Jerzy Żuławski

polski filozof, pisarz, poeta, dramaturg

Jerzy Żuławski herbu Szeliga (ur. 14 lipca 1874 w Lipowcu, zm. 9 sierpnia 1915 w Dębicy) – polski filozof, pisarz, poeta i dramaturg okresu Młodej Polski. Wraz z Władysławem Umińskim i Antonim Langem jeden z prekursorów polskiej literatury fantastycznonaukowej. Jako poeta przedstawiciel dekadentyzmu i katastrofizmu. Autor dramatów symbolicznych oraz prozy poetyckiej, a także esejów filozoficznych. Działacz niepodległościowy. Podporucznik Legionów Polskich.

Jerzy Żuławski
X. Wałuż
J.Ż.
Ilustracja
Jerzy Żuławski na początku I wojny światowej
Data i miejsce urodzenia

14 lipca 1874
Lipowiec

Data i miejsce śmierci

9 sierpnia 1915
Dębica

Ważne dzieła

Trylogia księżycowa

Odznaczenia
Krzyż Niepodległości
Portret Jerzego Żuławskiego autorstwa Stanisława Wyspiańskiego
Grób pisarza na Cmentarzu Wojskowym w Dębicy (2024)

Życiorys

edytuj

Syn Kazimierza i Józefy z domu Gosławskiej. Urodził się i do drugiego roku życia przebywał w folwarku Lipowiec (obecnie przysiółek wsi Glinik) dzierżawionym przez jego ojca. Lipowiec w tym czasie był małym majątkiem ziemskim, obejmującym około 100 mórg (czyli ponad 50 hektarów) ornego gruntu, dom mieszkalny, zabudowania folwarczne, gumna, stajnię i owczarnie. Lata dzieciństwa późniejszy pisarz spędził w rodzinnym majątku, w Młynnem w dworku „Słomiana” pod Limanową. Majątek ten obejmował 300 morg gruntu ornego wraz z lasem. „Słomiana” czteropokojowy dworek pomieścić musiał ośmioosobową rodzinę, Jerzy miał bowiem pięciu braci. [1] Uczęszczał do gimnazjum w Bochni, następnie do szkoły realnej w Krakowie. Od 1892 studiował na politechnice w Zurychu, zaś od 1895 do 1898 roku na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu w Bernie, gdzie uzyskał doktorat na podstawie rozprawy „Das Problem der Kausalität bei Spinoza”, której streszczenie znaleźć można w roczniku „Studiów filozoficznych” z 1901 roku. Po powrocie do Polski uczył w gimnazjum w Jaśle i Krakowie. Od 1902 roku poświęcił się wyłącznie pracy literackiej. Żuławski związany był ze środowiskiem krakowskiej bohemy artystycznej, przyjaźnił się z Kasprowiczem, Przybyszewskim, Rydlem i Tetmajerem. Po 1900 dużo podróżował. Rozwijał pasję narciarza, alpinisty i taternika. Wraz z bratem Januszem 28 sierpnia 1909 dokonał pierwszego letniego wejścia na Przełączkę pod Kopą Popradzką i Smoczą Grań w Tatrach Wysokich[1][2].

W 1910 roku zamieszkał na stałe w Zakopanem. Był współzałożycielem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Prowadził w willi „Łada” otwarty dom literacki, w którym gościli Witkacy, Staff, Kasprowicz, Tetmajer. Prowadził kabaret literacki "Wesoła Buda" i redagował czasopismo "Zakopane"[2].

Gdy wybuchła I wojna światowa, 9 sierpnia 1914 r. wstąpił do formujących się oddziałów strzeleckich, zabierając z domu szablę swojego ojca, która służyła mu w czasie powstania styczniowego[3]. Przez 2 dni był komisarzem Wojsk Polskich w Książu[4], a później komisarzem Polskiej Organizacji Narodowej w 1914 roku[5] i redagował pismo "Do Broni". Po rozwiązaniu PON był delegatem Departamentu Wojskowego NKN w Zakopanem. 30 kwietnia 1915 r. mianowany podporucznikiem Legionów, objął kierownictwo biura historycznego w Komendzie Legionów w Piotrkowie (z przydziałem do 4. pp), sprawował również funkcję łącznika między Komendą Legionów a sztabem I Brygady[6]. Zmarł 9 sierpnia w szpitalu wojskowym w Dębicy na tyfus brzuszny[2][7]. 10 sierpnia 1915 został pochowany na miejscowym cmentarzu wojennym[8][9].

Był dwukrotnie żonaty: w latach 1898–1907 z Heleną Marią z Sienkiewiczów, córką dyrektora szkoły średniej w Jaśle, a od 1908 z Kazimierą Hannicką z Zakopanego[10], z którą miał trzech synów Marka, Juliusza i Wawrzyńca.

Zarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 20 lipca 1932 został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Niepodległości za pracę w dziele odzyskania niepodległości[11].

Twórczość

edytuj

Debiutował jako poeta w roku 1895 zbiorem Na strunach duszy[12] mocno osadzonym w poetyce dekadentyzmu.

Jego najbardziej znane utwory to trylogia science fiction dziejąca się na Księżycu (Na srebrnym globie, Zwycięzca, Stara Ziemia). Był autorem wielu zbiorów wierszy, powieści, sztuk scenicznych, rozpraw filozoficznych i estetycznych. Publikował w „Życiu”, „Młodości”, „Krytyce”, „Strumieniu”, „Chimerze”, „Słowie Polskim”. W 1900 był (wraz z Janem Stenem) redaktorem „Krytyki”[2]. Trylogia księżycowa tłumaczona na język czeski, niemiecki, rosyjski, węgierski była inspiracją dla wielu pisarzy, zarówno polskich (np. Stanisław Lem), jak i obcych. Na jej podstawie stryjeczny wnuk pisarza, Andrzej Żuławski, nakręcił film Na srebrnym globie.

