Księstwo cieszyńskie

dawne księstwo ze stolicą w Cieszynie
(Przekierowano z Księstwo Cieszyńskie)

Księstwo cieszyńskie[1] (łac. Ducatus Tessinensis, niem. Herzogtum Teschen, cz. Těšínské knížectví) – księstwo ze stolicą w Cieszynie, istniejące w latach 1290–1918. W latach 1290–1653 znajdowało się pod panowaniem miejscowej linii Piastów. W 1653 roku przeszło pod panowanie Habsburgów. Od 1722 roku książęta cieszyńscy pochodzili z dynastii książąt lotaryńskich, w latach 1767–1822 z dynastii Wettynów, a od 1822 do 1918 roku z dynastii Habsburgów lotaryńskich.

Księstwo cieszyńskie
Ducatus Tessinensis
Herzogtum Teschen
Těšínské knížectví
1290–1918
Flaga
Herb księstwa cieszyńskiego
Flaga Herb
Stolica

Cieszyn

Głowa państwa

książę (ostatni) Fryderyk Habsburg

Zależne od

Królestwa Czech

Powierzchnia
 • całkowita


5150 km²

Liczba ludności (1910)
 • całkowita 
 • narody i grupy etniczne


434 000
Polacy, Czesi, Niemcy, Żydzi

podział księstwa raciborskiego

1290

Podział między II RP a I ČSR

1918

Mapa księstwa cieszyńskiego
Wizerunek herbu księstwa cieszyńskiego z Księgi Miejskiej Miasta Cieszyna z 1833 roku

Historia edytuj

W 1281 lub 1282 roku doszło do podziału piastowskiego księstwa opolsko-raciborskiego pomiędzy synów księcia Władysława opolskiego. Najstarszy syn Władysława, Mieszko, wspólnie z bratem Przemysławem odziedziczył Księstwo raciborskie. Około 1290 roku obaj bracia rozdzielili swe kompetencje i dokonali podziału podległego im obszaru na 2 części. Mieszko otrzymał rozległe tereny pomiędzy rzekami Ostrawicą na zachodzie i Skawą/Skawinką na wschodzie, tj. kasztelanie cieszyńską i oświęcimska. Na obszarze tym istniały już dwa ważne miasta, Cieszyn i Oświęcim, kilka osad targowych i ok. 70 wsi. Cieszyn został obrany na siedzibę księcia i stolicę podległych mu terenów. Sam Mieszko stał się założycielem linii Piastów cieszyńskich, panującej do 1653 roku. Jemu przypisuje się inicjatywę przeprowadzenia kolonizacji na prawie niemieckim. Dokument Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis z około 1305 wymienia tylko w cieszyńskiej części księstwa około 70 nowych miejscowości, założonych podczas tzw. kolonizacji łanowo-czynszowej. Większość osadników była pochodzenia etnicznie polsko-śląskiego, etnos niemiecki był w zdecydowanej mniejszości, natomiast stanowił większość na terenie tzw. bielskiej wyspy językowej.

 
Sztandar księstwa cieszyńskiego sporządzony na zlecenie Adama Wacława, księcia cieszyńskiego w 1605 roku.

Zapewne w 1315 roku nastąpił podział księstwa pomiędzy synów Mieszka na części cieszyńską i oświęcimską, wzdłuż rzeki Białej. 18 lutego 1327 roku książę Kazimierz I, który objął cieszyński tron książęcy i złożył w Opawie hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. Odtąd księstwo cieszyńskie stanowiło lenno korony czeskiej z zachowaniem dużej autonomii wewnętrznej.

XIV i XV wiek to dalszy rozwój księstwa, zarówno gospodarczy, jak i społeczny. Najważniejszymi ośrodkami miejskimi były w tym czasie Cieszyn, Bielsko, Frydek, Frysztat i Skoczów. Księstwo cieszyńskie, pomimo peryferyjnego położenia, za sprawą księcia Przemysława Noszaka, piastującego ważne urzędy w cesarstwie, miało nieproporcjonalnie duże znaczenie na Śląsku. W XV i XVI wieku rozwój księstwa nadal postępował. Z racji położenia na drodze z Moraw i Czech do Krakowa było ważnym ośrodkiem wymiany handlowej.

Kłopoty finansowe księcia Wacława I zmusiły go do sprzedaży w dniu 30 grudnia 1443 roku księstwa siewierskiego biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu (od tego czasu ziemia siewierska przestała być traktowana jako część Śląska)[2].

Najwcześniej w 1545 roku książę Wacław III Adam uznał luteranizm za oficjalne wyznanie w księstwie cieszyńskim, choć wyznanie samego księcia jest trudne do jednoznacznego ustalenia aż do lat 60. XVI wieku. Jednocześnie na skutek rozrzutności synów księcia nastąpiło znaczne uszczuplenie majątku książęcego, który w części został sprzedany w prywatne ręce. Do tej pory cały obszar księstwa był w bezpośrednim władaniu księcia bądź jego wasali. W 1572 roku z księstwa cieszyńskiego zostały wydzielone państwa stanowe niższego rzędu: bielskie (przekształcone w 1752 roku w księstwo), frysztackie i frydeckie. W 1609 roku książę Adam Wacław przeszedł na katolicyzm. Rozpoczął się okres kontrreformacji, który miał tragiczne skutki demograficzne dla księstwa.

