Wikipedia

Lista łacińskich manuskryptów Nowego Testamentu

lista w projekcie Wikimedia

Lista łacińskich manuskryptów Nowego Testamentu – lista odręcznych kopii łacińskich tłumaczeń tekstu Nowego Testamentu z greckich oryginałów. Tłumaczenia Nowego Testamentu są nazywane „wersjami”. Są one ważne dla krytyki tekstu, ponieważ w niektórych wypadkach przedstawiają wersje („świadek tekstu”) właściwe dla wczesnych „czytań” w języku greckim, to jest do tekstów, które mogły zostać utracone (lub zachowane są bardzo słabo) w przekazanej tradycji greckiej. Istnieje również hipoteza mówiąca, że w niektórych przypadkach (na przykład w wypadku Kodeksu Bezy), wczesne łacińskie manuskrypty mogą mieć wpływ na kilka manuskryptów greckich. Zatem, (przypadkowo lub celowo) niektóre łacińskie wersje mogły „powrócić” do tekstu w języku greckim. Jednym z możliwych przykładów jest tekst znany jako Comma Johanneum.

Łacińskie manuskrypty dzielone są na rękopisy starołacińskie oraz manuskrypty Wulgaty. Określenie starołacińskie manuskrypty (nazywane też Vetus latina lub Itala) nie oznacza jakoby zostały one napisane w archaicznej łacinie (używanej przed 75 rokiem p.n.e.), lecz wskazuje, że są to najstarsze łacińskie wersje Nowego Testamentu. Z lingwistycznego punktu widzenia starołacińskie manuskrypty Nowego Testamentu mogą jednak czasami używać niestandardowej gramatyki i zakresu słownictwa.

W przeciwieństwie do Wulgaty, Vetus latina odzwierciedla liczne różniące się tradycje, podobne ale całkowicie niezależne tłumaczenia różnych tekstów Nowego Testamentu, powstające od czasów pojawienia się greckich autografów[1].

W 382 roku n.e. Hieronim rozpoczął rewizję istniejących wersji Vetus latina do współczesnej łaciny, skorygowanej na podstawie rękopisów w oryginalnej grece lub hebrajskim. Wersja Hieronima jest znana jako Wulgata (łac. „popularna”), ponieważ powstała ona w łacinie używanej na co dzień[2].

Wyjaśnienia do tabel edytuj

Identyfikacja edytuj

Lista starołacińskich manuskryptów opiera się na cytatach z Novum Testamentum Graece (NA27) oraz The Greek New Testament (UBS4). Każdy manuskrypt jest identyfikowany przez swoje siglum (pierwsza kolumna w tabeli), podane w aparacie krytycznym wymienionych wydań. Nadane sigla są powiązane z zawartością listy, nie są więc systemem unikalnym. Dla przykładu, siglum t dotyczy Codexu Bernensis w Ewangeliach, ale również dotyczy Liber Comicus w innych księgach. Tak więc sigla bez podania informacji o ich zawartości potrzebują ujednoznacznienia. W poniższej tabeli odbywa się to poprzez przedstawienie pełnej nazwy. Dodatkowo podano pełny numer katalogowy każdego rękopisu. Podsumowując siglum, pełna nazwa i numer katalogowy zapewniają jednoznaczną identyfikację, podano też niektóre inne informacje dotyczące zawartości, daty powstania i miejsca przechowywania rękopisów.

Nadane sigla, nazwy i numery służą różnym celom scholastycznym. Sigla, w kontekście odnoszenia się do tekstu oryginalnego, zapewniają niepowtarzalną i zwięzłą identyfikację świadków tekstu oryginalnego, przystosowaną do minimalizacji miejsca w cytatach występujących w aparacie krytycznym. Nazwy zaś odnoszą się zazwyczaj do specyfiki rękopiśmiennych woluminów związanej z nimi pierwotnie lub też obecnie. Nazwy te są zazwyczaj łacińskie a odnoszą się do miejsca powstania (Codex Sangallensis, „Księga z Sankt Gallen”) lub odkrycia kodeksu (Stonyhurst Gospel), obecnej lokalizacji (Liber Ardmachanus, „Księga z Armagh”), słynnego właściciela (Codex Bezae, „Kodeks Teodora Bezy”), pełnionej funkcji (Liber Comicus, „Lekcjonarz”), lub nawet nazwa może odnosić się do cech fizycznych woluminu (Codex Gigas, „Wielka Księga” lub Codex Aureus, „Złota Księga”). Księga z Mulling jest znana także jako Liber Moliensis od tradycyjnie przyjętego imienia skryby.

