Wikipedia

Lampart (ssaki)

rodzaj ssaka
(Przekierowano z Lampart (rodzaj ssaka))
Ten artykuł dotyczy rodzaju ssaków. Zobacz też: Lampart (ujednoznacznienie).

Lampart[20] (Panthera) – rodzaj ssaków drapieżnych z podrodziny panter (Pantherinae) w obrębie rodziny kotowatych (Felidae).

Lampart
Panthera
Oken, 1816[1]
Ilustracja
Współcześnie żyjący przedstawiciele rodzaju (od góry): lew afrykański (P. leo); lampart plamisty (P. pardus); jaguar amerykański (P. onca); irbis śnieżny (P. uncia); tygrys azjatycki (P. tigris)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

drapieżne

Podrząd

kotokształtne

Infrarząd

Feloidea

Rodzina

kotowate

Podrodzina

pantery

Rodzaj

lampart

Typ nomenklatoryczny

Felis pardus Linnaeus, 1758

Gatunki

14 gatunków (w tym 9 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Zasięg występowania

edytuj

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Azji (azjatycka część Rosji, Armenia, Turcja, Arabia Saudyjska, Irak, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Mongolia, Chińska Republika Ludowa, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, Indie, Sri Lanka, Nepal, Bhutan, Bangladesz, Mjanma, Laos, Wietnam, Kambodża, Tajlandia, Malezja, Korea Północna, Korea Południowa i Indonezja), Afryce (Egipt, Tunezja, Algieria, Maroko, Mauretania, Senegal, Gwinea Bissau, Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Burkina Faso, Ghana, Togo, Benin, Niger, Nigeria, Kamerun, Czad, Sudan, Erytrea, Somalia, Etiopia, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Rwanda, Burundi, Uganda, Kenia, Tanzania, Malawi, Zambia, Angola, Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambik, Eswatini, Lesotho i Południowa Afryka) i Ameryce (Meksyk, Belize, Gwatemala, Honduras, Nikaragua, Kostaryka, Panama, Kolumbia, Wenezuela, Gujana, Surinam, Gujana Francuska, Brazylia, Ekwador, Peru, Boliwia, Paragwaj i Argentyna)[21][22][23][24].

Morfologia

edytuj

Długość ciała 86–290 cm, długość ogona 80–109 cm; masa ciała 21–325 kg (dorosłe samce są większe i cięższe od dorosłych samic)[22][25]. Przedstawiciele rodzaju Panthera (oprócz irbisów, niekiedy zresztą wydzielanych w osobny rodzaj Uncia) jako jedyne kotowate potrafią ryczeć, związane jest to z odpowiednią budową krtani. Charakterystyczne jest też niepełne skostnienie kości gnykowej[26].

Systematyka

edytuj

Rodzaj zdefiniował w 1816 roku niemiecki przyrodnik Lorenz Oken w podręczniku własnego autorstwa poświęconemu historii naturalnej[c][1]. Oken nie wyznaczył gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1985 roku Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej na typ nomenklatoryczny wyznaczyła lamparta plamistego (P. pardus)[27].