W 1618 roku wybuchła wojna trzydziestoletnia, w trakcie której wielokrotnie przez księstwo cieszyńskie przechodziły oddziały wojsk, pustosząc region i dziesiątkując ludność. W efekcie nastąpił upadek ekonomiczny i gospodarczy księstwa. W 1653 roku zmarła księżna Elżbieta Lukrecja, która była ostatnią przedstawicielką rodu Piastów na cieszyńskim tronie książęcym (nie powiodła się jej próba przekazania tronu ostatnim biologicznym potomkom cieszyńskich Piastów – baronom von und zu Hohenstein). Tytuł księcia cieszyńskiego przeszedł na królów czeskich, którymi od 1526 roku byli Habsburgowie. Druga połowa XVII i początek XVIII wieku to dalszy upadek księstwa. Habsburscy książęta, oprócz wydawania dekretów kontrreformacyjnych oraz czerpania zysków z działalności Komory Cieszyńskiej, nie interesowali się losami regionu.

W latach 1740–1763 trwały wojny śląskie pomiędzy Austrią i Prusami, w wyniku których niemal cały Śląsk przeszedł w ręce pruskie, zaś przy Austrii pozostały tylko księstwa cieszyńskie i opawskie, z których utworzono prowincję Śląsk Austriacki. Był to początek niezależnego od reszty Śląska rozwoju kulturowego i gospodarczego księstwa cieszyńskiego. Dzięki temu np. opóźniony został napływ germanizmów do gwary cieszyńskiej w zasadzie do XIX wieku. W 1772 roku nastąpił I rozbiór Polski, w wyniku którego do Austrii przyłączone zostało graniczące z Księstwem Cieszyńskim Królestwo Galicji i Lodomerii. Fakt ten miał bardzo duży wpływ na rozwój gospodarczy księstwa. Już w 1772 roku książę Albert Sasko-Cieszyński polecił wybudowanie pierwszej huty żelaza w Ustroniu, która stała się zalążkiem przemysłu ciężkiego w księstwie. W latach 1780 do 1785 przebudowano dawny szlak solny w tzw. „drogę cesarską” z Wiednia do Lwowa (zobacz trakt środkowogalicyjski), która przebiegała przez księstwo cieszyńskie. Rozwijała się też oświata, bowiem w 1774 roku wprowadzono w księstwie obowiązek szkolny. W 1783 utworzono obwód cieszyński w ramach gubernium morawsko-śląskiego, co odbiło się np. we wprowadzeniu morawskich podręczników do szkół ludowych.

XIX wiek to gwałtowny rozwój gospodarczy i społeczny księstwa cieszyńskiego. W 1802 roku w Cieszynie ks. Leopold Szersznik założył pierwsze na dzisiejszych ziemiach polskich publiczne muzeum (istniejące dziś jako Muzeum Śląska Cieszyńskiego). W 1805 roku, w wyniku zagrożenia Wiednia przez wojska Napoleona, dwór cesarski przeniósł się do Cieszyna, który na kilka miesięcy stał się stolicą cesarstwa. W latach 30. XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu (sukiennictwo w Bielsku, górnictwo w Karwinie i Polskiej Ostrawie, uruchomienie ogromnej huty w Trzyńcu). W krótkim czasie księstwo cieszyńskie stało się jednym z najzamożniejszych i najlepiej rozwiniętych regionów cesarstwa.

1848 rok to okres Wiosny Ludów, który oznaczał ostateczne zniesienie pańszczyzny, równouprawnienie wyznań oraz początki polskiego ruchu narodowościowego na Śląsku Cieszyńskim. W 1849 roku do Szonychla (Bogumina) dotarła kolej żelazna, którą 10 lat później przedłużono do Krakowa. Wkrótce powstały kolejne linie: Bogumin-Cieszyn-Żylina-Koszyce w 1869 roku i Frydek-Cieszyn-Skoczów-Bielsko w 1888 roku. Do końca XIX wieku dalszy rozwój gospodarczy, społeczny i kulturowy. W latach 80. XIX wieku nastąpił dynamiczny przyrost imigracji z Galicji, jak również rozwój dotąd słabego czeskiego ruchu narodowego.

Od roku 1848 dokumenty urzędowe dla Śląska Cieszyńskiego wydawane były w języku polskim[3]. Spis ludności z 1910 roku stwierdził, że mieszkało tu 434 tys. ludzi, z czego 55% (ok. 234 tys.) to Polacy, 27% (ok. 116 tys.) to Czesi, a 18% (ok. 77 tys.) to Niemcy[4]. W austriackich spisach ludności z lat 1880 do 1910 nie było pytania o narodowość, a o język potoczny (niem. Umgangssprache), który nie pokrywał się z poczuciem narodowościowym, gdzie większy wgląd dawały wyniki wyborów parlamentarnych, przede wszystkim z lat 1907 i 1911. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Duży był udział mieszkańców księstwa w Legionach Piłsudskiego. W 1916 roku sztab generalny armii austro-węgierskiej przeniósł się do Cieszyna.