Numeracja beurońska edytuj

Vetus Latina Institut znajdujący się w opactwie św. Marcina w Beuron wprowadził nowy system numeracji manuskryptów starołacińskich, których zachowało się około 90. Ta „numeracja beurońska” ma zapewnić jednoznaczną identyfikację świadków tekstu do akademickiego użytku, lecz nie jest ona szeroko wykorzystywana w literaturze ogólnej, ponieważ może mylić rękopisy starołacińskie z greckimi minuskułami.

Instytut Beuroński przydzielił numery od 1 do 100 wszystkim znanym rękopisom starołacińskim w zależności od partii NT, które one przekazują oraz w zależności od ich wieku. Najniższe numery przypisano świadkom Ewangelii oraz najbardziej kompletnym rękopisom. Dla przykładu Kodeks Bezy (d) jest świadkiem tekstu dla Ewangelii, Dziejów Apostolskich i Listów powszechnych, otrzymał w systemie beurońskim numer 5.

  • Manuskrypty 1-49 są świadkami jednej lub więcej Ewangelii.
  • Manuskrypty 50-74 są świadkami Dziejów Apostolskich, Listów powszechnych lub Księgi Objawienia.
  • Manuskrypty 75-89 są świadkami Listów Pawła.
  • Manuskrypty 91-96 są glosami w hiszpańskich rękopisach Biblii.

Inne kwestie edytuj

NA27 i UBS4 wykorzystują Wulgatę jako świadka tylko na poziomie wydań krytycznych, a nie na poziomie samego tekstu rękopisów. Manuskrypty, które poświadczają wersje Hieronima zostały wymieniane w aparacie krytycznym Biblia Sacra Vulgata (Wulgata Stuttgartiana; vgst).

W praktyce przytoczenie cytatów z manuskryptu oznacza przyjęcie jednej z kilku metod. Najlepsza, ale najbardziej kosztowna metoda, polega na bezpośrednim dostępie do samego rękopisu lub też alternatywnie wykorzystania opublikowanych fotografii czy faksymile. Metoda ta polega na paleograficznej analizie – interpretacji stylu pisma, próbie odczytu niekompletnych liter czy nawet rekonstrukcji występujących w tekście luk. Bardziej typowa metoda polega na konsultowaniu manuskryptów, które były badane paleograficznie już wcześniej. Poniższa lista zawiera nazwiska edytorów standardowych wydań wymienionych manuskryptów. W ostateczności, krytyczne wydania NT mogą czasem, cytować w swoim aparacie krytycznym wersje z danego rękopisu za opublikowanym wcześniej jego tekstem.

Należy również zauważyć, że niektóre łacińskie rękopisy NT mogą stanowić mieszankę tekstów Wulgaty i starołacińskich. Dla przykładu, Kodeks Sangermański (g1) ma tekst starołaciński w Ewangelii według Mateusza, lecz w pozostałych Ewangeliach tekst Wulgaty. Natomiast tekst Ewangelii według Jana w Codexie Veronensis uważa się za częściowo starołaciński a częściowo Wulgaty. Stąd też niektóre kodeksy występują zarówno jako świadkowie manuskryptów Vetus latina jak i Wulgaty.

Kodeksy Vetus latina edytuj

Poniższa tabela przyjmuje następujące założenia:

  • datowanie jest szacowane z dokładnością do 50 lat,
  • zawartość podaje księgę (czasem rozdział); wersety i luki nie są uwzględniane,
  • dane są uzgodnione z UBS4; w niektórych wypadkach z nowszymi źródłami o ile takie są dostępne,
  • lokalizacje podano w języku polskim o ile mają nadane polskie nazwy, w pozostałych przypadkach są podane w języku miejscowym,
  • w aparacie krytycznym manuskrypty są oznaczane jako „it” po czym następuje siglum.
siglum Nazwa # data Zawiera Edytor Muzeum Miasto Państwo
a Codex Vercellensis 3 350 Ewangelie Jülicher Biblioteca Capitolare Vercelli Włochy
a2 Codex Curiensis 16 450 Łukasza 11; 13 Jülicher Bischof von Chur Archive Chur Szwajcaria
ar Codex Ardmachanus 61 850 NT Gwynn Trinity College Dublin Irlandia
aur Codex Aureus 15 650 Ewangelie Jülicher Kungliga biblioteket Sztokholm Szwecja
b Codex Veronensis 4 450 Ewangelie Jülicher Cattedrale di Verona Werona Włochy
b Codex Budapestiensis 89 800 Listy Pawła — Országos Széchényi Könyvtár Budapeszt Węgry
β Codex Carinthianus 26 650 Łukasza 1–2 Jülicher Stift Sankt Paul St. Paul im Lavanttal,
Karyntia		 Austria
c Codex Colbertinus 6 1200 Ewangelie Jülicher BnF Paryż Francja
d Kodeks Bezy 5 450 Ewangelie; Dzieje; 3J Jülicher Cambridge University Library Cambridge W. Brytania
d Kodeks z Clermont 75 500 Listy Pawła Tischendorf BnF Paryż Francja
dem Codex Demidovianus 59 1250 Dzieje; Listy Pawła; Listy powszechne; Apokalipsa św. Jana Matthaei zagubiony, ostatnie miejsce Moskwa Rosja
div Codex Divionensis — 1250 Listy Pawła; Listy powszechne; Apokalipsa św. Jana Wordsworth zagubiony, ostatnie miejsce Dijon Francja
e Codex Palatinus 2 450 Ewangelie Jülicher BL Londyn W. Brytania
e Kodeks Laudiański 50 550 Dzieje Tischendorf Bodleian Library Oksford W. Brytania
e Kodeks Sangermański 76 850 Listy Pawła Tischendorf RBN Saint Petersburg Rosja
f Codex Brixianus 10 550 Ewangelie Jülicher Biblioteca Civica Queriniana Brescia Włochy
f Kodeks Augiański 78 850 Listy Pawła Scrivener Trinity College Cambridge W. Brytania
ff Codex Corbiensis 66 850 List Jakuba Wordsworth RBN Saint Petersburg Rosja
ff1 Codex Corbeiensis I 9 750 Mateusza Jülicher RBN Saint Petersburg Rosja
ff2 Codex Corbeiensis II 8 450 Ewangelie Jülicher BnF Paryż Francja
g Kodeks Boerneriański 77 850 Listy Pawła Matthaei Sächsische Landesbibliothek Drezno Niemcy
g1 Codex Sangermanensis I 7 800 Mateusza Sabatier BnF Paryż Francja
g2 Codex Sangermanensis II 29 950 Galatów Sabatier BnF Paryż Francja
gat Codex Gatianum 30 750 Dzieje 6-8 Mediolan Włochy
gig Codex Gigas 51 1250 Dzieje; Objawienie Wordsworth Kungliga biblioteket Sztokholm Szwecja
g2 Codex Mediolanensis 52 1000 Dzieje 6-8 Mediolan Włochy
gue Codex Guelferbytanus 79 550 Rzymian† Tischendorf Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Niemcy
h Codex Claromontanus V 12 450 Mateusza; Objawienie Jülicher Biblioteka Watykańska Watykan
h Codex Floriacensis 55 450 1P; 2P; 1J Buchanan BnF Paryż Francja
haf Codex Hafnianus — 550 Objawienie Wordsworth
i Vindobonensis Lat. 1235 17 450 Marka; Łukasza od 10 Jülicher Biblioteca nazionale Vittorio Emanuele III Neapol Włochy
j Codex Sarzanensis 22 550 Jana Jülicher Chiesa di San Ruffino e Venanzio Sarezzano Włochy
k Codex Bobiensis 1 400 Mateusza; Marka Jülicher Biblioteca nazionale universitaria Turyn Włochy
