Limanowa

miasto i gmina w województwie małopolskim w powiecie limanowskim

Limanowamiasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu limanowskiego oraz gminy wiejskiej Limanowa.

Limanowa
miasto i gmina
Ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

limanowski

Prawa miejskie

1565, potwierdzone 1934

Burmistrz

Władysław Bieda

Powierzchnia

18,7[1] km²

Wysokość

ok. 400–700 m n.p.m.

Populacja (31.12.2021)
• liczba ludności
• gęstość


15 012[2]
810,8 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 18

Kod pocztowy

34-600, 34-601, 34-651

Tablice rejestracyjne

KLI

Położenie na mapie powiatu limanowskiego
Mapa konturowa powiatu limanowskiego, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Limanowa”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Limanowa”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Limanowa”
Ziemia49°42′06″N 20°25′32″E/49,701667 20,425556
TERC (TERYT)

1207011

SIMC

0960510

Urząd miejski
ul. Jana Pawła II 9
34-600 Limanowa
Strona internetowa
BIP
Widok Limanowej około 1938
Rafineria nafty przed 1927
Browar Zygmunta Marsa około 1930–1935
Rynek w Limanowej
Miejska Góra
Siwy Brzeg
Kryty basen w Limanowej
Zabudowania Szpitala Powiatowego w Limanowej
Bazylika Matki Boskiej Bolesnej
Dwór Marsów, siedziba Muzeum Regionalnego Ziemi Limanowskiej
Centrum Informacji Turystycznej w Limanowej
Rynek
Ulica Jana Pawła II
Ulica Józefa Marka

Położenie edytuj

Limanowa położona jest w Beskidzie Wyspowym (Pasmo Łososińskie) do 25 km na zachód od Nowego Sącza, w kotlinie górskiej u zbiegu potoków: Mordarka, Jabłoniec i Starowiejskiego, nad potokiem Sowlina, dopływem Łososiny. Miasto położone jest na wysokości od ok. 400 do 700 m n.p.m.[potrzebny przypis]

Limanowa ma obszar 18,64 km² (1,96% powierzchni powiatu), w tym:

  • użytki rolne: 60%
  • użytki leśne: 16%[3]

Częściami miasta są: Centrum, Łososina Górna, Sowliny.

Historia edytuj

Wedle dominujących poglądów, Limanowa została założona w XV w., aczkolwiek istnieją również hipotezy przesuwające tę datę w wiek XIV, zwalczane w okresie PRL ze względów politycznych, gdyż wiązałyby się z koniecznością przyjęcia, że miejscowość założyli osadnicy niemieccy. W okresie polokacyjnym występuje również pod niemiecką nazwą niem. Hilman, Ilmenau[4]. W źródłach pisanych nazwa miejscowości występuje jako Ilmanowa w 1493 r. lub Hilmanowa od nazwiska osadźcy o niemieckim nazwisku Ilman, czyli Hildiman, Illmann (na pobliskim terenie podgórskim nie brak nazw miejscowych o niemieckim pochodzeniu jak Grywałd/Grünewald, Szaflary/Schäfer). Spolszczenie na Limanowa pojawiło się w 1680 r.[5]

Limanowa otrzymała prawa miejskie w 1565 r. od Zygmunta II Augusta (dziś jedna z głównych ulic nosi jego imię). Od tego czasu następował stały rozwój gospodarczy i kulturalny, przerwany wiek później potopem szwedzkim i wielkim pożarem miasta, które nie podniosło się z upadku aż do doby rozbiorowej.

W 1770 r., kiedy władze cesarskie rozszerzyły zasięg kordonu sanitarnego, którym objęto rok wcześniej część Sądecczyzny, Limanowa znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie granicy austriackiej. Samo miasto nie znalazło się po stronie zagarniętej przez Marię Teresę[6].

W przeciwieństwie do reszty Galicji, pierwsze lata rządów austriackich przyniosły Limanowej pewne ożywienie gospodarcze, do którego przyczyniły się przywileje nadane miastu przez cesarza Leopolda II.

W 1846 r. w czasie rzezi galicyjskiej na Limanową uderzył duży oddział chłopski. W mieście obecnych było wtedy tylko kilku żołnierzy austriackich, jednak dzięki ich współdziałaniu z mieszkańcami atak został odparty.

