Wikipedia

Nowa Gwinea

wyspa na Oceanie Spokojnym

Nowa Gwinea (ang. New Guinea, indonez. Papua, dawniej Irian; tok pisin Niugini)[1] – wyspa w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Melanezji; pod względem wielkości druga (po Grenlandii) wyspa świata[2]. Od zachodu przylega do niej Archipelag Malajski, od wschodu – Archipelag Bismarcka i Wyspy Salomona, a od południa – Australia oddzielona od niej Cieśniną Torresa. Wnętrze wyspy zajmują pokryte nielicznymi lodowcami, wznoszące się na blisko 4884 m Góry Centralne (szczyt Jaya)[2][3].

Nowa Gwinea
Ilustracja
Nowa Gwinea na zdjęciu satelitarnym
Państwo

 Indonezja
 Papua-Nowa Gwinea

Akwen

Ocean Spokojny

Powierzchnia

821,4 tys. km²

Populacja (2010-2011)
• liczba ludności
• gęstość


ok. 9,77 mln
11,77 os./km²

Położenie na mapie Oceanu Spokojnego
Mapa konturowa Oceanu Spokojnego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Nowa Gwinea”
Ziemia5°S 141°E/-5,000000 141,000000
Mapa wyspy
Multimedia w Wikimedia Commons

Na południu rozciąga się zabagniona nizina, porośnięta bujnym lasem tropikalnym z licznymi endemicznymi gatunkami roślin. Z centralnych pasm górskich wypływają rzeki: Fly (1130 km), Sepik (1200 km) i Mamberamo. Występują ropa naftowa i złoto.

Powierzchnia Nowej Gwinei wynosi 821,4 tys. km²[3] (z przybrzeżnymi wyspami 830 tys. km²)[2], z czego 422 tys. km² zajmują indonezyjskie prowincje Papua Zachodnia, Papua, Papua Południowo-Zachodnia (Papua Barat Daya), Papua Górska (Pegunungan), Papua Południowa (Selatan) i Papua Środkowa (Tengah)[4], leżące w zachodniej części wyspy, natomiast pozostała część wschodnia (364 tys. km²) należy do Papui-Nowej Gwinei. Długość ok. 2400 km, szerokość ok. 650 km (w najszerszej części)[3].

W obiegu międzynarodowym nazwa „Papua Zachodnia” często określa całą zachodnią część wyspy[5][6] (może także obejmować pobliskie wyspy)[7], jest to też nazwa preferowana przez zwolenników niepodległości tego regionu[8].

Wyspa ma ok. 9,77 mln mieszkańców (zachodnia część z pobliskimi wyspami 3 593 803 [2010], Papua-Nowa Gwinea z wyłączeniem wysp 6 178 781 [2011])[3], z czego większość stanowią Papuasi. Jest najbardziej zróżnicowanym językowo zakątkiem świata. Główne języki kontaktowe to malajski, tok pisin i hiri motu[9]. Oprócz tego w użyciu są języki indonezyjski i angielski[3].

Historia edytuj

Ludzie pojawili się na wyspie ok. 50 tys. lat p.n.e.[3]

Zachodnia część wyspy edytuj

W średniowieczu zachodnie wybrzeża wyspy miały kontakt z ówczesnymi królestwami znajdującymi się na terenach dzisiejszej Indonezji, m.in. z Kediri(inne języki)[10][11][12][a] (1042–1222) oraz Majapahit[13][14] (1293 – XVI w.).

W 1309 założono Królestwo Kaimana(inne języki)[15] (Papua Zachodnia, obecnie powiat Kaimana(inne języki)). W 1498 królestwo zostało podbite przez Sułtanat Tidore[16].

Zachodnia część wyspy jest wspominana w rękopisie Nagarakretagama(inne języki) (Desawarnana; 1365 r.), który zawiera szczegółowe opisy cesarstwa Majapahit (Wwanin – Wanin[b][17]/Onin[c]/Kwanin[18], Seran – Kowiai[d][17]/Marege[19])[20][13][14]. Nazwa Wanin/Onin mogła być także najstarszą nazwą, używaną przez samych mieszkańców, na określenie zachodniej części wybrzeża (półwyspy Ptasia Głowa i Bomberai)[21].