l Codex Rehdigeranus 11 750 Ewangelie Jülicher Biblioteka Państwowa w Berlinie Berlin Niemcy
l Codex Legionensis 67 650 List Jakuba; 1P; 1J; 2J; 3J Fischer Katedra św. Jana Chrzciciela w Lyonie Lyon Francja
λ Fragmentum Rosenthal 44 800 Łukasza 16–17 — Houghton Library,
Uniwersytet Harvarda		 Cambridge,
Massachusetts		 Stany Zjednoczone
μ Fragmentum Monacense 34 450 Mateusza 9–10 — Bayerische Staatsbibliothek Monachium Niemcy
μ Księga z Mulling 35 650 Ewangelie — Trinity College Dublin Irlandia
μ — 82 850 Hebrajczyków — Bayerische Staatsbibliothek Monachium Niemcy
m Codex Speculum — — NT Jülicher;
Wordsworth
mon Codex Monza 86 950 Listy Pawła Frede Duomo di Monza Monza Włochy
δ Kodeks Sangalleński 48 27 850 Ewangelie Jülicher Opactwo St. Gallen Szwajcaria
n Codex Sangallensis 1394 16 450 Mateusza; Marka Jülicher Opactwo St. Gallen Szwajcaria
o Codex Sangallensis 1394 16 650 Marka 16 Jülicher Opactwo St. Gallen Szwajcaria
p Codex Sangallensis 1395 20 450 Jana 11 Jülicher Opactwo St. Gallen Szwajcaria
Codex Sangallensis 60 47 ok. 800 Jana 1:29-3:26 Jülicher Opactwo St. Gallen Szwajcaria
Codex Sangallensis 51 48 750 Jana Jülicher Opactwo St. Gallen Szwajcaria
p Codex Perpinianensis 54 1150 NT Wordsworth BnF Paryż Francja
p — 80 650 Listy Pawła — Universitätsbibliothek Heidelberg Heidelberg Niemcy
ph Codex Philadelphiensis 63 1150 Dzieje Sanders Filadelfia Stany Zjednoczone
π Fragmenta Stuttgartensia 18 650 Mateusza 13; Łukasza 14;
Jana 3;6;7;9;11;20		 Jülicher Württembergische Landesbibliothek
Universitäts- und Landesbibliothek Darmstadt
Hofbibliothek Donaueschingen		 Stuttgart
Darmstadt
Donaueschingen		 Niemcy
q Codex Monacensis 13 600 Ewangelie Jülicher Bayerische Staatsbibliothek Monachium Niemcy
q Codex Monacensis 64 650 Listy powszechne Bruyne Monachium Niemcy
r Codex Schlettstadtensis 57 700 Dzieje Morin Bibliothèque humaniste Sélestat Francja
r Frisingensia Fragmenta 64 600 Listy powszechne — Bayerische Staatsbibliothek Monachium Niemcy
r1 Codex Usserianus Primus 14 650 Ewangelie Jülicher Trinity College Dublin Irlandia
r2 Codex Usserianus II 28 800 Ewangelie Jülicher Dublin Irlandia
r3 Codex Monacensis 64 650 Listy Pawła Bruyne Monachium Germany
ρ Codex Ambrosianus 24 700 Jana 13 Jülicher Biblioteka Ambrozjańska Mediolan Włochy
ρ — 88 950 Listy Pawła — Uniwersytet Bazylejski Bazylea Szwajcaria
s Codex Ambrosianus 21 600 Łukasza; Listy powszechne Jülicher Biblioteka Ambrozjańska Mediolan Włochy
s Codex Bobiensis 53 550 Dzieje; Listy powszechne White Biblioteca nazionale Vittorio Emanuele III Neapol Włochy
sin Fragmentum Sinaiticum 74 950 Objawienie 20–21 — Klasztor Świętej Katarzyny Synaj Egipt
t Codex Bernensis 19 500 Marka 1–3 Jülicher Uniwersytet w Bernie Bern Szwajcaria
t Liber Comicus 56 850 Dzieje; Listy powszechne; Objawienie Morin BnF Paryż Francja
v Vindobonensis Lat. 502 25 650 Ewangelie Jülicher Wiedeń Austria
v Codex Parisiensis 81 800 Listy Pawła Souter BnF Paryż Francja
w — 32 550 Listy powszechne — Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Niemcy
w — 58 1400 Dzieje — Clementinum Praga Czechy
w Codex Waldeccensis 83 850 Listy Pawła Schultze
x Codex Bodleianus — 850 Listy Pawła Wordsworth Bodleian Library Oksford W. Brytania
z Codex Harleianus 65 750 Listy powszechne Buchanan BL Londyn W. Brytania