Od lat 80. XIX w. miasto poczęło rozwijać się szybciej dzięki budowie Galicyjskiej Kolei Transwersalnej, rafinerii ropy naftowej i nowoczesnego browaru. Limanowa znana też była z targów koni, na których w 1900 r. zawarto co czwartą galicyjską umowę kupna-sprzedaży tych zwierząt.

W grudniu 1914 r. w bitwie pod Limanową wojska austro-węgierskie wsparte posiłkami niemieckimi zatrzymały ofensywę oddziałów rosyjskich. W czasie walk część miasta spłonęła w wyniku bombardowania przeprowadzonego przez artylerię rosyjską, dla której punktem orientacyjnym była wieża nowo wznoszonego kościoła.

Skutkiem I wojny światowej były dla miasta nie tylko zniszczenia, ale również utrata austriackich rynków zbytu. Z drugiej strony okres powojenny sprzyjał rozwojowi inicjatyw lokalnej społeczności, czego przykładem było założenie w 1924 r. pierwszego klubu piłkarskiego – Limanovii.

Wielki kryzys gospodarczy był dla miasta brzemienny w skutkach: ogólne zubożenie ludności, potęgowane charakterystycznym dla b. zaboru austriackiego przeludnieniem agrarnym, w połączeniu z likwidacją i tak nielicznych zakładów przemysłowych (rafinerię zamknięto w 1933 r.), zintensyfikowało napięcia społeczne, prowadząc w okolicach Limanowej do poważnych strajków chłopskich. Tak jak na pozostałym obszarze Polski, pewną poprawę sytuacji dało się odczuć dopiero od 1936 r. W 1938 r. poważnie zmodyfikowano herb miasta, który zyskał obecną postać.

6 września 1939 r. do miasta wkroczyły wojska niemieckie, a tym samym rozpoczął się okres okupacji niemieckiej, od początku naznaczonej licznymi egzekucjami cywilów. W wyniku reformy administracyjnej, związanej z utworzeniem GG, Limanowa utraciła status miasta powiatowego. Ukształtowanie terenu w okolicach Limanowej sprzyjało działalności partyzanckiej, która też intensywnie się tam rozwinęła i obejmowała oddziały AK (duże zgrupowanie w rejonie masywu Mogielicy) i BCh, zaś w 1944 r. pojawiły się także dywersyjne oddziały sowieckie.

W ramach przyjętej przez III Rzeszę polityki wykorzystania obszaru GG na potrzeby wojenne i w oparciu o urządzenia zamkniętej rafinerii, zorganizowano w Limanowej dużą bazę przeładunkową paliw płynnych dla frontu wschodniego. Miasto, tak jak cały teren zlikwidowanego powiatu limanowskiego, objęte też było akcją tzw. Goralenvolku, która – inaczej niż na terenie Podhala – nie przyniosła żadnych rezultatów. Limanowa została zdobyta 19 stycznia 1945 r. przez jednostki 38 Armii 4 Frontu Ukraińskiego. Ku czci tych jednostek w 1957 roku został odsłonięty w Parku Miejskim Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej[7].

W okresie powojennym w mieście silne było poparcie dla opozycji antykomunistycznej, w tym mikołajczykowskiego PSL. Okres po sfałszowanych wyborach w 1947 r. to czas intensywnej stalinizacji, czego symbolem stało się przemianowanie ulicy Piłsudskiego na ulicę Józefa Stalina.

Intensywny rozwój Limanowej został zapoczątkowany w drugiej połowie lat 60. Rozpoczęto wtedy – w dużej mierze w oparciu o „czyn społeczny” mieszkańców – gruntowną przebudowę centrum, które zyskało m.in. całkowicie nową płytę Rynku i dwa duże domy towarowe. W południowej części miasta ruszyła z kolei budowa os. Zygmunta Augusta, które wkrótce stało się największym miejscowym blokowiskiem.