Etymologia

edytuj
  • Panthera: πανθηρας panthēras ‘pantera, lampart’[28].
  • Leo: łac. leo, leonis ‘lew’, od gr. λεων leōn, λεοντος leontos ‘lew’[29]. Gatunek typowy: Oken (1816) (oznaczenie monotypowe) – Felis leo Linnaeus, 1758; Brehm (1829) – wymieniono dwa gatunki – Leo africanus C.L. Brehm, 1829 (= Felis leo Linnaeus, 1758) i Leo asiaticus C.L. Brehm, 1829 (= Felis leo Linnaeus, 1758) – z ktorych gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Leo asiaticus C.L. Brehm, 1829 (= Felis leo Linnaeus, 1758).
  • Tigris: gr. τιγρις tigris, τιγριδος tigridos ‘tygrys’[30]. Gatunek typowy: Oken (1816) nie wyznaczył gatunku typowego; Gray (1843) (oznaczenie monotypowe) Felis tigris Linnaeus, 1758.
  • Leoninae (Leonina): łac. leoninus ‘właściwy lwu, należący do lwa’, od leo, leonis ‘lew’[31]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis leo Linnaeus, 1758.
  • Tigrinae (Tigrina): łac. tigrina ‘jak tygrys, tygrysi’, od tigris, tigridis ‘tygrys’[32]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis tigris Linnaeus, 1758.
  • Uncia: epitet gatunkowy Felis uncia Schreber, 1775; starofranc. ounce ‘ryś’[33]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis irbis Ehrenberg, 1830 (= Felis uncia von Schreber, 1775).
  • Jaguarius: zlatynizowana forma ang. jaguar („barbarzyńska nazwa, którą z przykrością muszę nadać temu podgatunkowi z powodu niewystarczających moich studiów klasycznych; niektóre z moich podgatunków również mają barbarzyńskie nazwy”)[11][34]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis onca Linnaeus, 1758.
  • Pardus: gr. παρδος pardos ‘lampart’[35]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis pardus Linnaeus, 1758.
  • Feliopsis: rodzaj Felis Linnaeus, 1758; οψις opsis, οψεως opseōs ‘wygląd, oblicze, twarz’[36]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Feliopsis palaeojavanica Stremme, 1911 (= Felis tigris Linnaeus, 1758).
  • Pardotigris: gr. παρδος pardos ‘lampart’[37]; τιγρις tigris, τιγριδος tigridos ‘tygrys’[38]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Felis onca Linnaeus, 1758.
  • Neoleon: gr. νεος neos ‘nowy’[39]; rodzaj Leo Frisch, 1775 (lampart). Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Felis atrox Leidy, 1853.
  • Pachyailurus: gr. παχυς pakhus ‘wielki, gruby’[40]; αιλουρος ailouros ‘kot’[41]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Felis acutidens Zdansky, 1928 (= Felis tigris Linnaeus, 1758).
  • Proconsuloides: rodzaj Proconsul Hopwood, 1933; -οιδης -oidēs ‘przypominający’[42]. Gatunek typowy: †Proconsuloides naivashae Lönnberg, 1937.
  • Jansofelis: Saint-Estève-Janson, Delta Rodanu, Francja; rodzaj Felis Linnaeus, 1758[19]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Jansofelis vaufreyi Bonifay, 1971 (= †Leo gombaszögensis Kretzoi, 1938).

Podział systematyczny

edytuj

Do rodzaju Panthera zaliczane są gatunki współcześnie żyjące[43][25][21][20]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[20] Podgatunki[22][21][25] Rozmieszczenie geograficzne[22][21][25] Podstawowe wymiary[22][25]
(DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała) 		Status
IUCN[44]
 
 Panthera onca (Linnaeus, 1758) jaguar amerykański gatunek monotypowy południowo-zachodnie Stany Zjednoczone, w rozproszonych populacjach od Meksyku przez Amerykę Środkową i Południową na południe do północnej Argentyny i południowo-wschodniej Brazylii DC: 116–170 cm
DO: 44–80 cm
MC: 31–121 kg 		 NT 
 
 Panthera pardus (Linnaeus, 1758) lampart plamisty 8 podgatunków północna Afryka (być może Maroko, Algieria i Egipt), w rozproszonych populacjach w Czarnej Afryce, na Bliskim Wschodzie i na Kaukazie, na wschód do Rosji (Rosyjski Daleki Wschód), Korei Północnej i Chińskiej Republiki Ludowej, na południu w Indiiach, Sri Lankce, półwyspowej części Malezji i na Jawie DC: 92–190 cm
DO: 64–99 cm
MC: 21–71 kg 		 VU 
 