Kodeksy Wulgaty edytuj

 
Tekst Wulgaty z Marka 1:1ff w iluminowanym manuskrypcie held at Autun
Osobny artykuł: Wulgata.
siglum Nazwa data Zawiera Muzeum Miasto Państwo
A Kodeks Amiatyński 716 NT Biblioteka Laurenziana Florencja Włochy
C Codex Cavensis 850 Ewangelie–Listy Pawła; Objawienie Archivio della Badia della Santissima Trinità Cava de’ Tirreni Włochy
D Codex Durmachensis 650 Ewangelie Trinity College Dublin Irlandia
F Kodeks Fuldeński 541—546 NT Hochschul- und Landesbibliothek Fulda Fulda Niemcy
G Codex Sangermanensis 850 NT BnF Paryż Francja
I — 800 Biblioteca Vallicelliana Rzym Włochy
K — 850 Listy Pawła Badische Landesbibliothek Karlsruhe Niemcy
L Lectionarium Luxoviense 700 Listy powszechne
M Codex Mediolanensis 550 Ewangelie
N — 450 Ewangelie Bibliothèque Municipale
BnF		 Autun
Paryż		 Francja
P — 600 Ewangelie
Q Codex Kenanensis VIII/IX Ewangelie Trinity College w Dublinie Dublin Irlandia
R Codex Reginensis 750 Listy Pawła Biblioteka Watykańska Watykan
R — 600 Listy powszechne Biblioteca Capitolare Werona Włochy
S Codex Sangallensis 1395 450 Ewangelie Opactwo St. Gallen Szwajcaria
S Codex Sangallensis 2 750 Dzieje; Objawienie Opactwo St. Gallen Szwajcaria
S Codex Sangallensis 70 750 Listy Pawła Opactwo St. Gallen Szwajcaria
S Codex Sangallensis 907 750 Listy powszechne Opactwo St. Gallen Szwajcaria
T Codex Toletanus 950 ST + NT Biblioteca Nacional de España Madryt Hiszpania
Y Codex Lindisfarnensis VII/VIII Ewangelie British Library Londyn W. Brytania
Z Codex Harleianus 550 Ewangelie BM Londyn W. Brytania
Θ Codex Theodulphianus 950 ST + NT BnF Paryż Francja
Λ Codex Legionensis — Dzieje–Apokalipsa św. Jana Basílica de San Isidoro León Hiszpania
Kodeks Kompluteński I 927 ST + NT Bibl. Univ. Centr. 31 Madryt Hiszpania
11A Cod. M. p. th. f. 67 Ewangelie Uniwersytet w Würzburgu Würzburg Niemcy

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ „There is no such thing as a uniform version of the New Testament in Latin prior to Jerome's Vulgate.” Elliott (1997:202)
  2. ↑ Metzger, UBS4.