W XVII wieku te same wybrzeża były oficjalnie pod władzą Sułtanatu Tidore, jednak nie powstała tam sułtańska administracja, ani nie stacjonowały wojska. Tidore ograniczało się do zakupu niewolników i rajskich ptaków od lokalnych wodzów[22].

Według jednej z propozycji nazwa „Papua” (indonezyjskie określenie całej wyspy, nazwa jednej z prowincji, a także fragment nazwy „Papua-Nowa Gwinea”[23][24]) pochodzi właśnie z języka tidore, od wyrażenia papo ua, czyli „nieprzyłączony”. Zasugerowano, że sformułowanie to wskazuje na odległość geograficzną wyspy od państwa Tidore[25][26]. Ewentualnie mogłaby to być pochodna słowa papuha (lub popuha/pupuha – częściowo zreduplikowana forma od puha, w tym samym języku – „niewolnik”)[27]. W regionie rozwinął się bowiem handel niewolnikami[28]. Przewija się także etymologia, która wiąże tę nazwę z malajskim słowem papua (papuwa), znaczącym tyle, co „kędzierzawy”[29][30]. W 1946 do użytku w Indonezji zaproponowano nową nazwę „Irian”[31], pochodzącą z języka biak[32][33] (który jest źródłem wielu lokalnych toponimów, jak np. nazwy półwyspów Doberai i Bomberai[34]). Zmianę tę umotywowano chęcią porzucenia tradycyjnej nazwy „Papua” – którą uznano za degradującą, właśnie ze względu na domniemane powiązanie ze słowem „niewolnik” w języku tidore[35][36].

Odkrycia i podziały (od 1493) edytuj

W 1493 papież Aleksander VI wyznaczył bullą Inter coetera(inne języki)[37] linię demarkacyjną dzielącą nowo odkrywane terytoria przez imperia Portugalii i Hiszpanii. W 1494 zawarły one traktat w Tordesillas, modyfikując ustalony podział[38][39]. W rezultacie imperia dokonały podziału świata między sobą na dwie półkule. Według tego podziału wyspa znalazła się na półkuli hiszpańskiej (przyjmując, że antypołudnikiem były okolice południka 129°E)[40][41]. W 1529 układem z Saragossy ustalono „antypołudnik”[42][43], który przechodził przez wyspę (okolice południka 133°E[44], albo 133-145°E[45])[41].

Według niektórych źródeł, w 1512 dwaj portugalscy nawigatorzy, Antonio D'Abreu(inne języki) (kapitan)[46][47][48][49] i Francisco Serrano(inne języki), mogli zaobserwować wybrzeże wyspy[3][50][51][52][53]. Według planu podróży, ich wyprawa dotarła do południowo-wschodniego krańca wyspy Seram (wieś Guli-Guli/Gulegule; Moluki)[54], spędzili tam trzy miesiące[55].

Europejskie odkrycie wyspy Nowej Gwinei przypisuje się[2][56][51] Portugalczykowi Jorge de Meneses, który w 1526 wylądował na wyspie Biak lub Waigeo i przepływał w pobliżu półwyspu Ptasia Głowa (północno-zachodnia część wyspy)[57][58].

W 1528 i 1529 Álvaro de Saavedra dwukrotnie płynął wzdłuż części północnego wybrzeża wyspy[e][59][41][60].

W 1606 Luis Váez de Torres opłynął wyspę od południa (w kierunku zachodnim, w ciągu około dwóch miesięcy), przepływając przez cieśninę oddzielającą Papuę-Nową Gwineę od Australii (Cieśnina Torresa)[61][62][f][63][64][65][66]. Kilka miesięcy wcześniej, w kierunku wschodnim, podobnego wyczynu dokonał Holender Willem Janszoon na jachcie Duyfken(inne języki), jednak zawrócił on po dopłynięciu do zachodniego wybrzeża półwyspu Jork (Australia)[67][68][69].

