Kościół św. Stanisława w Bielsku-Białej

zabytkowy kościół w Bielsku-Białej (woj. śląskie)

Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Bielsku-Białej – zabytkowy kościół katolicki w Bielsku-Białej, znajdujący się w dzielnicy Stare Bielsko, przy ul. św. Stanisława. Jest kościołem parafialnym (parafia św. Stanisława) i należy do diecezji bielsko-żywieckiej (Dekanat Bielsko-Biała II – Stare Bielsko). Został zbudowany w stylu gotyckim ok. roku 1380 (prawdopodobnie na miejscu jeszcze starszego) i jest najstarszą budowlą sakralną w mieście[2].

Kościół św. Stanisława BM
w Bielsku-Białej
55/60 (R/70/48) z dnia 3 marca 1960[1]
kościół parafialny
Ilustracja
Kościół św. Stanisława BM w Bielsku-Białej
(stan z 2015)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Bielsko-Biała

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

św. Stanisława Biskupa Męczennika w Bielsku-Białej

Wezwanie

św. Stanisława Biskupa Męczennika

Położenie na mapie Bielska-Białej
Mapa konturowa Bielska-Białej, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Stanisława BMw Bielsku-Białej”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Stanisława BMw Bielsku-Białej”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Stanisława BMw Bielsku-Białej”
Ziemia49°49′30,00″N 19°00′49,66″E/49,825000 19,013794

Historia edytuj

W ścianie kościoła znajduje się kamień z wyrytą datą roku 1135[3]. Jak mówi tablica pamiątkowa umieszczona przed wejściem, pod obecnym ołtarzem kościoła mają znajdować się resztki korzeni dębu, miejsca dawnego kultu pogańskiego. W świetle współczesnych badań istnienie starszej, drewnianej świątyni w miejscu dzisiejszego kościoła św. Stanisława jest bardzo prawdopodobne[4].

 
Fragment gotyckich polichromii

Obecny, murowany kościół wzniesiony został w stylu gotyckim około roku 1380. Datowanie świątyni zostało ustalone na podstawie analizy stylistyczno–formalnej obiektu, ponieważ dotychczas nie odnaleziono źródeł pisanych. Fundatorem był piastowski książę cieszyński Przemysław I Noszak. Wezwanie parafii – św. Stanisław, będący patronem diecezji krakowskiej i Królestwa Polskiego – wskazuje na bliskie związki fundatora z Polską.

Początkowo był to kościół parafialny zarówno dla wsi Bielsko (późniejsze Stare Bielsko), jak i miasta Bielska, położonego kilka kilometrów na południowy wschód. W 1447 r. w mieście erygowano parafię św. Mikołaja, w skład której weszła parafia starobielska, i zbudowano tam nowy kościół (dzisiejsza katedra). Odtąd kościół św. Stanisława był kościołem filialnym bielskiej parafii.

W pierwszej połowie XV wieku do nawy po stronie zachodniej dobudowano wieżę, a w 1555 r. świątynia otrzymała renesansową polichromię i nowy dzwon.

W 1560 r. w związku z uznaniem luteranizmu za oficjalne wyznanie księstwa cieszyńskiego kościół w Starym Bielsku przeszedł w ręce ewangelików. Trzy lata później prezbiterium wyposażono w gotyckie stalle ozdobne. Do katolików świątynia powróciła w 1654 r., w okresie kontrreformacji. Wówczas została odnowiona i ozdobiona ludowo–barokową polichromią o tematyce pasyjnej, wykonaną zapewne przez miejscowych malarzy cechowych.

Wygląd kościoła w drugiej połowie XVII w. znany jest z dwóch zachowanych opisów wizytacyjnych[5]. Pierwszy z nich, wykonany w 1679 r. przez dziekana namysłowskiego, Bartolomeusa Joanstona podaje, że jest to budowla murowana, usytuowana pośrodku cmentarza otoczonego murem, która posiada wejścia dobrze obwarowane, okna zdrowe, krzyż w środku kościoła (na belce tęczowej) oraz dwa drewniane świeczniki. Drugi opis, znacznie obszerniejszy, sporządził archidiakon Martinus Stephetius w latach 1687-88. Autor stwierdził w nim, że w świątyni były trzy ołtarze z murowanymi mensami, ambona w kształcie skrzyni, ławy w nawie i przy głównym ołtarzu oraz chrzcielnica z kamienną czarą. Nawa posiadała strop z desek, malowany. Wieżę nakrywała drewniana kopuła, pomalowana (podobnie jak sygnaturka) na kolor czerwony. Na wieży były trzy dzwony.