Bibliografia edytuj

do Vetus latina
  • Buchanan, Edgar S. The Epistles and Apocalypse from the Codex Harleianus. Sacred Latin Texts 1. London, 1912.
  • Buchanan, Edgar S. The Four Gospels from the Codex Corbeiensis, together with fragments of the Catholic Epistles, of the Acts and of the Apocalypse from the Fleury Palimpsest. Old Latin Biblical Texts 5. Oxford, 1907. [Codex Floriacensis (h 55)]
  • Bruyne, Donatien de. Les Fragments de Freising– épitres de S. Paul et épttres catholiques. Collectanea Biblica Latina 5. Rzym, 1921. (fr.)
  • Fischer, Bonifatius. Ein neuer Zeuge zum westlichen Text der Apostelgeschichte. Pages 33–63 in J. Neville Birdsall and R.W. Thomson (eds). Biblical and Patristic Studies in Memory of Robert Pierce Casey. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1963. (niem.)
  • Frede, HJ. Alttateinische Paulus-Handschriften. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1964. (niem.)
  • Gwynn, John. Liber Ardmachanus: The Book of Armagh. Dublin, 1913.
  • Jülicher, Adolf, Walter Matzkow and Kurt Aland (eds). Itala: Das Neue Testament in altlateinischer Überliefung. 4 volumes [Matthew–John]. Berlin: Walter de Gruyter and Company, 1938–1972. (niem.)
  • Matthaei, C. F., Novum Testamentum, XII, tomis distinctum Graece et Latine. Textum denuo recensuit, varias lectiones nunquam antea vulgatas ex centum codicibus MSS.... 12 volumes. Rigae, 1782-1788. (łac.)
  • Matthaei, C. F., Novum Testamentum, XIII. Epistolarum Pauli Codex Graecus cum versione Latino veteri vulgo Antehieronymiana olim Buernerianus nunc Bibliothecae Electoralis Dresdeiisis ... Lipsiae, 1791. (łac.)
  • Morin, Germain. Etudes, textes, découvertes. Contributions à la literature et a l'histoire des douxe premiers siècles. Anécdota Maredsolana, 2e Série 1. Paris: Abbaye de Maredsous, 1913. (fr.) [Codex Schlettstadtensis (r 57)]
  • Morin, Germain. Liber Comicus sive Lectionarius missae quo Toletana Ecclesia ante annos mille et ducentos utebatur. Anécdota Maredsolana 1. Marodsoli, 1893. (fr.)
  • Sanders, HA. 'The Text of Acts in Ms. 146 of the University of Michigan'. Proceedings of the American Philosophical Society 77 (1937): –.
  • Schultze, Victor. Codex Waldeccensis. München, 1904.
  • Scrivener, FHA. An Exact Transcript of the Codex Augiensis. Cambridge and London, 1859.
  • Souter, Alexander. Miscellanea Ehrle 1. Studi e Testi 137. Roma, 1924.
  • Tischendorf, Constantin von. Codex Claromontanus. Lipsiae, 1852.
  • Tischendorf, Constantin von. Codex Laudianus, sive Actus apostolorum Graeces et Latine. Monumenta sacra inedita, nova collectio 9. Lipsiae, 1870.
  • Tischendorf, Constantin von. Anecdota Sacra et Profana. Editio repetita, emendata, aucta. Lipsiae, 1861. [Codex Guelferbytanus (gue 79)]
  • White, Henry Julian. Portions of the Acts of the Apostles, of the Epistles of St. James, and of the First Epistle of St. Peter from the Bobbio Palimpsest. Old Latin Biblical Texts 4. Oxford: The Clarendon Press, 1897.
  • Wordsworth, John; White, Henry Julian and others. Novum Testamentum Domini Nostri Iesu Christi Latine Secundum Editionem Sancti Hieronymi. 3 volumes. Oxford: The Clarendon Press, 1889–1954.
do Wulgaty
  • Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Matthäus'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 13. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1988.
  • Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Markus'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 15. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1989.
  • Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Lukas'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 17. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1990.
  • Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Johannes'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 18. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1991.
  • Gryson, Roger. (niem. • fr.) Altlateinische Handschriften/Manuscrits Vieux Latins 1-275 Vetus Latina 1/2A. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1999.
  • Gryson, Roger. (niem. • fr.) Altlateinische Handschriften/Manuscrits Vieux Latins 300-485 Vetus Latina 1/2B. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 2004.
  • Sabatier, Pierre. (łac.) Bibliorum Sacrorum Latinae Versiones antiquae seu Vetus Italica. Remis, 1743.

Linki zewnętrzne edytuj

wydania drukowane
wydania na stronach www
  • Vetus Latina Iohannes (łac. • ang.) – edited by PH Burton, J. Balserak, Hugh AG Houghton and DC Parker, The Verbum Project.
  • Vetus-Latina.de. vetus-latina.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-14)]. (ang.). – edited by Roger Gryson, Vetus Latina Institute, Beuron Archabbey.
  • Vetus-Latina.de (niem.) – unter der Leitung von Roger Gryson, Vetus Latina Institute, Beuron Archabbey.
  • VetusLatina.org (ang.) – edited by Hugh AG Houghton, Institute for Textual Scholarship and Electronic Editing, University of Birmingham.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lista_łacińskich_manuskryptów_Nowego_Testamentu&oldid=73188598”