Jeden z jego najbardziej znanych wierszy „Do moich synów” (zaczynający się od słów: Synkowie moi/poszedłem w bój/jako wasz dziadek/a ojciec mój), został napisany w 1914 r.

W 2008 roku utworzona została Nagroda Literacka im. Jerzego Żuławskiego dla najlepszych polskich utworów fantastycznych.

Publikacje

edytuj

Powieści

edytuj

Zbiory opowiadań

edytuj

Zbiory poezji

edytuj

Zbiory esejów

edytuj
  • Prolegomena[23] (1902)
  • Szkice literackie[24] (1913)
  • Przed zwierciadłem prawdy[25] (1914)
  • Miasta umarłe[26] (1918)

Dramaty

edytuj

Książki popularnonaukowe

edytuj
  • Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło[35][36] (1902)

Przypisy

edytuj
  1. Witold Henryk Paryski: Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Część IX. Waga – Szarpane Turnie. Warszawa: Sport i Turystyka, 1964.
  2. a b c d Lekan-Mrzewka 2011 ↓.
  3. M. Gałęzowski, My idziemy w zórz świtanie... Sylwetki oficerów Legionów Polskich poległych i zmarłych w walce o niepodległość w latach 1914–1916, Warszawa: IPN, 2019, s. 294.
  4. Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg, t. I, Warszawa 1997, s. 179.
  5. Jerzy Pająk, Z dziejów Polskiej Organizacji Narodowej (wrzesień-grudzień 1914), w: Kieleckie Studia Historyczne, t. 14, 1996, s. 106.
  6. M. Gałęzowski, My idziemy w zórz świtanie..., s. 294.
  7. † Jerzy Żuławski. „Kurjer Lwowski”. Nr 251, s. 5, 12 sierpnia 1915. 
  8. Kleine Mitteilungen. Jerzy Żuławski †. „Polen - Wochenschrift für polnische Interessen”. Nr 35, s. 247, 1915. (niem.). 
  9. Pogrzeb Jerzego Żuławskiego. „Kurjer Lwowski”. Nr 257, s. 1, 15 sierpnia 1915. 
  10. Jan Piotrowski: Jerzy Żuławski. Poeta-legjonista. Dębica: nakładem autora, 1931, s. 13-17.
  11. M.P. z 1932 r. nr 167, poz. 198.
  12. a b Jerzy Żuławski, Na strunach duszy, wyd. 1895 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  13. Jerzy Żuławski, Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca, wyd. 1903 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  14. Jerzy Żuławski, Zwycięzca. Powieść, wyd. 1910 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  15. Jerzy Żuławski, Stara ziemia. Powieść, wyd. 1911 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  16. Jerzy Żuławski, Powrót, wyd. 1914 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  17. Jerzy Żuławski, Profesor Butrym, wyd. 1916 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  18. Jerzy Żuławski, Opowiadania prozą, wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  19. Jerzy Żuławski, Bajka o człowieku szczęśliwym. Nowe opowiadania, wyd. 1910 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  20. Jerzy Żuławski, Intermezzo: (poezje), wyd. 1897 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  21. Jerzy Żuławski, Poezje. 2, wyd. 1900 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  22. Jerzy Żuławski, Z domu niewoli. Poezje, wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-26].
  23. Jerzy Żuławski, Prolegomena. Uwagi i szkice, wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  24. Jerzy Żuławski, Szkice literackie. Książki, myśli, ludzie, wyd. 1913 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  25. Jerzy Żuławski, Przed zwierciadłem prawdy. Szkice filozoficzne, wyd. 1914 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  26. Jerzy Żuławski, Miasta umarłe, wyd. 1918 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  27. Jerzy Żuławski, Dyktator. Prolog i cztery akty z krwawych dni 1863 r., wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  28. Jerzy Żuławski, Eros i Psyche, wyd. 1904 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  29. Jerzy Żuławski, Ijola. Dramat w 4 aktach z czasów średniowiecza, wyd. 1905 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  30. Jerzy Żuławski, Gra. Tryptyk sceniczny, wyd. 1906 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  31. Jerzy Żuławski, Donna Aluica. Dramat w 5 aktach, wyd. 1906 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  32. Jerzy Żuławski, Za cenę łez. Komedja omyłek w 3 aktach, wyd. 1910 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  33. Jerzy Żuławski, Koniec Mesjasza. Dramat w 4 aktach, wyd. 1911 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  34. Jerzy Żuławski, Gród słońca. Baśń dramatyczna w 3 aktach, wyd. 1911 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  35. Jerzy Żuławski, Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło. [Cz. 1], wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  36. Jerzy Żuławski, Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło. Cz. 2, wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-27].

Bibliografia

edytuj
  • A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Wydawnictwo Poznańskie, 1990.
  • Jerzy Żuławski. sejm-wielki.pl. [dostęp 2015-10-31].
  • Joanna Lekan-Mrzewka, Żuławski Jerzy, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 913-914.
  • M. Gałęzowski, My idziemy w zórz świtanie... Sylwetki oficerów Legionów Polskich poległych i zmarłych w walce o niepodległość w latach 1914–1916, Warszawa: IPN, 2019.

Linki zewnętrzne

edytuj