Podczas wyprawy Jacoba Le Maire i Willema Schoutena w 1616 zauważono ujście rzeki Sepik[49][70][71].

W 1623 Jan Carstenszoon opływa południowe wybrzeże (podobnie jak Willem Janszoon), zauważa śnieg na szczycie gór (szczyt Puncak Jaya, Piramida Carstensza)[68].

Nowa Gwinea (od 1545) edytuj

Wyspa uzyskała swoją nazwę (hiszp. Nueva Guinea, łac. Nova Guinea) 20 czerwca 1545[72][73][74]. Nadał ją Hiszpan Inigo Ortiz de Retes(inne języki)[75], płynąc z wyspy Tidore wzdłuż północnego wybrzeża Nowej Gwinei[72][66][76] (mógł dopłynąć do okolic ujścia rzeki Sepik w Papui-Nowej Gwinei)[73][75][68][g][77][78]. Nazwa wyspy pojawiła się na mapach w druku po raz pierwszy w 1569, na mapie świata Mercatora(inne języki)[79][69].

Od XVII w. zachodnia część wyspy była kolonią holenderską, wschodnia część w XIX w. została podzielona pomiędzy Niemców (część północno-wschodnia – Ziemia Cesarza Wilhelma) i Brytyjczyków (część południowo-wschodnia – Papua)[2]. Irian Zachodni był w latach 1949–1962 przedmiotem sporu pomiędzy Holandią a niepodległą Indonezją, do której został przyłączony w 1963 roku[2]. Niemiecki protektorat został w czasie I wojny światowej przekazany Australii i od 1921 jako Nowa Gwinea Australijska stanowił terytorium mandatowe Ligi Narodów, a od 1946 terytorium powiernicze ONZ pod administracją australijską[2]. Północna część wyspy w latach 1942–1945 była okupowana przez Japonię. W jej trakcie Japończycy dopuścili się wielu aktów ludobójstwa na rdzennej ludności wyspy, która wspólnie z Brytyjczykami, Holendrami, a później także z Amerykanami była zaangażowana w walkę o wyparcie z niej agresora. Wcześniej brytyjska kolonia Papua przeszła w 1905 pod zarząd Australii[2]. W 1949 obie administrowane przez Australię części wyspy połączono w jedno terytorium zależne Terytorium Papui i Nowej Gwinei. Istniało ono do roku 1975, kiedy uzyskało niepodległość jako Papua-Nowa Gwinea[2].

Występują liczne, słabo zbadane i w niewielkim stopniu wykorzystywane bogactwa mineralne – eksploatuje się ropę naftową, miedź, srebro i złoto.

Mieszkańcy dzielą się na kilkaset plemion papuaskich, mówiących odrębnymi językami. Wiele z nich jest na niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Głównymi zajęciami są: myślistwo, prymitywna uprawa ziemi (palma kokosowa, kauczuk, kakao), rybołówstwo oraz poławianie pereł. Nowa Gwinea jest słabo zurbanizowana i prawie pozbawiona dróg.

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Tung-ki – Irian (Nowa Gwinea), Huang-ma-chu – Irian Barat-daya(inne języki) (Papua Zachodnia), Kulun – Gurun, Gorong, [na/przy] Irian Jaya (Irian Zachodni).
  2. ↑ Półwysep Onin (północno-zachodnia część półwyspu Bomberai).
  3. ↑ Zatoka Berau(inne języki) (oddziela półwysep Ptasia Głowa od półwyspu Bomberai).
  4. ↑ W pobliżu miasta Kaimana.
  5. ↑ Płynął przez ok. 100 lig (ok. 418 km, przyjmując ligę równą 4180 m).
  6. ↑ Możliwe przebiegi podróży Torresa. Dokładna trasa jest przedmiotem dyskusji (Encyclopaedia of Papua and New Guinea, 1972, s. 251).
  7. ↑ Encyclopaedia of Papua and New Guinea podaje, ze mógł dotrzeć do okolic szerokości geograficznej (równoleżnika) 5°S, który wypada pomiędzy wsią Deda a miejscowością Ululan (prowincja Madang, Papua-Nowa Gwinea).