W 1773 r. Jerzy Szubert odnowił chór muzyczny, o czym informuje napis na belce.

Z okazji jubileuszu 700-lecia założenia parafii w latach 1830-1833 – proboszcz bielskiej parafii św. Mikołaja, ks. dr Mateusz Opolski, przeprowadził generalny remont świątyni. Nadbudowano wieżę o jedną kondygnację i zamieniono kopułę na spiczasty hełm. Zamurowano wejście do wieży od południa i wzniesiono przybudówkę ze schodami na chór muzyczny. Dobudowano także nową kaplicę zmarłych (repozytorium), burząc jednocześnie starą przy zakrystii. W 1893 r. nałożono obecny mały hełm z iglicą.

W latach 1929-1930 staraniem Oddziału Sztuki Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie. Kolejne nastąpiły w latach 1960 (finansowane przez wojewodę), 1979-1981, 1985 (obie finansowane przez Generalnego Konserwatora Zabytków) oraz etapami od 1996 r. do dnia dzisiejszego (finansowane ze środków parafii i Urzędu Miejskiego), w ramach których kościołowi i jego otoczeniu przywracany jest dawny wygląd.

W 1953 r. została ponownie erygowana parafia św. Stanisława Biskupa Męczennika w Starym Bielsku (wówczas jeszcze osobnej wsi), chociaż starania o jej przywrócenie rozpoczęto już w 1869 r. Od roku 1992 parafia ta należy do diecezji bielsko-żywieckiej. 3 maja 1997 r. nastąpiło uroczyste przekazanie relikwii św. Stanisława biskupa z katedry wawelskiej do kościoła.

Proboszczowie edytuj

  • 1850 – 1870 Matthias Bulowski,
  • 1871 – 1888 Franz Danel,
  • 1889 – 1892 Julius Hoffmann,
  • 1893 – 1932 dr Josef Bulowski[6]

Architektura edytuj

 
Kościół od frontu
 
Gotyckie okno w kościele św. Stanisława

Jest to typowy wiejski kościółek o skromnej architekturze, orientowany, jednonawowy, zbudowany z kamienia łamanego i cegły. Ma wąskie, gotyckie, ostrołukowe okna z maswerkami oraz szkarpy podporowe. Wysoki, łamany dach jest dwuczęściowy.

Licząca 25 metrów wysokości wieża kryje dzwon z 1555 r. z plakietką Ukrzyżowania.

Ponadto w kościele zachowało się kilka gotyckich, kamiennych portali z XIVXV w., a od strony zachodniej drzwi z datą 1637.

Świątynię otacza stary cmentarz typu rzędowego, użytkowany zapewne od XIII w., z kamiennym murem z wieku XV. Od wschodu prowadzi do niego gotycka brama z kutą furtą, zrekonstruowana w 2009 r. na podstawie starych rycin[7].

Wnętrza edytuj

 
Sklepienie krzyżowo-żebrowe ze zwornikiem z orłem piastowskim

Prezbiterium edytuj

Najcenniejszą częścią kościoła jest pięcioboczne gotyckie prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Ceglane żebra pokryte są dekoracją ze zwornikami (w jednym z nich znajduje się orzeł piastowski) i wspornikami (jeden z nich w kształcie ludzkiej głowy). Pola między żebrami są wypełnione renesansowymi malowidłami – kasetonami i rozetami. Na elewacji prezbiterium znajduje się tablica poświęcona pochowanemu tu proboszczowi bielskiej parafii ks. Mateuszowi Opolskiemu (1780-1850).

Polichromia edytuj

Ściany prezbiterium pokrywają cztery warstwy polichromii.

Najstarszą z nich, jest odkryta w obszernych fragmentach, polichromia gotycka z czwartej ćwierci XIV w., malowana prawdopodobnie przez śląskich artystów z Nysy pod wyraźnym wpływem tzw. trzeciego stylu malarstwa czeskiego. Składa się z następujących przedstawień:

Pozostałe fragmenty polichromii pochodzą z epok:

  • renesansu (poł. XVI w.) w postaci dekoracji groteskowej;
  • baroku (po 1660 r., w znacznej mierze usunięta w 1930 r.) – sceny na ścianie północnej: Ostatnia Wieczerza, Chrystus w Ogrojcu, Chrystus przed Piłatem, Koronowanie cierniową koroną, Niesienie Krzyża;
  • rokoka (II poł. XVIII w.) – dwie sceny w apsydzie: Ukrzyżowanie oraz Zmartwychwstanie.