W ramach obchodów milenium chrztu Polski w 1966 r. odbyły się w Limanowej uroczystości pod przewodnictwem abp. Karola Wojtyły, gromadząc przeszło 100 tys. osób. Z tej okazji na zlecenie Kościoła nakręcono dokument, będący najprawdopodobniej pierwszym kolorowym filmem uwieczniającym miasto. Nie zmieniało to negatywnego nastawienia lokalnych władz PZPR do religii – pod pozorem przebudowy Rynku usunięto stamtąd figurę św. Floriana, zastąpioną wkrótce dużą rzeźbą plenerową (tzw. Buzodromem), ustawioną celowo w taki sposób, by – na potrzeby propagandowych fotografii – zasłonić w miarę możliwości budynek kościoła.

Lata 70. XX w. przyniosły kontynuację rozbudowy osiedli i zakładów przemysłowych oraz medialną sławę miasta, związaną z sukcesami w telewizyjnych „turniejach miast”. Jednak w związku z budową i modernizacją alternatywnych połączeń kolejowych Nowego Sącza z resztą kraju, straciła poważniejsze znaczenie jedyna linia kolejowa przebiegająca przez Limanową. W rezultacie linia ta nie została nawet zelektryfikowana, a z czasem ruch na niej praktycznie zamarł.

1 czerwca 1975 r. w związku z reformą administracji powiaty zostały zniesione, a Limanowa znalazła się w woj. nowosądeckim. Degradację pozycji miasta w minimalnym tylko stopniu zrekompensowało to, że zostało ono siedzibą Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego.

Kryzys gospodarczy narastający w drugiej połowie lat 70. i marazm lat. 80. XX w. były odczuwalne dla mieszkańców miasta, choć nawet w latach 80. kontynuowano budowę osiedli mieszkaniowych i pewne inwestycje infrastrukturalne.

Transformacja ustrojowa w 1989 r. pociągnęła za sobą upadłość, względnie przekształcenia własnościowe i ograniczenie działalności kilku największych zakładów pracy (m.in. zakłady przemysłu drzewnego w Łososinie Górnej), które niejednokrotnie odbyły się w nie do końca jasnych okolicznościach. Niemniej, ponieważ Limanowa – w przeciwieństwie do wielu miast podobnej wielkości – nie była uzależniona od jednego dużego zakładu przemysłowego, transformacja przebiegła stosunkowo łagodnie.

1 stycznia 1999 r. miasto na powrót stało się siedzibą powiatu, a w 2004 r. otrzymało nagrodę za najlepsze w Polsce wykorzystanie funduszy unijnych w kategorii miast do 40 000 mieszkańców. Do chwili obecnej nie udało się jednak rozwiązać kluczowego dla dalszego rozwoju Limanowej problemu, jakim jest niedostatek dogodnych połączeń drogowych z resztą kraju, przy praktycznym braku kolejowych. Bezpośrednia linia kolejowa do Krakowa i obwodnica miasta od ponad 30 lat pozostają w sferze projektów.

Demografia edytuj

Według danych z dnia 31 grudnia 2020 r. miasto liczyło 14 738 mieszkańców, w tym 7223 mężczyzn i 7515 kobiet. Dzieci do 18 roku życia jest 3054, a powyżej 18 lat 11 684.[8]

Liczba ludności edytuj

  • 1900 – 1 806
  • 1910 – 2 180  
  • 1925 – 2 143  
  • 1933 – 2 216  
  • 1939 – 2 587  
  • 1946 – 3 853  
  • 1950 – 5 580  
  • 1960 – 6 514  
  • 1970 – 8 606  
  • 1978 – 10 616  
  • 1988 – 13 302   [9]
  • 1995 – 14 254  
  • 1996 – 14 353  
  • 1997 – 14 570  
  • 1998 – 14 643  
  • 1999 – 14 419  
  • 2000 – 14 457  
  • 2001 – 14 429  
  • 2002 – 14 467  
  • 2003 – 14 557  
  • 2004 – 14 633  
  • 2005 – 14 624  
  • 2006 – 14 693  
  • 2007 – 14 758  
  • 2008 – 14 781  
  • 2009 – 14 785  
  • 2010 – 14 918  
  • 2011 – 15 116  
  • 2012 – 15 132  
  • 2013 – 15 133  
  • 2014 – 15 078  
  • 2015 – 15 128  
  • 2016 – 15 138  
  • 2017 – 15 103  
  • 2018 – 15 158  
  • 2019 – 15 162  
  • 2020 – 14 738  
  • 2021 – 15 012   [2]

Wykres zmian liczby ludności od 1900 roku edytuj

Piramida wieku mieszkańców edytuj

  • Piramida wieku mieszkańców Limanowej w 2014 roku[10].