Przypisy edytuj

  1. ↑ Wprowadzenie; Indonezja/Papua-nowa Gwinea - Wyspy - Nowa Gwinea, [w:] Publikacje - Publikacje KSNG - Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, 2019, XXVII-XXX; 409, 641 [dostęp 2023-02-22] (pol.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Nowa Gwinea, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2023-02-18].
  3. ↑ a b c d e f g New Guinea, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2023-02-18] (ang.).
  4. ↑ Indonesia now officially has 37 provinces as 3 new Papua autonomous regions inaugurated, Coconuts, 11 listopada 2022 [dostęp 2023-01-06] (ang.).
  5. ↑ Overview - Nomenclature. W: Bruce M. Beehler, Tim Laman: New Guinea: Nature and Culture of Earth’s Grandest Island. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2020, s. 18. ISBN 978-0-691-19991-7. OCLC 1140941936. (ang.).
  6. ↑ Andrew Pawley, Harald Hammarström: The Trans New Guinea family. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 22, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-002. ISBN 978-3-11-029525-2. OCLC 1041880153. Cytat: The Indonesian half of the island of New Guinea comprises two provinces: Provinsi Papua (the main part of the island, excluding the Bird’s Head), and Provinsi Papua Barat (centred on the Bird’s Head). Together these are often referred to as West Papua. (ang.).
  7. ↑ Stosunki międzynarodowe, Wydawn. Uniwersytetu Warszawskiego, 2002, s. 202 [dostęp 2022-08-30], Cytat: "Papua Zachodnia (...) składa się z zachodniej części Nowej Gwinei, drugiej pod względem wielkości wyspy świata, oraz z pobliskich mniejszych wysp." (pol.).
  8. ↑ Simon Philpott: Governing West Papua: The Limits of Authoritarian Governmentality. W: Terri-Anne Teo, Elisa Wynne-Hughes (red.): Postcolonial Governmentalities: Rationalities, Violences and Contestations. London: Rowman & Littlefield, 2020, s. 145–165. ISBN 978-1-78660-684-6. OCLC 1137194260. Cytat: Independence activists seek a unified nation that they most commonly refer to as West Papua. (przyp. 27, s. 164). (ang.).
  9. ↑ Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 490. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. [dostęp 2021-12-03]. (ang.).
  10. ↑ Anna Grzywacz, Tożsamość narodowa i polityka zagraniczna Indonezji, Wydawnictwo Adam Marszałek, lipiec 2014 (Biblioteka Azji i Pacyfiku), s. 15-16.
  11. ↑ George Coedes, The Indianized states of Southeast Asia, The Australian National University, 1968, s. 186-187 [dostęp 2023-01-24] (ang.).
  12. ↑ R. Soekmono, Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, Yogyakarta: Penerbit Kanisius, 1981, s. 59-60 (indonez.).
  13. ↑ a b Timothy Usher, Antoinette Schapper, The lexicons of the Papuan languages of the Onin Peninsula and their influences, „NUSA: Linguistic studies of languages in and around Indonesia” (64), 2018, s. 39-40, DOI: 10.15026/92290 [dostęp 2023-01-25] (ang.).
  14. ↑ a b Robert Cribb, Maps – Majapahit's overseas empire, Digital Atlas of Indonesian History, 2010 [zarchiwizowane z adresu 2012-03-21] (ang.).
  15. ↑ Desy Polla Usmany, SEJARAH RAT SRAN RAJA KOMISI KAIMANA (History of Rat Sran King of Kaimana), „Jurnal Penelitian Arkeologi Papua dan Papua Barat”, 6 (1), 2014, s. 85–92, DOI: 10.24832/papua.v6i1.45, ISSN 2580-9237 [dostęp 2023-01-30] (ang. • indonez.).