 Panthera leo (Linnaeus, 1758) lew afrykański 2 podgatunki rozdrobnione populacja w zachodniej, środkowej, wschodniej i południowej Czarnej Afryce, niewielka pozostałość populacji w Indiach (Sasan Gir); historycznie w Afryce Północnej, Półwyspie Arabskim, Azji Środkowej, subkontynentcie indyjskim i południowej Europie DC: 158–250 cm
DO: 61–100 cm
MC: 122–272 kg 		 VU 
 
 Panthera tigris (Linnaeus, 1758) tygrys azjatycki 2 podgatunki Silnie rozdrobnione populacje na obszarze Indii, Nepalu, Bhutanu, Bangladeszu, południowo-środkowej i północno-wschodniej Chińskiej Republiki Ludowej, Rosji (Amur), kontynentalnej Azji Południowo-Wschodniej i na Sumatrze; wymarły w dużej części swojego zasięgu, niegdyś rozciągającego się na zachód przez Azję Środkową do wschodniej Turcji i Kaukazu, na północ do Kazachstanu, także Jawa i Bali DC: 146–290 cm
DO: 72–109 cm
MC: 75–325 kg 		 EN 
 
 Panthera uncia (von Schreber, 1775) irbis śnieżny 2 podgatunki góry Azji Środkowej na północ do Ałtaju i Sajanu, na południe do Himalajów (Afganistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan, Kazachstan, Rosja, Mongolia, Chińska Republika Ludowa, Indie, Pakistan, Nepal i Bhutan (niepotwierdzony w Mjanmie) DC: 86–125 cm
DO: 80–105 cm
MC: 22–52 kg 		 VU 

Kategorie IUCN:  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony.

Opisano również gatunki wymarłe[45]:

Taksony o niepewnej pozycji systematycznej (nomen dubium)[45]:

  • Felis poliopardus Fitzinger, 1855
  • Proconsuloides naivashae Lönnberg, 1937

Fragment kladogramu uwzględniający współcześnie występujące gatunki w obrębie Panthera za Johnsonem i współpracownikami (2006)[55]:

Panthera



P. leo



P. pardus




P. tigris



P. uncia




P. onca



Ewolucja

edytuj

Prawdopodobnie wspólny przodek gatunków zaliczanych do Panthera był morfologicznie najbardziej zbliżony do współczesnego lamparta. Żył około 5–4 mln lat temu. Wszystkie żyjące współcześnie gatunki są ze sobą bardzo blisko spokrewnione. Tygrys oddzielił się najwcześniej od linii ewolucyjnej pozostałych gatunków[56]. Najmniej różnią się geny jaguara i tygrysa[57].

Mieszańce

edytuj
Osobny artykuł: Mieszańce z rodzaju lampartów.

Pokrewieństwa między dzikimi kotami są na tyle bliskie, że ich gatunki mogą łatwo się krzyżować, dając czasami płodne potomstwo w linii żeńskiej. Najczęściej spotykanym mieszańcem jest potomek tygrysicy i lwa, nazywany legrysem. Obecnie takie krzyżówki spotykane są jedynie w niewoli, ale nie można wykluczyć, że dawniej – kiedy zasięgi obu gatunków pokrywały się w większym stopniu – występowały również w warunkach naturalnych.

lew   tygrys   jaguar   lampart  
lew   lew legrys leguar lepart
tygrys   tyglew tygrys tyguar tygart
jaguar   jaglew jagrys jaguar jagart
lampart   lamlew lagrys laguar lampart

Interakcje z człowiekiem

edytuj
Osobne artykuły: Ataki tygrysów na ludzi, Lwy z Tsavo i Pantera z Rudraprayag.