 

Atrakcje turystyczne edytuj

Od północnej strony miasta wznosi się długi grzbiet Pasma Łososińskiego, od południowej wysokie wzniesienie Lipowe. Z pobliskiej, górującej nad miastem Miejskiej Góry bardzo rozległa panorama widoków. Stoi na niej najwyższy w Polsce stalowy krzyż (rekordowa jest wysokość samego krzyża, a nie położenie – najwyżej położony jest krzyż na Giewoncie).

Na północnym stoku Łysej Góry znajduje się Stacja Narciarska „Limanowa-Ski” z czteroosobowym wyciągiem krzesełkowym oraz dwoma wyciągami orczykowymi. Trasy narciarskie wyposażone są w system sztucznego naśnieżania i oświetlenie.

Szlaki turystyczne edytuj

  – niebieski przez Golców i Ostrą na przełęcz Ostra-Cichoń
  – niebieski przez Miejską Górę na Sałasz
  – zielony przez Lipowe i Paproć do Tymbarku

Zabytki edytuj

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[11].

Inne edytuj

Transport edytuj

Przez miejscowość przechodzi droga krajowa nr 28, a także ma koniec droga wojewódzka nr 965 wiodąca z Bochni. Obecnie brak regularnych przewozów pasażerskich na niezelektryfikowanej linii kolejowej nr 104 z Chabówki do Nowego Sącza.

W 2013 r. przy ul. Piłsudskiego zarejestrowano helikopterowe lądowisko Limanowa-Szpital.

Oświata edytuj

Żłobki i przedszkola:

  • Miejski Żłobek, ul. S. Jordana 8
  • Żłobek Słoneczko, ul. Reymonta 1
  • Miejskie Przedszkole nr 1, ul. S. Jordana 5
  • Miejskie Przedszkole nr 2, ul. J. Piłsudskiego 111
  • Oddział Miejskiego Przedszkola nr 1 w ZSS nr 1, ul. M. Konopnickiej 4
  • Oddział Miejskiego Przedszkola nr 2, ul. Reymonta 3
  • Niepubliczne Przedszkole im. Biskupa Piotra Bednarczyka, ul. Słoneczna 7
  • Niepubliczne Przedszkole im. Kubusia Puchatka, ul. Matki Boskiej Bolesnej 39
  • Niepubliczne Przedszkole „Słoneczko”, ul. Reymonta 1

Szkoły podstawowe:

  • Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1 im. Marii Konopnickiej, ul. M. Konopnickiej 4
  • Zespół Szkół Samorządowych nr 2 im. Tadeusza Kościuszki, ul. J. Piłsudskiego 91
  • Zespół Szkół Samorządowych nr 3 im. ks. płk Józefa Jońca, ul. S. Jordana 3
  • Zespół Szkół Samorządowych nr 4 im. św. Jana z Kęt, ul. Reymonta 3

Szkoły ponadpodstawowe:

  • I LO im. Władysława Orkana, ul. W. Orkana 1
  • II LO im. Legionów Józefa Piłsudskiego, ul. W. Reymonta 3
  • ZSTiO im. Jana Pawła II, ul. Zygmunta Augusta 8
  • ZS nr 1 im. Józefa Piłsudskiego, ul. J. Piłsudskiego 81
  • IV LO im. ks. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, ul. W. Witosa 5
  • ZSOiZ im. ks. prof. Józefa Tischnera, ul. Jana Pawła II 42A
  • Centrum Kształcenia Ustawicznego, ul. Z. Augusta 8
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa Cechu Rzemiosła i Przedsiębiorczości, ul. Jana Pawła II 5

Uczelnie:

  • Filia Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, ul. Zygmunta Augusta 8

Szkoły muzyczne:

  • Państwowa Szkoła Muzyczna I st. im. Grażyny Bacewicz, ul. T. Kościuszki 23

Inne:

  • Limanowski Uniwersytet Trzeciego Wieku – siedziba znajduje się przy ul. Jana Pawła II 44

Kultura edytuj

Instytucje:

Zespoły artystyczne:

  • Zespół Regionalny „Limanowianie”
  • Orkiestra Dęta „Echo Podhala”
  • Zespół Regionalny „Spod Kicek”
  • Młodzieżowa Orkiestra Dęta
  • Chór Mieszany „Canticum Iubilaeum”
  • Chór Chłopięcy
  • Chór Męski

Sport edytuj

  • Limanovia Limanowa – klub piłkarski (IV Liga, małopolska-wschód)
  • Auto Moto Klub Limanowa (ul. Witosa 22)
  • LKS Płomień Limanowa
  • Międzyszkolny Klub Sportowy w Limanowej
  • Limanowski Klub Kyokushin Karate
  • Klub Sportowy „Limanowa Forrest”
  • Limanowski Podokręg Piłki Nożnej
  • Ars Karate
  • Klub Pływacki „Limanowa Swim”
  • Uczniowskie Kluby Sportowe: „Jedynka”, „Szarotka”, „Trójka”, „Płomień”
  • Grupa cheerleaders „ARS Limanowa”
  • Radioklub „BESKID” SP9KRJ

Do 2016 roku Limanowa była bazą dla ekstremalnego maratonu pieszego Kierat, gdzie zawody miały swój start i metę. Od 2017 roku zawody rozpoczynają i kończą się w Słopnicach.

Infrastruktura sportowa edytuj

  • Hale widowiskowo-sportowe: przy ZSS nr 3 im. ks. płk Józefa Jońca, ul. S. Jordana 3; przy I LO im. Władysława Orkana, ul. W. Orkana 1; przy ZS nr 1 im. Józefa Piłsudskiego, ul. J. Piłsudskiego 81 i na osiedlu Zygmunta Augusta
  • Stadion MKS Limanovia im. Romana Szumilasa, ul. J. Marka 34
  • Stadion Ludowego Klubu Sportowego „Płomień” w dzielnicy Łososina Górna, ul. Drzewna 11
  • Stadion „Pod Szpitalem”, ul. Kusocińskiego
  • Stacja narciarska Limanowa-Ski
  • Pływalnia limanowska wraz z dwutorową kręgielnią i salą do gry w squasha, ul. Z. Augusta 37
  • Boisko „orlik” przy ZSTiO im. Jana Pawła II, ul. Z. Augusta 8
  • Kort tenisowy, ul. Spacerowa 8
  • Stadnina Koni – klub jeździecki „Parada”, ul. Leśna 52
  • Strzelnica sportowa
  • Deptak „Bulwary” do jazdy na rowerze, rolkach, biegania i spacerowania
  • Szkoła Tańca „Akademia Lotu”, ul. Szwedzka 4
  • Liczne kluby fitness oraz siłownie

Wspólnoty religijne edytuj

Kościół rzymskokatolicki

Świadkowie Jehowy

Współpraca międzynarodowa edytuj

Miasta partnerskie[15]:

Zobacz też edytuj

Panorama Limanowej i jej okolic

Przypisy edytuj

  1. Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-09-30].
  2. a b Limanowa w liczbach, – Polska w liczbach [dostęp 2019-04-07]
  3. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  4. Maria Malec. Słownik nazw geograficznych Polski. 2003. WN PWN. ISBN 83-01-13857-2.
  5. Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 187.
  6. J. Sygański, Historya Nowego Sącza, t. 1, Lwów 1901, s. 195.
  7. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 465.
  8. STATYSTYCZNE PODSUMOWANIE 2020 ROKU, www.miasto.limanowa.pl [dostęp 2021-01-02] [zarchiwizowane z adresu 2021-01-26] (pol.).
  9. Monografie – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego, strona 562.
  10. Limanowa w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  11. Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy, wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-03].
  12. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-11-21].
  13. Watchtower, Znajdź swój zbór, jw.org [dostęp 2022-04-13].
  14. Civitas Christiana, Marcin Krakowski, Nowy Sącz, s. 15.
  15. Miasta Partnerskie – Urząd Miasta Limanowa [dostęp 2021-08-19].

Linki zewnętrzne edytuj