  16. ↑ Desy Polla Usmany, SEJARAH RAT SRAN RAJA KOMISI KAIMANA (History of Rat Sran King of Kaimana), „Jurnal Penelitian Arkeologi Papua dan Papua Barat”, 6 (1), 2017, s. 88, DOI: 10.24832/papua.v6i1.45, ISSN 2580-9237 [dostęp 2023-02-01].
  17. ↑ a b KERAJAAN FATAGAR DALAM SEJARAH KERAJAAN-KERAJAAN DI FAKFAK PAPUA BARAT, Balai Pelestarian Nilai Budaya Papua, 2014, s. 1 [dostęp 2023-01-30] (indonez.).
  18. ↑ Atlas van Tropisch Nederland, 1938: 10b
  19. ↑ Północna Australia (Nugroho, Irawan Djoko, 2009, Meluruskan Sejarah Majapahit, Ragam Media, s. 112-116).
  20. ↑ Clive Moore: New Guinea: crossing boundaries and history. University of Hawaii Press, 2003, s. 270. (ang.).
  21. ↑ Martin Slama, Jenny Munro, From ‘Stone-Age’ to ‘Real-Time’: Exploring Papuan Temporalities, Mobilities and Religiosities, ANU Press, 24 kwietnia 2015, s. 109-111, ISBN 978-1-925022-43-8 [dostęp 2023-01-26] (ang.).
  22. ↑ Ronald Gordon Crocombe: Asia in the Pacific Islands: replacing the West. University of the South Pacific. Institute of Pacific Studies, 2007. (ang.).
  23. ↑ Guidance and regulation - Toponymic factfiles - Indonesia. Permanent Committee on Geographical Names, 2022-10-21, s. 2. [dostęp 2023-02-09]. Cytat: "Papua is the Indonesian name for the island known in English as New Guinea. The island is divided between two countries: the western half comprises the Indonesian provinces of Papua, Papua Barat, Papua Pegunungan, Papua Selatan and Papua Tengah; the eastern half comprises the major part of Papua New Guinea (an independent country since 1975).". (ang.).
  24. ↑ Guidance and regulation - Information papers - Indonesia: administrative divisions. Permanent Committee on Geographical Names, 2016-02-11, s. 1. [dostęp 2023-02-09]. Cytat: "Papua is the Indonesian name for the island of New Guinea. The island is divided between two countries: the western half comprises the Indonesian provinces of Papua and Papua Barat, and the eastern half comprises the major part of Papua New Guinea (an independent country since 1975).". (ang.).
  25. ↑ Bilveer Singh: Papua: geopolitics and the quest for nationhood. New Brunswick: Transaction Publishers, 2008, s. 26. ISBN 978-1-4128-1206-1. OCLC 779183241. (ang.). Jeśli strona się nie wyświetla, można wyszukać w książce: „papo ua” oraz distance.
  26. ↑ Tarmidzy Thamrin: Boven Digoel: lambang perlawanan terhadap kolonialisme. Surabaya: Ciscom-Cottage, 2001, s. 409, 424. OCLC 603667917. [dostęp 2023-02-09]. (indonez.).
  27. ↑ Miriam van Staden: Tidore: a linguistic description of a language of the North Moluccas. Leiden: Universiteit Leiden, 2000, s. 10. OCLC 46768773. (ang.).
  28. ↑ Marian Klamer, Ger Reesink, Miriam van Staden: East Nusantara as a linguistic area. W: Pieter Muysken (red.): From Linguistic Areas to Areal Linguistics. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008, s. 104-106, seria: Studies in Language Companion Series 90. DOI: 10.1075/slcs.90.03kla. ISBN 978-90-272-3100-0. OCLC 648344504. Cytat: "When the first Europeans arrived in the late 16th century, people from the Bird’s Head lived on Ternate and Tidore as slaves (popuha in these languages).". (ang.).