Tryptyk ołtarzowy edytuj

 
Tryptyk ołtarzowy w kościele św. Stanisława

Późnogotycki tryptyk ołtarzowy z początku XVI wieku jest pełnym przedstawieniem legendy o Świętym Stanisławie. Został on namalowany olejem na drzewie lipowym, przez „Mistrza Rodziny Marii” z Krakowa.

Na predelli przedstawiono Chrystusa i Dwunastu Apostołów, natomiast w największej, środkowej części znajduje się scena tzw. Santa Conversatione, czyli Świętej RozmowyMatka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Mikołaja i św. Stanisława.

Na skrzydłach widnieje osiem scen legendy o patronie świątyni, zestawionych w porządku chronologicznym. Cykl rozpoczyna się na stronie wewnętrznej (awersie) tryptyku, widocznej przy jego otwarciu od sceny Kupno wsi na lewym skrzydle u góry. Następna chronologicznie scena – Wskrzeszenie Piotrowina, znajduje się u góry prawego skrzydła. W tym samym porządku przedstawiono u dołu sceny Sąd królewski oraz Zabójstwo św. Stanisława.

Widoczne po zamknięciu tryptyku (na rewersie) obrazy, malowane na zewnętrznej stronie skrzydeł przedstawiają następujące sceny: Ćwiartowanie zwłok, Strzeżenie zwłok. przez orły, Pogrzeb oraz Kanonizację.

Pozostałe zabytki edytuj

 
Dzwon na wieży z 1555 roku
  • na łuku tęczowym sceny figuralne z XVI w.:
  • w lewej części apsydy gotyckie sakramentarium w kształcie ostrołukowej wnęki opatrzonej kratą z drzwiczkami z ok. 1380 r.;
  • gotyckie drzwi do zakrystii z ok. 1500 r.;
  • para jednorzędowych stalli z 1563 r. fundacji dzwonnika Jana z Połomi;
  • kamienne epitafium rycerza Jana Kecherle z Pierśćca († 1648) z czeską inskrypcją;
  • kamienna chrzcielnica z malowaną drewnianą pokrywą z 1660 r.
  • dzwon z 1555 roku ozdobiony blisko dolnego brzegu płaszcza delikatnym ornamentem roślinnym i datą MDLV, wyżej drobnych wymiarów odlewem Chrystusa na krzyżu, u góry zaś napisem o rozdzielnikach kształtu lilii heraldycznej: TITULUS TRUMFALIS JESUS NAZARENUS REX JUDEORUM[8]

Nawa edytuj

Kościół św. Stanisława jest świątynią jednonawową. Nawa jest niemal kwadratowa i ma płaski, drewniany strop z malowaną sceną Wniebowzięcia z I poł. XIX w.

Zabytki nawy:

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  2. Marcin Żerański: Śląsk Cieszyński. Od Bielska-Białej do Ostrawy. Cieszyn: Pracownia na pastwiskach, 2012, s. 159. ISBN 978-83-933109-3-7.
  3. Napis ten brzmi «Mea domus fundavit 1135» Wszystkie te napisy noszą charakter majuskuły XIV w., która w XVII w. została może lekko zniekształcona w związku z dokonanym wówczas przemalowaniem ścian” w: Kościół św. Stanisława w Starem Bielsku” Tadeusz Dobrowolski, 1932 str. 4.
  4. Jerzy Polak: Przewodnik po Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000, s. 69. ISBN 83-902079-0-7.
  5. J. Kruczek: Kościół św. Stanisława...
  6. „Bielitzer katholische Pfarrer waren 1850 bis 1870 Matthias Bulowski, 1871 bis 1888 Franz Danel, 1889 bis 1892 Julius Hoffmann und 1893 bis 1932 Dr. Josef Bulowski.” Walter Kuhn. Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). 1981
  7. Gazeta.pl: Brama przed kościołem stoi jak w XV wieku. 10 kwietnia 2009. [dostęp 2009-04-10].
  8. Tadeusz Dobrowolski: Kościół św. Stanisława w Starem Bielsku. Katowice: Muzeum Śląskie, 1932.

Bibliografia edytuj

  • Jan Kruczek: Kościół św. Stanisława, w: „Kalendarz Beskidzki” 1984, s. 137-144
  • Jerzy Polak: Przewodnik po Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000. ISBN 83-902079-0-7.
  • Jacek Zachara, Grzegorz Wnętrzak, Bogusław Chorąży: Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2007. ISBN 83-918676-5-X.

Linki zewnętrzne edytuj