W październiku 1918 roku nastąpił ostateczny upadek monarchii austro-węgierskiej. W dniach 12–19 października 1918 roku utworzyła się Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, która miała zamiar przejąć władzę w księstwie cieszyńskim. Był to pierwszy nieformalny rząd polski. W dniach 31 października/1 listopada 1918 roku miał miejsce bezkrwawy zamach wojskowy, w wyniku którego Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego przejęła oficjalnie władzę z rąk austriackich. Był to oficjalny koniec istnienia księstwa cieszyńskiego, choć nazwy tej używano nadal jeszcze do 1920 roku.

5 listopada 1918 roku zawarto porozumienie pomiędzy RNKC a tymczasowymi, czeskimi władzami w Księstwie, Zemským národním výborem pro Slezsko, w którym ustalono przebieg przyszłej polsko-czechosłowackiej granicy na zasadach etnicznych (76% obszaru księstwa dla Polski). Podział ten był zgodny z oczekiwaniami strony polskiej, jednak strona czechosłowacka zgłaszała pretensje do całego Śląska Cieszyńskiego, powołując się na wielowiekową podległość tych ziem wobec Królestwa Czeskiego.

23 stycznia 1919 roku, wykorzystując uwikłanie Polski w wojnę z Rosją Sowiecką, oddziały czechosłowackie zaatakowały Śląsk Cieszyński, przekraczając wyznaczoną linię demarkacyjną. Słaba obrona polska zatrzymała je na linii Wisły 30 stycznia i doszło do zawieszenia broni. Wojna na długie lata zaważyła na stosunkach polsko-czechosłowackich. 3 lutego w Paryżu zostało podpisane porozumienie polsko-czechosłowackie, w którym podzielono Śląsk Cieszyński na dwie strefy okupacyjne wzdłuż nowej linii demarkacyjnej, którą stanowiła linia Kolei Koszycko-Bogumińskiej. 28 lipca 1920 roku, po zrezygnowaniu z planowanego plebiscytu, paryska Rada Ambasadorów dokonała ostatecznego podziału księstwa cieszyńskiego pomiędzy Polskę i Czechosłowację.

Żadna ze stron konfliktu nie była w pełni zadowolona z decyzji podziału. Z punktu widzenia Polski po stronie czeskiej pozostało kilkaset tysięcy Polaków, w większości wysoko uświadomionych narodowo. Czesi liczyli na zwycięstwo w plebiscycie i przyznanie całego regionu, co przy uwzględnieniu geografii regionu i zwycięstwa grup społecznych w różnych częściach regionu nie było niemożliwe. Strona polska zakładała zwycięstwo dzięki głosom polskojęzycznej większości (55% w ostatnim austriackim spisie w 1910), z poparciem części Niemców. Była to jednak założenie realnie zbyt optymistyczne, zarówno w przypadku Niemców, jak i rodzimej ludności. Analiza wyników wyborczych z czasów austriackich sugeruje, że antypolscy ślązakowcy stanowili przynajmniej 20% ludności polskojęzycznej, 10 do 12% ludności całego regionu. Ponadto w roku 1920 nastroje proczechosłowackie się wzmocniły. W najgorszym przypadku strona polska, przeciwko wszystkim przeciwnym głosom, mogła przegrać różnicą kilku do nawet kilkunastu procent[5]. Według obliczeń środowisk ślązakowskich nawet w 60% do 70% gminach całego regionu wygrałaby opcja czechosłowacka[6]. W wypadku zwycięstwa Czechosłowacji w plebiscycie geograficzne rozłożenie powyższych grup wyborców, uświadomionych narodowo Polaków w części środkowej i północno-zachodniej regionu, a ślązakowców i Niemców w części wschodniej, mogła pociągnąć za sobą gorszy z punktu widzenia Polski podział, niż ten dokonany przez Radę Ambasadorów[7].

W Polsce tę część księstwa, która pomimo zamieszkiwania przez Polaków znalazła się w Czechosłowacji, określono – od rzeki granicznej – Zaolziem.

Mapy edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Janina Labocha, Polsko-czeskie pogranicze na Śląsku Cieszyńskim. Zagadnienia językowe. Kraków 1997, s. 66.
  2. Noga Zdzisław., Sprzedaż terytorium siewierskiego biskupowi i kapitule krakowskiej w 1443 r., „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” (WSP Kraków), nr 109, Prace Historyczne 12, 1987.
  3. Ks. Józef Lendzion, Polskość Księstwa Cieszyńskiego, Cieszyn, 1919 s. 11.
  4. Richard M. Watt, Gorzka chwała. Polska i jej los 1918–1939, Warszawa 2005.
  5. G. Wnętrzak, 2014, s. 369.
  6. G. Wnętrzak, 2014, s. 366.
  7. G. Wnętrzak, 2014, s. 369, 378.

Linki zewnętrzne edytuj