].
Z punktu widzenia typologii lingwistycznej serbski jest językiem fleksyjnym[13]. W zdaniu przeważa szyk SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie), przy czym porządek wyrazów jest stosunkowo swobodny. W języku standardowym istnieje siedem przypadków, do których dołącza się przyimki. W serbskim stosunkowo rzadko stosuje się formy bezokolicznika, co wynika ze związków tego języka z bałkańską ligą językową[14].
Charakterystyczną cechą języka serbskiego jest stosowanie dwóch równoległych form zapisu: cyrylicy i alfabetu łacińskiego[15]. Do specyfiki ortografii serbskiej należy dopasowywanie postaci graficznej nazw obcych do pisowni serbskiej, zarówno w zapisie cyrylickim, jak i w wersji łacińskiej[16].
Rozwój literackiego języka serbskiego edytuj
W roli pierwszego literackiego języka Serbów wystąpił język staro-cerkiewno-słowiański, który w IX w. stał się pierwszym spisanym językiem słowiańskim. Pojawienie się pisanego języka słowiańskiego zawdzięczamy braciom Cyrylowi i Metodemu, greckim mnichom, którzy na prośbę księcia wielkomorawskiego Rościsława przybyli do jego państwa by tam prowadzić misję chrystianizacyjną w języku słowiańskim, co miało uchronić państwo wielkomorawskie przed wzrostem wpływów duchowieństwa niemieckiego na Morawach. Cyryl przed przybyciem na Morawy stworzył nowy alfabet (głagolica), którym w języku słowiańskim spisano przekłady najpotrzebniejszych modlitw i tekstów liturgicznych. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku bizantyjskim Serbowie przyjęli staro-cerkiewno-słowiański.
Z racji tego, że księgi przepisywane były ręcznie szybko do tekstów zaczęły przenikać słowa i zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla terenów, na których powstawały kopie tych ksiąg. W ten sposób język staro-cerkiewno-słowiański rozszczepił się na odmiany, zwane redakcjami języka cerkiewnosłowiańskiego. Rozwinęły się więc redakcje ruska, bułgarska, a od XII w. serbska języka cerkiewnosłowiańskiego, w której powstały najważniejsze teksty serbskiego średniowiecza – głównie akty prawne i żywoty świętych. Wraz z podbojem ziem serbskich przez Turków w XIV i XV w. doszło do zahamowania rozwoju piśmiennictwa serbskiego, które od tej pory ograniczać się będzie wyłącznie do cerkwi prawosławnej. W XVIII w. redakcja serbska języka cerkiewnosłowiańskiego została zastąpiona rosyjską, która wraz z językiem ludowym, a od lat 1980. także z tzw. słowianoserbskim, będącym połączeniem elementów języka rosyjskiego, cerkiewnosłowiańskich i ludowego serbskiego, staną się trzema równorzędnie używanymi językami literackimi.
Narodziny współczesnego języka serbskiego wiążą się z osobą Vuka Karadžicia, reformatora języka i pisowni serbskiej, który zerwał z tradycją cerkiewną i oparł język literacki na jednym z dialektów serbskich. Jak trudnym w praktyce było to zadanie niech świadczy fakt, że próbując tłumaczyć Nowy Testament przy pomocy wyłącznie języka ludowego, w którym brakowało słów potrzebnych do przekładu, często odwoływał się do tradycji cerkiewnej lub po prostu tworzył neologizmy. Jednak zapoczątkowana w drugim dziesięcioleciu XIX w. reforma Vuka Karadžicia po latach sporów doczekała się praktycznego zastosowania. Szczególną rolę w tym miały utwory wybitnych poetów serbskich tego okresu: Piotra Niegosza i Branka Radičevicia, którzy swe utwory stworzyli w języku opartym na ludowym języku serbskim.
Pierwsze gimnazjum z językiem serbskim powstało w 1791 roku w Karłowicach. Pierwszym popularnym pisarzem, piszącym w języku serbskim, był Dositej Obradovič, późniejszy założyciel pierwszej wyższej uczelni serbskiej.