  29. ↑ Kazimierz Moszyński: Człowiek: wstęp do etnografii powszechnej i etnologii. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1958, s. 357. OCLC 1005284703. (pol.).
  30. ↑ hasło „Papuánci”. W: Václav Hubinger, František Honzák, Jiří Polišenský: Národy celého světa. Praha: Mladá fronta, 1985, s. 238. OCLC 012806523. (cz.).
  31. ↑ F. S. Watuseke. West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum. „Anthropological Linguistics”. 18 (6), s. 285, 1976. ISSN 0003-5483. OCLC 773555532. JSTOR: 30027583. Cytat: "In this paper I use the Indonesian term Irian instead of the term Papua. The name Irian is a postwar Indonesian name for the island that was called New Guinea, or in Malay, Papua. The name Irian has been used since 1946 and was proclaimed by Mr. Kasiepo[sic] a native representative from Irian in his speech at the Malino conference.". (ang.). 
  32. ↑ David Pickell, Between the Tides: A Fascinating Journey Among the Kamoro of New Guinea, Singapore: Periplus Editions, 2002, s. 34, ISBN 0-7946-0072-7, OCLC 52291721 [dostęp 2023-02-11] (ang.).
  33. ↑ Kembalinya Irian Barat, Jakarta: Arsip Nasional Republik Indonesia, 2002, s. 2, ISBN 979-8101-67-7, OCLC 85771443 [dostęp 2023-02-11] (indonez.).
  34. ↑ Wilco van den Heuvel: Biak: Description of an Austronesian Language of Papua. Utrecht: LOT, 2006, s. 3, seria: LOT Dissertation Series 138. ISBN 90-78328-10-X. OCLC 1106782756. [dostęp 2023-02-11].
  35. ↑ Demmy Antoh, Rekonstruksi dan transformasi nasionalisme Papua, Jakarta: Pustaka Sinar Harapan, 2007, s. 4, ISBN 979-416-893-9, OCLC 232605578 (indonez.).
  36. ↑ M. Adnan Amal, Kepulauan Rempah-rempah, wyd. 2, Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia, 2016, s. 414, ISBN 978-602-424-166-7, OCLC 963798036 [dostęp 2023-02-15] (indonez.).
  37. ↑ Druga bulla Inter Coetera Aleksandra VI 4 maja 1493 roku / tł. z hisz. Piotr Artur Sokołowski., katalogi.bn.org.pl [dostęp 2023-02-16] (pol.).
  38. ↑ Tordesillas, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2023-02-16].
  39. ↑ Treaty of Tordesillas, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2023-02-16] (ang.).
  40. ↑ R.B. Cribb, Historical atlas of Indonesia, Honolulu: University of Hawai'i Press, 2000, s. 105, ISBN 978-0-8248-2111-1 [dostęp 2023-02-16].
  41. ↑ a b c Encyclopaedia of Papua and New Guinea, [Melbourne] : Melbourne University Press in association with the University of Papua and New Guinea, 1972, s. 247-250, ISBN 978-0-522-84025-4 [dostęp 2023-02-16].
  42. ↑ Andrzej Piskozub, Morze w dziejach cywilizacji, Mariol, 1993, s. 54, ISBN 978-83-85552-03-1 [dostęp 2023-02-17] (pol.).
  43. ↑ Henry Kamen, Imperium Hiszpańskie. Dzieje Rozkwitu i Upadku, Bellona, 2008, s. 221-222 [dostęp 2023-02-17] (pol.).
  44. ↑ Saragossa, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2023-02-17].
  45. ↑ Józef Barbag, Geografia polityczna ogólna, Państwowe Wydawn. Naukowe, 1974, s. 163 [dostęp 2023-02-17] (pol.).