Znany już z zapisów kopalnych konflikt pomiędzy przedstawicielami rodzajów Homo i Panthera istniał od początku ich współistnienia. Duże, drapieżne koty żywiły się ssakami kopytnymi i naczelnymi. Człowiekowate poruszające się wolniej od kopytnych stanowiły dla wielkich kotów alternatywne źródło mięsa, zwłaszcza dla osobników okaleczonych lub chorych – takich, które utraciły pełną sprawność łowiecką[58].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ a b Nazwa odrzucona, publikacja Frischa została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego[2].
  2. ↑ a b Publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego[4].
  3. ↑ Publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte została uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego[4], jednak nazwa Panthera została zachowana aby uniknąć zamieszania nomenklatorycznego[27].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Oken 1816 ↓, s. 1052.
  2. ↑ F. Hemming. Opinion 258. Rejection for nomenclatorial Purposes of the work by Frisch (J. L.) published in 1775 under the title Das Natur-system der Vierfüssigen Thiere. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 5, s. 55–72, 1954. (ang.). 
  3. ↑ a b J.L. Frisch: Das Natur-System der vierfüßigen Thiere in. Tabellen, darinnen alle Ordnungen, Geschlechte und Arten, nicht nur mit bestimmenden. Glogau: Christian Friedrich Günther, 1775, s. 13. (niem.).
  4. ↑ a b ICZN. Opinion 417. Rejection for nomenclatorial purposes of volume 3 (Zoologie) of the work by Lorenz Oken entitled Okens Lehrbuch der Naturgeschichte published in 1815—1816. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 14, s. 1–42, 1956–1957. (ang.). 
  5. ↑ a b Oken 1816 ↓, s. 1070.
  6. ↑ Ch.L. Brehm. Die Löwe keine Katze. „Isis von Oken”. 22, s. 637, 1829. (niem.). 
  7. ↑ Wagner 1841 ↓, s. 460.
  8. ↑ Wagner 1841 ↓, s. 469.
  9. ↑ J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. 40. (ang.).
  10. ↑ J.E. Gray. The Ounces. „The Annals and Magazine of Natural History”. Second Series. 14, s. 394, 1854. (ang.). 
  11. ↑ a b N. Severtzov. Notice sur la classification multisériale des Carnivores, spécialement des Félidés, et les études de zoologie générale qui s'y rattachent. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 2 Série. 10, s. 385–393, 1858. (fr.). 
  12. ↑ L. Fitzinger. Revision der zur natürlichen Familie der Katzen (Feles) gehörigen Formen. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 58, s. 459, 1868. (niem.). 
  13. ↑ Grevé 1895 ↓, s. 60.
  14. ↑ Grevé 1895 ↓, s. 48.
  15. ↑ H. Stremme. Die Säugetierfauna der Pithecanthropus-Schichten. „Centralblatt für Mineralogie, Geologie und Paläontologie”. Jahrgang 1911, s. 55, 1911. (niem.). 
  16. ↑ M. Kretzoi. Materialien zur phylogenetischen Klassifikation der Aeluroïdeen. „Xe Congrès International de Zoologie”. 10 (2), s. 1325, 1929. (niem.). 
  17. ↑ a b M. Kretzoi. Felida-tanulmányok. „A Magyar Királyi Földtani Intézet Hazinyomdaja”. 24, s. 13, 1930. (orm.). 
  18. ↑ A.J.E. Lönnberg. On some fossil mammalian remains from East Africa. „Arkiv för zoologi”. 29A (2), s. 22, 1937. (ang.). 
  19. ↑ a b M.-F. Bonifay. Carnivores quaternaires du sud-est de la France. „Mémoires du Muséum national d’Histoire naturelle”. Série C. 21 (2), s. 250, 1971. (fr.). 
  20. ↑ a b c W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 138, 139. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  21. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 394–396. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  22. ↑ a b c d e M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 128–139. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
  23. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Panthera. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-05].
  24. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Uncia. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-05].
  25. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 640–642. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  26. ↑ Why can only big cats roar? [online], Discover Wildlife [dostęp 2020-05-23] (ang.).