W XIX w. popularna stała się idea jedności Słowian. Jednym z wariantów tej jedności miała być idea jugosłowiańska, czyli kulturalnej i językowej jedności południowych Słowian. W 1850 roku w Wiedniu podpisano umowę językową między Serbami i Chorwatami, która była początkiem tworzenia się standardu literackiego, który w dwudziestym wieku zyskał miano serbsko-chorwackiego lub chorwacko-serbskiego. Proces unifikacji języka zakończono w 1954 roku w Nowym Sadzie (Serbia), gdzie potwierdzono istnienie wspólnego języka standardowego dla Serbów, Chorwatów i Czarnogórców. Ustalono między innymi, że istnieje równoprawność dialektów chorwackich i serbskich oraz alfabetów łacińskiego i cyrylickiego. Po rozpadzie Jugosławii język serbsko-chorwacki w postaci unitarnego standardu oficjalnie przestał istnieć, ustępując miejsca oddzielnych wariantom językowym: serbskiemu, chorwackiemu i bośniackiemu.
Podział dialektalny edytuj
Język serbski w postaci standardowej opiera się na narzeczu sztokawskim, a dokładniej na dialektach szumadijsko-wojwodińskim i wschodniohercegowińskim[17][18]. Sztokawszczyzna stanowi również podstawę trzech innych południowosłowiańskich języków literackich (chorwackiego, bośniackiego i czarnogórskiego).
Na poziomie form literackich serbski, chorwacki, bośniacki i czarnogórski bywają traktowane jako narodowe odmiany policentrycznego języka standardowego[19], określanego kontrowersyjnym mianem języka serbsko-chorwackiego (lub sztokawszczyzną literacką)[20].
W obrębie sztokawszczyzny serbskiej istnieją dwa warianty wymowy:
- ekawski w większości Serbii.
- (i)jekawski: w Serbii zachodniej, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie (głównie w jej części – Republice Serbskiej). Ten wariant wymowy obejmuje poddialekt wschodniohercegowiński.
Poza dialektem sztokawskim, będącym fundamentem współczesnego języka literackiego, na terenie Serbii wyróżnia się jeszcze dialekt torlacki[11]. Dialekt ten wykazuje liczne cechy wspólne z językami południowosłowiańskimi należącymi do podgrupy wschodniej i z tego względu jego przynależność jest kwestią sporną[21].
Dialekty te wraz z czterema standardami narodowymi podciąga się często pod pojęcie tzw. „języka serbsko-chorwackiego”. Miano to nie jest powszechnie akceptowane w krajach byłej Jugosławii, ale pozostaje w powszechnym użyciu wśród językoznawców i określa się nim wspólną podstawę, na której oparte zostały współczesne cztery standardy. Przy wzięciu pod uwagę aspektów socjolingwistycznych standardy te bywają również klasyfikowane jako odrębne języki[22][23], należące do diasystemu zwanego środkowo-południowosłowiańskim[24].
Użytkownicy języka serbskiego edytuj
Ok. 12 milionów[1] osób w Serbii uznaje język serbski za swoją mowę ojczystą – jest on tutaj językiem urzędowym. Serbski ma również status urzędowy w Bośni i Hercegowinie. Istnieje też duża serbska diaspora.
Pismo edytuj
Współcześnie funkcjonują dwa równoległe sposoby zapisu języka serbskiego: alfabet łaciński (zob. alfabet chorwacki) i cyrylica (zob. cyrylica serbska). Cyrylica, uważana za tradycyjne pismo Serbów, jest stosowana przede wszystkim w Serbii Środkowej, przez Serbów w Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie, rzadziej w Chorwacji i na północy Serbii w Wojwodinie. Oprócz geograficznych istnieją również polityczne uwarunkowania używania danego alfabetu. I tak gazety tradycyjne używają cyrylicy, cyrylicą zapisywane są teksty religijne i tradycyjne. Teksty nowoczesne używają obu alfabetów.
Rząd serbski na swojej stronie internetowej stwierdza: „Oficjalnym językiem Serbii jest serbski, a oficjalnie używanym alfabetem jest cyrylica, w użyciu jest też alfabet łaciński. Na obszarach zamieszkanych przez mniejszości etniczne prawo przewiduje użycie w obiegu oficjalnym języka i pisma mniejszości”[15].