  46. ↑ Europeans – Rumors of Gold and Exotic Trade, [w:] David Pickell, Indonesian New Guinea Adventure Guide: WEST PAPUA / IRIAN JAYA [ebook], Tuttle Publishing, 15 stycznia 2013, ISBN 978-1-4629-0925-4 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  47. ↑ Ronald G. Petocz, Conservation and Development in Irian Jaya: A Strategy for Rational Resource Utilization, Brill, 1989, s. 36, ISBN 978-90-04-08832-0 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  48. ↑ Clive Moore, Colonial Intrusion: Papua New Guinea, 1884, The Committee, 1984, XI, ISBN 978-9980-84-009-7 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  49. ↑ a b European Exploration of New Guinea, [w:] Max Quanchi, John Robson, Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands, Scarecrow Press, 2005, XLIII-XLIV, ISBN 978-0-8108-6528-0 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  50. ↑ Australia. Department of External Territories, Administration of Papua New Guinea, 1972/1973, PP no. 208 of 1974, Canberra : Australian Government Publishing Service, 1975, s. 4 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  51. ↑ a b Matthew D. Polson, Appreciating the indigenous: An examination of changing European perceptions of the environment and peoples of New Britain, 1930–1950, Australian & Aotearoa New Zealand Environmental History Network, 21 marca 2014 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  52. ↑ The Handbook of Papua and New Guinea, Pacific Publications, 1961, s. 15 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  53. ↑ Bilveer Singh, Papua: Geopolitics and the Quest for Nationhood, Transaction Publishers, 31 grudnia 2011, s. 18, ISBN 978-1-4128-1206-1 [dostęp 2023-02-03] (ang.).
  54. ↑ 4. Francisco Rodrigues and Tome Pires, [w:] J.H.F. Sollewijn Gelpke, ON THE ORIGIN OF THE NAME PAPUA, „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”, 149 (2), 1993, s. 322–323, ISSN 0006-2294, JSTOR: 27864458 [dostęp 2023-02-09].
  55. ↑ J.H.F. Sollewijn Gelpke, Afonso de Albuquerque's Pre-Portuguese 'Javanese' Map, Partially Reconstructed from Francisco Rodrigues' Book, „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”, 151 (1), 1995, s. 81-82, 84, 86, 88-89, 91, ISSN 0006-2294, JSTOR: 27864629 [dostęp 2023-02-08].
  56. ↑ Oceania. Ważniejsze odkrycia geograficzne i wyprawy badawcze, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2023-02-03].
  57. ↑ Papua New Guinea History | Papua New Guinea Vacations, Goway [dostęp 2021-08-19] (ang.).
  58. ↑ Paul H. Kratoska, South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800, Taylor & Francis, 2001, s. 52-53, 56, ISBN 978-0-415-21540-4 [dostęp 2023-02-01] (ang.).
  59. ↑ II. Voyages to the Spice Islands and Discovery of Papua, [w:] George Collingridge De Tourcey, The First Discovery of Australia and New Guinea [www], Project Gutenberg Australia, 1906 [dostęp 2023-02-13].
  60. ↑ Maps of other expeditions - Expedition dof[sic] Álvaro de Saavedra, The First Trip Around the World [dostęp 2023-02-13] (ang. • hiszp.).
  61. ↑ Luis Vaez de Torres, Project Gutenberg Australia [dostęp 2023-02-06].
  62. ↑ XII. Torres' Discoveries, [w:] George Collingridge De Tourcey, The First Discovery of Australia and New Guinea [www], Project Gutenberg Australia, 1906 [dostęp 2023-02-06] (ang.).
  63. ↑ Routes of Mendana 1595, Quiros 1606, and Torres 1606. [2 obrazek], [w:] The voyages of Pedro Fernandez de Quiros, 1595 to 1606 / translated and edited by Sir Clements Markham., Collection - State Library of NSW, 1904 [dostęp 2023-03-21] (ang.).