  27. ↑ a b ICZN. Opinion 1368. the Generic names Pan and Panthera (Mammalia, Carnivora): available as from Oken, 1816. „The Bulletin of zoological nomenclature”. 42 (4), s. 365–370, 1985. (ang.). 
  28. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 510.
  29. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 368.
  30. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 680.
  31. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 369.
  32. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 678.
  33. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 700.
  34. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 355.
  35. ↑ pardus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-27] (ang.).
  36. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 175.
  37. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 183.
  38. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 266.
  39. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 165.
  40. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 180.
  41. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 8.
  42. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 172.
  43. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-12]. (ang.).
  44. ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-06-27]. (ang.).
  45. ↑ a b J.S. Zijlstra: Panthera. Hesperomys project. [dostęp 2022-03-20]. (ang.).
  46. ↑ J.M. Leidy. Description of an extinct species of American Lion: Felis atrox. „Transactions of the American Philosophical Society”. New series. 10, s. 319, 1853. (ang.). 
  47. ↑ Broom 1948 ↓, s. 14.
  48. ↑ W. von Reichenau. Beiträge zur näheren Kenntnis der Carnivoren aus den Sanden von Mauer und Mosbach. „Abhandlungen der Großherzoglichen Hessischen Geologischen Landesanstalt zu Darmstadt”. 4 (2), s. 301, 1906. (niem.). 
  49. ↑ M. Kretzoi. Die Raubtiere von Gombaszög nebst einer Übersicht der Gesamtfauna. „Annales Musei Nationalis Hungarici”. 31, s. 100, 1938. (niem.). 
  50. ↑ O. Zdansky. Jungtertiare carnivoren Chinas. „Palaeontologia Sinica”. Series C. 2 (1), s. 1–119, 1924. (niem.). 
  51. ↑ H. Hemmer. The identity of the “lion”, Panthera principialis sp. nov., from the Pliocene Tanzanian site of Laetoli and its significance for molecular dating the pantherine phylogeny, with remarks on Panthera shawi (Broom, 1948), and a revision of Puma incurva (Ewer, 1956), the Early Pleistocene Swartkrans “leopard” (Carnivora, Felidae). „Palaeobiodiversity and Palaeoenvironments”. 103 (2), s. 483, 2022. DOI: 10.1007/s12549-022-00542-2. (ang.). 
  52. ↑ Broom 1948 ↓, s. 12.
  53. ↑ G.A. Goldfuss: Die Umgebungen von Muggendorf. Ein Taschenbuch für Freunde der Natur und Altertumskunde. Erlangen: bey Johann Jacob Palm, 1810, s. 277. (niem.).
  54. ↑ J.H. Mazák, P. Christiansen & A.C. Kitchener. Oldest known pantherine skull and evolution of the tiger. „PLoS ONE”. 6 (10), s. e25483, 2011. DOI: 10.1371/journal.pone.0025483. (ang.). 
  55. ↑ W.E. Johnson, E. Eizirik, J. Pecon-Slattery, W.J. Murphy, A. Antunes, E. Teeling & S.J. O’Brien. The Late Miocene Radiation of Modern Felidae: A Genetic Assessment. „Science”. 311, s. 73–77, 2006. DOI: 10.1126/science.1122277. (ang.). 
  56. ↑ D.W. Janczewski, W.S. Modi, J.C. Stephens & S.J. O’Brien. Molecular evolution of mitochondrial 12S RNA and cytochrome b sequences in the pantherine lineage of Felidae. „Molecular Biology Evolution”. 12 (4), s. 690–707, 1995. DOI: 10.1093/oxfordjournals.molbev.a040232. (ang.). 
  57. ↑ M.Y. Mattern & D.A. McLennan. Phylogeny and speciation of felids. „Cladistics”. 16, s. 232–253, 2000. DOI: 10.1111/j.1096-0031.2000.tb00354.x. (ang.). 
  58. ↑ J.C. Kerbis Peterhans & T.P. Gnoske: The science of ‘Man-eating’* among lions (Panthera leo) with a reconstruction of the natural history of the “Man-eaters of Tsavo”. man-eater.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-30)]. (en)

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lampart_(ssaki)&oldid=74878594”