Czasopisma stosują oba alfabety, na witrynach sklepów widać napisy w różnych alfabetach. Dokumenty oficjalne są jednak publikowane głównie cyrylicą.
W Czarnogórze przeważa obecnie alfabet łaciński.
Alfabet serbski edytuj
|
|
|
Gramatyka edytuj
Zob. język serbsko-chorwacki.
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c Srpski jezik govori 12 miliona ljudi. [dostęp 2014-06-17].
- ↑ Српски језик говори 12 милиона људи, РТС, 20 lutego 2009 [dostęp 2021-09-01].
- ↑ Constitution of the Republic of Kosovo, s. 2 [dostęp 2018-01-17].
- ↑ Footitt Hilary, Michael Kelly, Languages at War: Policies and Practices of Language Contacts in Conflict, Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2012, s. 111–120, ISBN 0-230-36877-8, OCLC 797975722.
- ↑ Ustav Crne Gore, 20 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-21] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-20].
- ↑ Minority Rights Group International : Macedonia : Macedonia Overview, Minorityrights.org [zarchiwizowane z adresu 2012-10-26] (ang.).
- ↑ Minority Rights Group International : Czech Republic : Czech Republic Overview, Minorityrights.org [zarchiwizowane z adresu 2012-10-26] (ang.).
- ↑ Ungern [zarchiwizowane z adresu 2007-11-30] (niem.).
- ↑ Serbs in Slovakia granted minority status, B92 [zarchiwizowane z adresu 2013-11-10].
- ↑ Ralph W. Fasold, Jeffrey Connor-Linton, An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2006, s. 389, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
- ↑ a b Krzysztof Krysieniel, Gdy wspólny (?) język dzieli... Polityczne i prawne skutki rozpadu języka serbsko-chorwackiego (względnie chorwacko-serbskiego), „Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne”, 26, 2017, DOI: 10.4467/2543733XSSB.17.023.8321.
- ↑ Collegium Antropologicum, School of Biological Anthropology, 1991, s. 311 (ang.).
- ↑ Insa Gülzow, Natalia Gagarina, Frequency Effects in Language Acquisition: Defining the Limits of Frequency as an Explanatory Concept, Berlin: Walter de Gruyter, 2007, s. 151, ISBN 978-3-11-019671-9, OCLC 811400824 [dostęp 2021-06-18] (ang.).
- ↑ „Lingua e stile”, 36, Società editrice il Mulino, 2001, s. 440 [dostęp 2021-06-18] (ang.).
- ↑ a b Становништво, језик и вера
- ↑ Thomas F. Magner, Introduction to the Croatian and Serbian Language, University Park, Pennsylvania: Penn State Press, 2010, s. 118, ISBN 978-0-271-04077-6 [dostęp 2021-06-18] (ang.).
- ↑ Ljiljana Subotić, Dejan Sredojević, Isidora Bjelaković: Fonetika i fonologija: ortoepska i ortografska norma standardnog srpskog jezika. Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, 2012, s. 13-14. (serb.-chorw.).
- ↑ Darko Brodić, Alessia Amelio, Discrimination of Different Serbian Pronunciations from Shtokavian Dialect, s. 1 [dostęp 2018-01-20] (serb.-chorw.).
- ↑ Nikola Vučić, Većina lingvista ne želi biti u konfliktu s vladajućom ideologijom, Urban magazin, 15 czerwca 2016, s. 46–49, ISSN 1986-6143 [dostęp 2019-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-22] (serb.-chorw.).
- ↑ Mate Kapović, Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011 (ang.).
- ↑ The South Slav Journal (tom 20), Dositey Obradovich Circle, 1999, s. 5 (ang.).
- ↑ Graeme Trousdale: Introduction to English Sociolinguistics. Edinburgh University Press, 2010, s. 7. (ang.).
- ↑ Mirjana N. Dedaić, Daniel N. Nelson: At War with Words. Walter de Gruyter, 2012, s. 248-249. (ang.).
- ↑ Dalibor Brozović, Organska podloga hrvatskoga jezika, 1998 (serb.-chorw.).
Bibliografia edytuj
- Thomas F. Magner: Introduction to the Croatian and Serbian Language. University Park, Pennsylvania: Penn State Press, 2010. ISBN 978-0-271-04077-6. (ang.).