  64. ↑ xii, ilus., faksym., mapy (2 zwinięte w tylnej kieszonce), [w:] Diego de Prado Y Tobar, Henry N. Stevens, George F. Barwick, New light on the discovery of Australia : as revealed by the journal of Captain Don Diego de Prado y Tovar, Londyn: Stevens and Stiles, 1930 (Works issued by the Hakluyt Society), s. 261, nla.obj-233009801 [dostęp 2023-03-02] (ang.).
  65. ↑ Annie Baert, Luis Váez de Torres entre la Nouvelle-Guinée et l'Australie, Île en île, 14 października 2020 [dostęp 2023-03-02] (fr.).
  66. ↑ a b José Carlos, Pacífico. El Lago Español, Memorias de un tambor., 6 września 2018 [dostęp 2023-02-27] (hiszp.).
  67. ↑ Janszoon maps northern Australian coast, National Museum of Australia, 6 marca 2023 [dostęp 2023-03-19] (ang.).
  68. ↑ a b c Encyclopaedia of Papua and New Guinea, [Melbourne] : Melbourne University Press in association with the University of Papua and New Guinea, 1972, s. 137, 250-252, ISBN 978-0-522-84025-4 [dostęp 2023-02-26].
  69. ↑ a b Pacific Islands year book, Sydney : Pacific Publications, 1981, s. 351, 431-432, ISBN 978-0-85807-049-3 [dostęp 2023-02-28].
  70. ↑ Bernard de Grunne, Sepik Catalogue Tefaf Maastricht 2017, Internet Archive, 2017, s. 3 [dostęp 2023-03-31] (ang.).
  71. ↑ Andrew Pawley, A Journey Through Austronesian and Papuan Linguistic and Cultural Space: Papers in Honour of Andrew Pawley, Pacific Linguistics, 2010, s. 147, ISBN 978-0-85883-620-4 [dostęp 2023-04-01] (ang.).
  72. ↑ a b Bilveer Singh, Papua: Geopolitics and the Quest for Nationhood, Transaction Publishers, 31 grudnia 2011, s. 18, 28, ISBN 978-1-4128-1206-1 [dostęp 2023-01-26] (ang.).
  73. ↑ a b RETES, INNIGO, [w:] Max Quanchi, John Robson, Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands, Scarecrow Press, 2005, s. 144, ISBN 978-0-8108-6528-0 [dostęp 2023-02-27] (ang.).
  74. ↑ El comienzo de la exploración de Nueva Guinea, [w:] Carlos A. Font Gavira, ¿Fue Nueva Guinea una posesión española?, Geografía Infinita, 13 sierpnia 2020 [dostęp 2023-02-27] (hiszp.).
  75. ↑ a b José María González Ochoa, Íñigo Ortiz de Retes, Real Academia de la Historia DB~e [dostęp 2023-02-28].
  76. ↑ Cidi Hamete, Palabras al bit: Dio el nombre de Gran Isla a Nueva Guinea, Palabras al bit, 17 września 2020 [dostęp 2023-02-28] (hiszp.).
  77. ↑ 5º 0' 0" S 145º 47' 38" E, Współrzędne geograficzne [dostęp 2023-02-26].
  78. ↑ Ululan [i Deda], Mapcarta [dostęp 2023-02-26] (ang.).
  79. ↑ 3. Conquistadors, traders, and pirates seek their fortunes in the Pacific, [w:] Claire Brennan, Beyond Cook: Explorers of Australia and the Pacific, 12 kwietnia 2022 [dostęp 2023-02-28] (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Michał Missala, Perspektywy samostanowienia Papui Zachodniej, „Stosunki Międzynarodowe – International Relations”, nr 3–4 (t. 26) / 2002, s. 201–220, ISSN 0209-0961.
  • Tony Saulnier, Papuasi, Iskry, 1967.
  • Grzegorz Torzecki, Irian Jaya. Papuasów Raj Utracony, Warszawa: Świat Książki, 2001, ISBN 83-7227-712-5.
  • Lucjan Wolanowski, Dalej niż daleko. Reporter na Nowej Zelandii, Nowej Gwinei, w Malezji i Kambodży o dolach i niedolach, radościach i smutkach lądów i ludów oglądanych dalej niż daleko, Czytelnik, 1964.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowa_Gwinea&oldid=71986326”